a a n de z ijd e d e r S ta tc n , n ie t zou d e h eb b en k ö n n e n d en k en , om
’s G r a v e n u a g e t e v e r s te rk e n , zoo a l s , v olgcns h e t v e rh a a l v an d en lu d d e r
H o o i t , o p r a a d v an d en H e e r v a n S t . A l d e g o n d e , g c s c h ie d d e , to en d e
S n a n ia a rd e n , in de m a a n d O c to b e r des geme ld en ja a r s , de s ta d L eyden
h a d d e n in ö e s lo te n , do ch h e tw e lk , ora d e a an k o ro st v an R o m e r o , in e t
e enige b e n d e n , g e s ta a k t we rd ; te rw ijl m en d e p la a ts o n tru im d e . in
h e t v o lg en d e j a a r , . to e n B a i d e z te n tweeden m a le L ey d en b e le g e rd e ,
la g e r in ’s G r a v e s d a g e s le c h ts eene k le in e b e z e ttin g v an h e t ventfel v a n
H o pm a n R b j k h a v e r ; zo o d a t D o d L o o i s G a e t a s g elegenheid von d , ora b e t
v le k in le n emen , m e t h e t ove rsch o t z ijn e r b e n d e , w a a rv an h ij een
g ed e e ltc te Soe te rw o u d e en a an den L e v d s c h e n d am , alsmede in eene d e r
sc h an sen o ra L ey d en , g e la ten h a d . Hij kw am evcnwel m e t in s H r a -
ten h a c e d a n n a d a t R u i k h a v e r h e m , a a n de G e e s tb ru g , zop la
s c h e rm u ts e le n h a d w e ten op te h o u d e n , d a t d e H ag en a a rs tijd h a en
om m e t h e t b e s te h u n n e r hav e n a a r D e lft te v lu g te n . ln h e t v le k g e -
k om en b e z e tte G a e t a s h e t H o f m e t S p a n ja a rd e n , in de hoop d a tz ij d a a r
te n m in s te eenen a a n v a l zouden a fsla an . De R o om s c h g e zm d e n , z e l»
v rouwen ; d a a r gebleven , lev c rd en d en S p a n ja a rd e n l i j f to g t , k ru id >
lood e n lo n te n , m e t o p reg te o f n itwendige b lijd s c h a p , om t e k e u s
c h e r b e h a n d e ld te w o rd e n . Door h e t w ijken d e r v o o rn a am ste b u r -
oe rs o f r ijk s te in g e z e te n e n , ook v an d en S ta d h o n d e r , d e n A d e l, de
o n d e rh o o rig en v an d en H o v e 1 en door b e t y e rp la a tsen d e r hooge colle-
gien n a a r D e lf t, g e r a a k le ’s G r a v e s h a g b in eenen jam ra e rlijk e n tc e -
s t a n d , en scheen m e t een en geheelen o n d e rg a n g b ed re ig d te worden
, a ls t e r prooi g e la ten a an v rie n d e n en v ija n d e n , die h e t m -
n am e n , en d e h u iz en en o p en b a re gebouwen zoodanig beroofden , d a t h e t
e e r n a a r een en dee rn isw a a rd ig en p u in h o o p en een v u iln is n e s t, d an n a a r
eene b ew o o n b a re p la a ts g eleek. De s tr a te n zag m e n e r overal m e t
g ra s b eg ro e id ; v a n vele h e e rlijk e en schoone h u iz e n w aren de ( te u re n ,
v e n s l e r s , zolders e n 'a l h e t h o u tw e rk v e r b r a n d ; in de sie rlijk ste k a -
m e rs h a d m e n de p a a rd e n en b eesten g e leg e rd , en do o r h e t rooven
v a n h e t ijz e rw e rk en d e a n k e r s , scheen h e t , d a t de h u iz en m e t k o n -
d e n s ta a n d e b lijv e n . I n h e t j a a r 1 8 7 6 w a ren d e s tra te n en Stegen
in ’s Graveshage n o g zoo z e e r m e t m e stboopen en v u iln is b e z e t , d a t
d e d o rp en v a n H a a g -A m h a c h t, d a a rto e v an d en Ba ljuw en de VVet-
h o u d e rs g e la s t z ijn d e , o nm o g e lijk a lle en in Staat w a r e n , om deze
p la a ts v a n d e o n re in ig h ed en te z u iv e r e n , w a a rom h e t H o t a a n de
d o rp en v a n R jjsw ijk , V o o rb u rg , "Wassenaar en L o o sduinen kev e l g a t ,
om d ag e lijk s , ied e r m e t z e s . b e sp an n en wagens j , die v an s Gbaves-
hage te n d ie n s le t e s ta a n , om h e t v le k schoon t e m a k e n . Indien
h e t v o o rste l v a n die v an D e lf t, bij den F r is s v a s O b a n jb , m g a n g ge-
vondfen b a d , zo ude m o g e lijk deze a a n z ien lijk e p la a ts gebeel en ä
v e rd e lg d zijn g ew o rd e n , w a n t , h e tz ij d a t e en e welgegronde vrees voor
h u n n e s ta d h en h ie rto e b ew o o g , o f d a t de v o o rtre ffe lijk h e id van
V G b a v e k h a g e h u n in h e t lic h t s to n d , zij m a a k te n in h e t j a a r 1 O/o
d e n S ta d h o u d e r b e k e n d , dat hunne schüttere vermochten verklaannge,
o f men den Haage zou doen verbranden; zoo verre de vijanden hen
naar ’t Westerkwartier kwamen te begeven; w aarop bij d en P r in s wer
v e r s ta a n en v e r k la a r d , dat alzoo. zonderlinge geen beestiaal omtren
den Haage is , en de vijanden hen ook des zomers in teilten konaen
onthouden, daaromme niet geraden wäre den Huage afgebrand te werden
; verhoopte niet te min zijne Doorltigtigheid, d a t, zoo verreMaas
landsluis mogte worden behouden, de vijanden hen in dat kwartier nie
zouden begeven. H e t b eh o u d v an ’s G b a v e s h a g e g in g d en P rin s n ie t alleen
m i , m a a r ook reed s vro eg e r t e r h a r t e , d a a r h i j , in h e t j a a r 1 8 7 4 ,
toen d e S p a n ja a rd e n h e t b e leg v an L eyden o p g ebroken eh ’s G r a v e s h a g e
v e rla ten h a d d e n , bij e en p la k k a a t, a an b e t K rijgsvolk v e rb o o d , deze
p la a ts te berooven , te p lü n d e re n o f te v e rb ra n d e n , o f c enige b r a n d -
s c h a ttin g te v o rd e re n , op stra ffe v an m e t den k oorde o f m e t d e n v u r e
g e s tra f t te worden , n a a r g e la n g d e r m is d a a d , v e rb ied en d e tev en s d a t
n iem an d de in g e z e ten en zoude v e ro n g e lijk en a a n h u n n e p e rso n en o f
goederen , o n d e r v o o rw c n d s e l, d a t z i j , g e d u ren d e h e t'a a nw e z e n d e r v ij-'
a n d en , a ld a a r gebleven w a ren , m a a r d it over te la te n a a n de Gemag-
tig d e n te n dien ein d e g e s le ld . De Heeren R a d e n v an d en Hove en die
v an de K am e r van R e k en in g e , hoewel nog te De lft z itte n d e , h eb b en o o k ,
in h e t j a a r 1 8 7 8 , h u n n e zorg a an g ew end to t h e t welzijn v an ’s G r a v e s h
a g e , en ie d e r een eu Gemag tig d e u it de b u n n e n d e rw a a rts g e z o n d e n ,
om op te n em en , hoeveel le e fto g t h ie r gevonden w e r d , en v an B u r-
g e rneeste ren a ld a a r te v e r n e in e n , wie d en eed v an g e tro uw h e id n o g
n ie t geda an h a d , en deze d an bij k lo k s la g , o f an d e rs , t e o n tb ie d e n ,
om dien te k omen afleggen ; wijders om d en ongehoorzamen en onw illi-
gen te b e la s ten , b in n e n v ie r en tw in tig u ren ’s G r a v e s h a g e t e v e r l a t e n .
De S ta te n v an H o llan d w aren m ed e n ie t n a la tig in b e t a anw e n d en
v an a lle mo gelijke v lijt en m o e ite to t b ew a rin g v an h e t Hofgebouw.
In h e t la a ts t v an b e t j a a r 1 8 7 4 h ad d en zij I z a S e K o e b e e g em a g tig d ’,
om tw in tig personen a an te n em e n , en d a a rm e d e , a ls K a s te le in , o n -
v e rm in d e rd den la s t v an den g e n e n , d ie alv o ren s t o t K a s te le in was a a n -
gesteld , h e t H o f te h e lp en b ew a ren ; m a a r aang e z ien e r over deze k n e c h ten
k la g te n v an w an g ed rag en b u iten sp o rig b ed en in kw am e n , w e rd en
de B u rg em e e ste rs van D e l f t , in h e t j a a r 1 8 7 8 , g em a g tig d , om d en
gemelden I zA ä k K o e b e e , m e t zijn e k n e c h te n , a f te d a n k e n ; g e lijk zij
ook , n a h e t inleveren v an eenige b e d en k in g en te n a an z ien v a n eene
an dere s c h ik k in g to t bew a rin g v a n h e t hofgebouw g em a a k t, g em a g tig d
werden om h e t te doen b ewaren do o r d en P ro c u re u r-G e n e ra ä l P a u l b s v a s
H o v e , en zu lk s bij v o o rra a d voor een h a lf j a a r . D a a r inm id d e ls ’s L a n d s
zaken een g ü n s tig e r k e e r n am e n , en de v re e s v o o r o v e rv a l van den
v ijand m e e r en m e e r begon te v e rdw ijn e n , k e e rd en de m w o n e rs a llen g s
n a a r ’s G r a v e s h a g e te ru g . H e t Ho f h a a ld e med e d en P r in s v an O ra n je
o v e r , om zijn v e rb lijf weder , als v a n ouds , in ’s G r a v e s h a g e t e n em e n ,
volgens eenen b r ie f van den P r in s , g ed ag te ek e n d u it M id d e lb u rg , van
den 13 M a a rt des ja a r s 1 8 7 7 ; doch d e S ta te n v an H o llan d en Z e e lan d
vonden g e rad en , voor als nog geenc oude g e d en k b o ek e n e n re g is te rs
van den Hove d e rw a a rts te la te n o v e rb re n g e n . Bij h e tz e lfd e b e s l u i t ,
flat k o r t n a d en b r ie f v an den P r in s g e te ek en d was | w e rd ook d e K a rner
v an R e k e n in g in H o llan d bevel g e g e v e n , om zieh w ed e r le ’s G r a -
v e n h a g e t e vestigen , en deze k e e rd e , weinig la te r d an h e t H o f , d e rw a a rts
te ru g . V ervolgens veslig d en zieh h ie r ook w ed e r d e S ta te n v an H o lland
, de.Algemeene S ta te n en a n d e re hooge colleg ien . T evens gebood h e t
Hof aan a lle zijne o n d erhoorigen n a a r ’s G r a v e s h a g e t e k om e n , en deed
diensvolgens zijne D eu rw a a rd e rs a an s c h rijv e n , v a n z ieh d e rw a a rts te b e geven
, en e r m e t d e r woon te b lijv e n , op v erlies v a n h u n am b t.
Na deze lie rs te llin g van ’s G r a v e s h a g e , die de p la a ts to t nieuWen bloei
en lu is te r b r a g t , h e e ft h e t wezenlijk wel geenen a a n v a l o f la s t v an
vijanden g e le d e n , m a a r de vrees d a a rv o o r b r a g t te w e e g , d a t m e n
onderscheidene m a len in overweging genomen h e e f t, h e t te v e r s te rk e n .
Inzonderheid h e e ft P rin s M a b r i t s , m e e r d a n e e n s , v o o rg e d ra g e n ,
om ’s G r a v e s h a g e v an g ra c h te n en v e stin gw e rk en te voorzien ; vooral
drong hij h ierop a an , in h e t j a a r 1 6 0 0 , toen de S p a n ja a rd e n voornemens