daar in kleine hoeveelheid binnen omheiningen aangeplant;
doch het houtis van veel minder hoedanigheid dan datdermeer
oostwaärts gelegen eilanden. De saffloer, die de schoone en teedere
rozeroode verwstof levert, bij den naam van kasoemba bekend,
wordt op Java minder dan op Bali en Soembawa verbouwd; echter
noemt Rumphius ') de omstreken van Soerabaja onder de gewesten
waar zij bet best slaagt, en leert ons Holle dat zij ook op
West-Java, zelfs tot hoog in het gebergte, goed voortkomt 2).
De inlanders noemen de kleurstof somtijds Javaansche kasoemba,
om haar te onderscheiden van die der Bixa orellana, die kasoemba
Keling of Koromandelsche kasoemba wordt geheeten. De gewone
Javaansche naam van deze laatste is echter galoegä; bij ons
wordt zij onder den naam van annato of arnofto tot het kleuren
van boter en kaas gebruikt. De boom is van Amerikaanschen
oorsprong en komt op Java slechts hier en daar in tuinen voor.
Yan veel meer belang is de patjeboom, die de verwstof levert
door de Javanen koedoe, door de Soendaneezen tjangkoedoe;
door de Maleiers bengkoedoe of mengkoedoe genoemd. De boom
groeit in het wild, maar wordt ook wel längs de wegen geplant.
De vrucht is eetbaar, maar siecht van smaak. De kleurstof
wordt vooral verkregen van de uitwendige deelen van den wor-
tel, die gedroogd, fijn gemaakt, in water gekookt, soms met
sapanhout vermengd worden. De gele kleuren verkrijgt de Ja-
vaan van da in stukken gesneden en in water gekookte wortels van
twee soorten van Artocarpus, de tjampedak en de nangka, die
wij onder de vruchtboomen zullen leeren kennen, en van de
gele, harde en blinkende hars, bij ons onder den naam guttegom
bekend, uitgezweet door Gtareinia cambogia, een boom die, uit
Kambodja afkomstig, naar Ceilon en Java is overgeplant3). Doch
de meest bekende en? gebruikelijke gele verwstof der inlanders is
de kurkema, door de Javanen k o e n i r genoemd. Zij wordt ver-
1) Amb. Kruytb. V. 216.
ä) T. v. N. v. N. I, XII. 342.
3) De guttegom die bij ons gewoonlijk in don handel komt, is bet product van een
andere Clusiacee, Stalagmites ovalifolius, die op Java niet voorkomt. Onder de Garci-
nia’s zijn verschillende soorten die guttegom opleveren, en er heerscbt eenige onze-
kerheid omtrent de vraag, welke als de echte guttegomboom is te beschouwen.
kregen uit de wortels van verschillende kurkema-soorten, vooral
van Curcuma longa en viridiflora. Yoor het verwen Yan katoen
wordt de fijn gemaakte wortel met limoensap en de bladeren van
deij Kondougdongboom (Evia amara) vermengd; doch voor de
bereiding van gele zalf om het lichaam mede te besmeeren, zoo-
als de Javaansche vrouwen gewoon zijn, wordt de kurkema met
klapperolie dooreen gewreven. Zulke zalf heet boreh en meestal
worden daarbjj allerlei welriekende zelfstandigheden gevoegd.
Eigenlijk is boreh een algemeene naam voor allerlei zalven
waarmede het lichaam, hetzij als genpes- of als schoonheidsmid-
del, wordt bestreken, ook van zulke waarvoor geen kurkema
wordt gebruikt ’). De bruinroode schillen van de bekende mang-
gista (Grareinia mangostana) en de roode bolsters van de katapang-
vrucht (Terminalia catappa) leveren zwarte kleuren op. Totvast-
legging dezer verschillende verwstoffeq gebruikt men aluin, de
alkali’s door de verbranding van kokosstelen en andere plant-
aardige zelfstandigheden verkregen, en ook de zemelen van rijst.
Hoe eenvoudig de inländsche verwerij ook zijn möge, duurzaam-
heid kan men aan hare kleuren niet ontzeggeh.
Doch keeren wij tot de päläwidjä terüg, om in de eerste
plaats de widjen en de djarak te vermelden. Beide zijn oliege-
vende gewassen. De widjen (Sesamum indicum) groeit in het gebergte
in het wild,.maar wordt ook in sommige streken, b. v.
in den omtrek der Wijnkoopsbaai, op vrij groote schaal verbouwd.
Men zaait de sesam gelijktijdig met de rijst op de tipars en
snijdt de planten voorzichtig uit voordat de pädi' rijp wordt. De
kleine zaden worden als kruiderij op gebak gestrooid, en er
wordt een olie uitgeperst, die deels als in- en uitwendig genees-
middel, deels als lamp- en haarolie gebruikt w ordtJ). Onder den
naam djarak vat de 'Javaan verschillende soorten van de gesuchten
Ricinus en Jatropha samen, die hij dan door de bijvoeging
van een tweeden naam onderscheidt. Ik mag mij hier in de cul-
tuur en het veelvuldig gebruik dier verschillende, nog niet met
wetenschappelijke nauwkeurigheid bepaalde soorten niet verdie-
Rumph. Amb. Kruytb. V. 166.
2) Zie over dit product N . T. v. N. I. XVIII. 343.