den hier bijna 304,000 pikols, d. i. een pikol van gemiddeld 91 boomen
en bijna een derde der geheele productie verkregen. Niet minder
dan 32,000 huisgezinnen hielden zieh hier met vrijwilligen
aanplant bezig, en men kon, volgens de opgaven der dessaboofden,
voor bet volgende jaar op eene uitbreiding van den vrijwilligen
aanplant met 840,000 jonge boomen rekenen. Merkwaardig is
het hierbij, dat vooral Pasoeroean bet klassieke land is van de
boschkoffie. In geregelde tuinen vond men hier in 1872 slechts
4,324,000 vrucbtdragende boomen, allen op hoog gezag geplant, ter-
wijl in de bosschen 6,733,000 op last der Begeeringen 11,293,000
vrij willig geplante boomen, te zamen ruim 18 millioen, aanwezig
waren. Hierdoor wordt het voldingend bewijs geleverd, dat de
boschkoffie voor die in geregelde tuinen in voortbrengende kracht
niet onderdoet.
De beschouwing van den landbouw der Javanen beeft ons als
van zelve gebracht tot de producten die zij, hetzij zonder of met
de tusschenkomst der Begeering, niet voor zieh, maar voor de Euro-
-peesche markt kweeken, producten die in ieder geval eene te gewichtige
plaats onder hunne middelen van bestaan innemen, om hier met
stilzwijgen te worden voorbijgegaan. Keeren wij thans terug tot
de nuttige gewassen die de Javaan teo behoeve zijner eigene
huishouding aanplant, niet echter op den akker, maar in boom-
gaarden of tuinen,. ofschoon men daarbij wel mag in bet oog
houden, dat op Jav a, gelijk bij ons, de grenzen tusseben akker-
b°uw en tuinbouw niet altijd. seberp te trekken zijn, en vaak
betzelfde gewas nu eens, meer in bet groot gekweekt, onder de
producten van den landbouw, dan eens, op kleine sebaal geplant,
onder die der tuinen kan worden gerangsehikt.
Onder de boomen die de Javaan aanplant, om bet nut dat zij
hem opleveren, verdienen wel in de eerste plaats eenige soorten
van palmen genoemd te worden. In het algemeen zijn die prächtige
gewassen der keerkringslanden wellicbt nergens in zoovele soorten
vertegenwoordigd en nergens van zoo groot belang voor de mensebe-
lijke samenleving als in Insulinde, en daar in de eerste plaats op
bet volkrijke Java. Melk en wijn, meel en groenten, vruchten
en suiker, olie en geneesmiddelen, touwwerk en bindrottipg,
papier en pennen, en allerlei materiaal voor het bouwen van
buizen en het vervaardigen van huisraad, worden den Javaan
door deze in zijne bosschen en tuinen zoo rijk vertegenwoordigde
plantenfamilie geleverd. Het nut van eenige der voornaamste in
bet wild groeiende soorten hebben wij reeds in het eerste boek *)
leeren kennen ; hier moet ik een oogenblik stilstaan bij de soorten
die op Java opzettelijk worden aangeplant.
Onder deze neemt de kokospalm (CoOos nucifera) onbetwist-
baar de eerste plaats in , zoo wel om de veelvuldigheid van zijn
nut als om de uitgebreidbeid zijner eultuur. In bet Maleisch heet
de boom of liever de vrucht njioer, in laag Javaanscb krambil;
de naam, waarbij hij het meest door de Europeanen in Indië
genoemd wordt, t. w. klapper, is eene verbastering van bet
Soendascbe kalapa, dat ook gewoonlijk in de Maleische spreek-
taal wordt gebezigd, maar tevens, als kalapa of klapä uitgespro-
ken, in bet hoog Javaansch in gebruik is. In eene statistieke
tabel, bij het Begeeringsverslag over 1872 gevoegd, wordt bet
aantal der op ult". Dec. 1872 op Java en Madoera, met uit-
zondering der vorstenlanden 2) , aanwezige klapperboomen begroot
op 29,679,400, waarvan 12,578,900 vruchtdragende en 17,100,500
jonge. In deze opgave zijn ook de particulière landen stellig
voor een groot deel en misschien voor het gebeel begrepen. Zulk
een verbazend aantal boomen zou aan eene eultuur op groote sebaal
in geregelde aanplantingen doen denken. Deze zijn echter op
Java bijna nergens te vinden; de boomen staan verspreid op de
woonerven, of in kleine groepen om en bij de dessa’s. Ofschoon
met ieder jaar het aantal boomen toeneemt, laat de verzorging
veel te wenseben over, en worden zij maar al te veel ten prooi ge-
laten aan de verwoestingen die de klappertorren (Calandra schach),
kalongs, ratten en eekhorens in het plantsoen aanrichten. Ook
zijn de Javanen moeilijk te bewegen om de boomen op genoeg-
zamen afstand van elkander te planten. De klapperboom tiert het
best in de lagere streken, waar hij dagelijks gedoopt wordt in
J) Blz. 137 , 139—141, 164.
2) Onder dezen naam begrijp ik ook de Madoereesche afdeelingen Bangkalan, Sam-
pang en Soemenap.