eerste rechtsbron. moet worden aangemerkt, en in de Yorsten-
landen onder den naam van lakoe ning joegâ nagârâ ') , de gebrui-
ken van het bestaande rijk, bekend is , hebben de Mohamme-
daansche rechtsbegrippen natuurlijk wel eenigen invloed geoefend,
maar toch beeft bet inlandscb element daarin ongetwijfeld het
overwicht.
De Javaansche vorsten zelven hebben, krachtens de volbeid van
hun tevens geestelijk en wereldlijk gezag, de adat gesanctionneerd
en zieh eene discrétionnaire bevoegdheid toegekend, om elke afwij-
king van de sarat te gedoogen en te wettigen, die door den toestand
der maatschappij, de joegâ nagârâ, scheen gevorderd te worden.
Reeds aan de vorsten die te Demak, den eersten rijkszetelna de
vestiging van den Islam, regeerden, worden compilaties van wetten
toegeschreven, waarin de voorschriften van den Islam, ten einde ze
aan het volk meer smakelijk en voor zijn toestand meer geschikt
te maken, met de oude landsinstellingen werden samengesmolten.
De hoofdbron voor de kennis van dat gemengde recht sebijnt
de Soerjâ ngalam (of alam) te zijn, maar al wat ons tot dusver
uit dat boekis medegedeeld, 2) werd uit nieuwere en zeermis-
vormde bewerkingen getrokken, en is weinig geschikt om ons een
duidelijk denkbeeid te geven van zijn oorspronkelijk karakter.
Het wäre zeer wenschelijk dat een kenner der Javaansche lite-
ratuur den oorspronkelijken tekst trachtte op te sporen en toe-
gankehjk te maken. Indien dit nog mogelijk zijn mocht, zou
daardoor waarschijnlijk een helderder licht over het inlandsche
recht van Java opgaan. Zeker is het intusschen dat de Soerjâ
ngalam als wetboek geheel in onbruik is geraakt, en dat door
de oendang-oendang, de publicaties en proclamaties der vorsten,
vele oude bepalingen gewijzigd en nieuwe in het leven geroe-
pen zijn. Eene gedeeltelijke codificatie van deze verschillende
bepalingen heeft plaats gehad in de „ anggër-anggëran, schrif-
telijke wetboeken die op verschillende tijden door de vorsten
') Het woord joegâ is -Sanskrit en beteekent t i jd v a k , t i jd , evenals djaman,
het Arab. zaman. Joegä of djaman nagârâ is de période van den bestaanden rijkszetel,
b. V. van Mädjäpahit, Demak, Kartasoera, en tbans van Soerakarta.
23 Eaffles App. C; Bijdr. I . T. L. en Vk. N. V. VI. 1. Vgl. Bijdr. I. T. L.
en Vk. I I . 337, onder n° 12323.
zijn uitgevaardigd. Die welke door Professor Roorda in zijne
„Javaansche wetten“ zijn uitgegeven, zijn allen van betrekkelijk
nieuwen oorsprong en meerendeeis in overleg met het Nederlandsch
gezag vastgesteld. Het oudste,de AnggSr pradätä of Nawälä pradätä
, schijnt reeds bestaan te hebben onder de regeering van Soesoe-
hoenan Pakoe boewänä I I , die in 1749 overleed, na de opper-
heerschappij over zijn rijk aan de Compagnie te hebben afge-
staan. Het heeft eenige wijzigingen ondergaan onder hetbestuur
van Pakoe boewänä HI en eerst onder Pakoe boewänälY (1788
—1820) den vorm erlangd waarin het tot 1847 bij de reehtbank
der Pradätä in Soerakarta in gebruik was. Bij de reorgamsatie
van het rechtswezen in Soerakarta in 1847 is aan de Pradata
tot richtsnoeraangewezen de Anggerageng, hetGroote wetboek,
dat in 1818 door de gezamenlijke rijksbestierders van Soerakarta
en Jogjakarta, na raadpleging met de onafhankelijke prinsen
Mangkoe nagärä en Pakoe alam, en met de Nederlandscheresidenten
van Prehn en Nahuys, namens hunne Soevereinen is
uitgevaardigd tot vervanging van vroegere bepalingen. Die Angger
ageng was tot 1847 in gebruik bij de Balemangoe van Soerakarta,
die in het genoemde jaar werd opgeheven. De Angger
sadäsä werd door 'den njksbestierder van Soerakarta in overleg
met de rijksgrooten en den resident van Prehn vastgesteld op
denzelfden dag als de Angger ageng, om te dienen als^ een
instructie voor de mantri sadäsa, die in de Balemangoe zitting
hadden. De Angger goenoeng is omstreeks 1840 ontworpen
als een instructie voor de politiebeambten in Soerakarta, en de
Angger aroebiroe, een wetboek dat de strekking had om moei-
lijkheden tusschen de onderdanen van Soerakarta en Jogjakarta
te voorkomen of te beslechten, is door de rijksbestierders der
beide rijken omstreeks 1770 ontworpen en tien of elf jaren
later vermeerderd en herzien.
In de Javaansche wetboeken werden vele zaken geregeld,
waarin niet voorzien is door het Mohammedaansche recht, dat
trouwens de vroegere toestanden in de aan den Islam onderworpen
landen overal eerbiedigt, voor zoover zij niet met zijne voorschriften
in strijd zijn, en bovendien eene ontwikkeling overeenkomstignieuw