quaqucvoluntatem , aabpie de literù mtrtndum raide propen- dum aut non bene con ftuutum , aut ia m feriio confe-
Jam , protuahumanitatecompletere, &faue:Quodvttnags dumcorpus,omninomutaucric. Siquiderniprei,quem
magüque facias,pro nopaviribparte tlaborabimfu.
c l a r i s s i m o v i r o a t q y E -
llluftriC D.M. Antonio AmulioS.R,E.
TiculiSandti Matcelliprcsbytero
Cardinali, Galpar V arrerius
S.P.D, - ' '
V E MA DM© DVM non eft aliud in re-„
bus humanis veladmirabilius,yelialuta-
ri us,quam fapie n tum Sc di fercorum viro-
rum,confignara lireris monimen ta, quo -
turned bene bcateq; viuend um, idoneis
inftruimur cófiliis,diuinarumque, atqj humanarum re-
rum fcientiam confequimur, prsteritorum quoq; tem-
porum varierates,&vicifll tudines cognofcimuspcapro-
fè óto nulla vel immanior,vel calamitofioriatftura, qua
1 ibrorum meo iudicio putanda eft. Ac mihi,cum tanco-
rtim philofophorum atque illuftriiftn poetarum} fum-
morum que orarorum Sc graui ffimorum theologorum,
quorum egregia tot interfere volumina,(spenumero,in
menré venit clariflime Amuli, illud pene accidir,quod
eueniile poten tiflimo quondam Perfarum regi, memorise
prod; turn eft; qui cum copiofillïmum ac uiperbiffi-
mum, quern aduerfus A thenicnfes collegcrat exerci tu,
omni bellico apparatu , rerumqueomnium örnatu.Vi-
fendum , ex quadam fpecula contcmplaretur , fleuiflè
diciturjeoquodinfinitam pene illara hominum multi
tudinem,ante centum arinos, mortisfato interituram
efle cerneret. Verum ille futurum illorum hominum
deplorabatinteritum , qui, ad occidendos homines in*
ftruéti,¶tiërant: nos au tem, fapièntiflima prxcla-
torum-animorum cogitata , acdiuinas lucubrationes,
-qus admirabilës habere videbantur opportunitates,
penirus intercidiflc,iuftius lugemus.Quis enim M.Var*
ronis ingcn tem & immenfum librorumi numerum,
non ferat acerbiffime , temporis iniuria interception?
Quem virum & tam malta Jegifle dixit diuu^LUgufti-
nus, vteiadfctibendurafuppetiile tempus tmrum ef~
(er,& tam multa fcripfiflè , qux nemo alius legere po-
tuiflèe» vt Ciceronis &: aliorum prxclara de eo tefti-
monïa prstei^ifctam, Nee'ver a ferip ta tan tu m inn u-
mcrabilia fapientiflimorum virorum .temporis iniqui*
tas deleuit :t|èd antiquam illam latini fermonis ele-
gantiam , pmneque prorfus etiam eloquential lumen
extinxit. r orro quas efle eau (Tasdice mus, virllluftrif-
ftme,‘curtantarunitamquédilftmiliumrcrum,&difci-
plinarumatque etiam artium tot amitteremus libros;
&iliuftris illa dicendi ratio penitus interierit?Ex quam-
quam in hanc iplam rem ititüéntibus', externoru m ar-
momm impetus, velturbulcnrsperditorum ciuium
(editioiiès, quibus imperii cuiufque'velprorïus ami£
fio,ycl m’agnacerte diminutio confequitur, fere videri
folent: tarnen fi quis ad cónuerfionem Romani fta-
tusireique illius publics inclinationem toto Te animo,
& cogitatione conuertat, doft tantum externa Bella,
ciuilifque tumultus Sc d iflènfiones, quantum prxpofte-
rum aliqdorum iudicium, vans cuiufdam laudis opi-
nipne dcccptum, totam loquendi rationem pcruertif-
faiéc depraüafle compertet. Qupdenim fuit tranquil-
lius aliquandotempus, quamillüdi qubCsfarO<fta-
tritpuspoft rem publicam eüer6m, fiimma & placi-
dtffima cojnftitüta pace , toto péne terratum orbiim-
perauit ï Et tarnen iam inde latina eloquen tia * quam
aurea illa Ctccronisstas in altiftimo paulo ante -yidc*
xai gradu collocatam, naturaleque illud, Sc non fuca-
ttim iêrmonis^enuS, ccepit a fummo nitore , & adiui-
illo oratioms gencrc defledtere, eoque pa dim dedu-
ci', vtomnem.prorfils ornatum, dignitatemque amiiemodonominauijCsefarin
noiras iamtum’^ibérii, ac
Mosqenatis, Sc ali or um fi milium virorum »loquendi
formulas, quas fostores appellare folitus erac 'x>inue-
hebatur. Cdpique ad Neronis te,mpóra vetirüm eft,
ipfomimperatötemaledlioneveterumqratorumprs-
cepcor eius Seneca retraxit: quo-fuorum fetiptomm:,
vtauótores tradunt, vehementior excitaretur admira-
tio. Qui homines cum gratis^multum &■ au&ori-
tatts ap.ud omnes , ^Öb nimianr erga ïllos imperator
rum indulgentiam * efleiSt confecuti, fiebat . vt , cum
alii , feu adulatiqpis eau fla, ièu fdrtêfitnili crrbre dti-
ö i , eos imitarenturnoiiuin loquendi genus fenlim
dbfepe'ret.,Error© igitüciudicii 'longe laccque diffuib,
'poftqüam explöfa illa vctus, & illuftris dicendi ratio,
Sc tan quam a fcena exibilara eft j antiquorum orato‘-
rum, atque hiftdricorum , poètarumque libri, cum
legi^., tum etiam defcribi i librariis (ünt defiti: &
hac de eau (Ia ^tineis .& blartis penitus ablumpti. A-
lia pmerhas tantsè caiamitatis caufta fu it, quod.cum
hiftotici,non propter ipforum eloquentiam , cuiiam
nullus erat h o n d s .fed ob rerum geftarum cognitio-
nem legere ntur, & multi maximatn laudem in bleui-
cateconftituerent, jibrofque ftudiofe inutilarent,coe-
pere librarii ca maxime deferibere , qus perquirere
homines ardentióre ftudio , Sc auidius emere intelli-
gerenc. Itaquè maiorem T . Liuii partem, atque Tro-
gum amifimus, ób ïuftfni Sc L. Flori, (I modo is Li-
uium contract;, inanes & perniciofoslabores. Feftus
Pom peius prdpteréa' mutiius remanfit & aliorum
numerofa fcriptorum tui ba deperiit : quorum iaétu-
ram Aldus Manutius Romanus, vir quondam longe
do&iffimus yïatis iam tune deplorauit, importunof-
que huiufmodi labores (umme deteftatus eft. Gum
vero bis potiffimnm de cauftis ,politiores Utterly mul>
tis (sculorum statibus iacuiftènt, ccepere patrutn no-
ftrorum memoria caput aliquando extollere, fefequef
paulatim erigere: eoderaque tempore Grsci eriam au-
<ftores,quiex funefta illa clade fuperfuerant, quad re.
uiuifcere vifi funt: Summuliftacum, fimiliumque barbarorum
monftra , ab gymnafiis exrtudi: Sc verus ac
geemanus Ariftoteles', verus Plato, verus Hippocrates
: verus Galenus , multique alii 9 q u i, nunc extant
audores, ab innumeris mendis vindicati, velut ab in-
feris excitari. Verus-quoquelatina: lingusnitor, prs-
ftanti induftria Petii Bembi, IacobiSadoleti,&Adria-
ni doóliflimorum Cardinalium , ; Paulique Mänutii,
qui nunc viuèt > omnium iudicio etuditiutmi, atque
órnatiflufitviri, quemquè honoris cauffii Uoftrino ,re-
ftitui,acreflorefeere» Cumquemagnos atque ingen-
tes progreflus, vera iam eloquentia, ceterasque artes Sc
difciplinae feciffèht, ecce tibifubitoalia coorta eft tem-
peftas. Nefcio enim quo faro nuper casperunt homines
in Italia , quxfolacerte poft Graeciam fuerat bo-
narum titerarum altrix, faha Sc perniciofa quadam in-
duóti perfuafione , linguam fuam vulgarem , quam
latinam corrupram fatis eflè conftat , adeo excole-
re , vc,ineaexGeliuiflè,pulchrum putent j omnefque
eos la b o r^& vigilias, quas in reftituenda latini fer--
monis proprieratc » in ftudioque latinx eloquentix
ponere debuiflènt', in propaganda & illuftranda lingua
corrupta, collocare non verecufldehtur : idque
contentione tanta acqüe.diligentia, vt nnllu^iam fere
fit vel Grscus vel Latinusauiftor , qui in hahc lin-
g u s la tin s fecem conuerfus non repedatur. Quaft
vero tantä fithums lingus prxftantia» VtfCicerbfGäe-
f a t, Sallüftius, Liuiué, Tereütius , Virgilius , Liicrc-
tiu s,Tibullus, cctenque p o e ts , oratores& hiftöri-
ci prxftanciflimi & eloquentiflimi , «n aljehath linguam
coquerfi , maiorem cloquentis fplendorem,
amplioremque fpeciem & órnatum,y $c vehemenfiö^
rem dele&andi , ac perfuadendtyim vel habeant vel
habere potuerinr. Qu p d fi l’n hac vulgari lingua tant,
Sc veram atquegermanam effigiem , auemadmo«! les pöetas, tales oratores tiabuiflènt, talefquehiftqri-
'tos! qui, inaliqüibus eloquenris brnamentis, Grscis ,
.yelLatmis audloribusprsfticiflent , auc faltem ebsexs- j
quafléntfortafle iaim quoquomodo eorum, ferendus •
labot, Sc diflimulandum ftudium-eflet. Nam Fran-
eifeus Petrarçha & loanhes Bocatius , quos velue vul-1
garis lingus principes tantopere laudant & extoliunr,
ad quórumque imit-atipnem fc ceterf contulerunt,'.
quidnam qusfo fcripfere. ? ille ‘quidem , fi verum lt-;
eet dieere , de vnius obfeuræ mulierculæ laudibus,
qusndh Semiramis , neeArtirpifia, necZenobia, vel
a lia huiufmodi fuit, inflnitos pene vevfiis ^cpmppfuir,
dolores §danxietates anirni (ui ,præ amöreillius Helér
n s defiaènris) nabis litteris copfignatas., relinquens
Chrifti fecerdos,: hoe eft ipfiüs vel lliados. vel AEnei-'
dós dodlum &;èX'Gellenspoema. Hic vero meras nx-
nias öraniles fablilas, qux nullam necdodfrinam, néc
emditionen? ïapiant, fed ad imp^itam multitudinem
& meretrices potius; quam doélos & fanos bomi^
nes pertineant; indiuino illo Decamerone, ficenjm illi
vocant, exarauit. Itaque hos yulga.ris lingus iGice-
rones, ’ lips Cxfares, hos Salluftios, hps Homéros&:
Virgilios nobis oftenrant.. Iam illud exiftimare nph
pofium | eflè quemquam fanx mencis hominem , qui
fuum Homerd vdiVirgilio Petrarcham, Dantem Ho-
racio, Ariöftum Ouidio, ac ncfcio quos Seraphinos,
aliosque malos de populo* poecas y . doófco Catullo,'
PrOpertiö,velTibullo,ccterifqueprsftantiÜïmisva-
tibus anceponat : vel inueniriSliquem , qui* quos-mo-:
do nominaui ,graues & ingeniofos poetas,in.linguam
qüavulgo vtimur co.nixerfos, legçre in animum indu-
cat jquxlingua, fine vlla dubicacione oranem illis vim
&fuauitàtem , ceterafque ofacorias virtures penitus
âdemït : nififorte,qui verseloqüentis gUftum , &dul-
ccdineni non fentiunr. Qpjd autem de hiftpricis Sc
oracoribus, in eandem linguam conuerfis, fen tien dum
fit ,ex ipfis , qus de poetis.dida funt, intelligi poteft.
Quando jgitur ex bonis Grxcis , ex bdnifque Latinis
fabulis illos conftat Etrufcas facere non bonas , quid
tantum inlano iuuat intînigere labori ? Vel , - fi forte
hac ra tioné linguam fuinr .lö nge lateque pro pa»:
gare cogitant illi, qui totjs yiribus i,n vercendis auóio-t
ribus élaborant .*' meminilTe cérte debuiiTent, Romanos
olim , quorum potentis nihil arduum, vel diffiÿ
çile potuiffè videri exiftimandum eft . yix in Gallias Sc'
HKpanias Rpmanum fermonem mtroduxiflè. Nam
Belgx Sc Heluetii, Vafcones Sc Gantabri .etiam fi alios
alii àdmifefune, ab po jfemper abhbtruere ». fuamque
etiam nutic reynent alumnam 'linguam ; nec Germahi,
neb Grxci , AEgyptii, vel Afti (ham, cuxi latina com-
mutaré vmquam volueruntV . Quonam, ig-tur modo
Itali linguam fuam vulgarem inèas nationcs,eis nulle
feruituas iugo mancipata&introdücere aeprofeminare
putent, faps intelligere non pofium. Gctte, vxfc îllu-
‘ftdflime ,• cum Icalorum illuftrem confidero naturam,
acre folerfque ingenium » ad qusuis prsclara nacum,
non pöflum non vehementer doleïe, cantam virtuds
indolem, in re tam humili, tam angufta, tam Icalico no-
mine indigna eflè coniùmptam». C^upd. autem, latins
lingus (plcndorem, eloquen tixque vim, quorun-
dam olim potentium hominum deprauatum Judicium,
sque ac hoftilis incurfus, exrinxerit, ex hac miferrima
noftrorum temporum conditione facile iudicari po-
teft. Gum enim Italia nullis bellorumvtempeftacibus
agitetur,fed fumma.pace, fumitiaqüe tranquiuitate per-
(ruatur, qux ad litterarum ftudium maximas conferre
folet commoditates » tarnen tantum valet quxhbefve-
hemensperfuafio ,& opinio penitusinfîta,mùltorum-
queconfenfii:confirmata,vr,quemadmodumillistem-
poribus,pöfteuerfemrcmpublicamproximis, politio-
res litteras Sc eloquentiam omnino afFlixervt, tta prs-
fenti cempeftate facerc yideaturjadepjVtnifihuicerrori,
antequam latïus ferpat, aliqua ratione.pbfifticur, futurum
plane fit,, vt Italia ad furnmam illam barbariem re-
digatur, qua Gptthorurn tcmporibüs fuerat i nfuicata,
quippe, cum perpaucifint adólefcehtes,qtólatinamvc-
B < bltotb. v.eti patr. Toni. i ƒ.
lint orationem excolere » in qua laude prxtergentes ce-
terasPxcelluifle Italos j fatis cognitum compertumque
eft, Quod ft alix natibnesyprxtermiflblacinlfermo-
nis cultu » linguas fuas Itàlorum cxemplo fierpblire,.Sc -
nobilitare contendérènt;, aâum fane quidem ellVc qe
Latina Grxcaquelingua, deque ceteris artibps &difei-
plinis : omniaque;Grxcprum & Latinorum ;volüminà
aut inter pnuatos parieres.'ficu j ôc fqüalore obfita cor-
rumperentur, aut vti&amifterènmr llerdäm, vç ille fui*,
carminibus prædicebat, fîmanibusfordefcère vulgi coe
pi fient,, ficut hodie Italics iuuentuti latina foedec cloque
n tia. Sed nèfeio quomodo lohge Vaéatà dft ôra-
tipiRedëoigitüriatpàdidjquo.priusintenderamlCum
egoBeroftinvÇhaldxum vidiflçm in illa.quàm dixi, mi-
; icrabililibrocumclade concidi(Iè,dolui maximc,fateor,
virum tàntinominis_,quigrauiffimushiÂoriçus,& no-
j biliflimus aftrologus i at que etiam ^hilofop hus habitus
eflet,&cui, Achenienfes'pröpterdoärinsprsft'antram
publiçe ftaruam locauiflent, quique pàter extitifletSî’
bylls Çumaîs, virginis religiofiIïïms, ac diuinitus a f î
nafxyeoqupdmultadeChriftodeovatiCjnataefler, fuB ;
cumfdam vani,& obfcuri fcripcorisckulodrçiimferri.
, Quapropter rei ibdignitate për mptus , continèrè nie
?nonpocui,quin hune, promea mediocritate, non folum
imperitx multitudini, fed etiam do6Hs quibufdam vi-
ris errorefn eripèrem. Quod opus tibivirprsftahtif-
fime, Sc quidem iure,optimo dcdico. Nam euhi Inter
aliquas noftras lucubrationes partim Latine,partim Lu- '
fitanefçcipcas, qus fnmahus tuas vénérant, i.n quandam .
a d uer fus h une com mentit! utnBero fù m ccnfüram inci-
diflèsyquid me iamolimeo confilio fuerat lingua ho-
ftfa vùlgari in commentariunxrelata, vc icum iicüiflet,
Latinccomponerein, cotttendifti àme, propterea quod
qus illic tratftarentur, placUiftè diceres, vt in commU-
nem Sc publicam Vtilitatem ,ea LJâtine ëdefem. Cum
; vero iam tautis à teaffetftus bënefiçiis,me ad morom tibi
: gerendum prsparaflèm , accidit, ,vt in ipfo procindtu
quafi currentem incicarent iniuftx aduerfariorum meô-
rum quereis, illius prsfettim, qui, in illà (^mpofiaca al-
tercacione,mecum»teprsfentc,hacip(a de re;& quîçlem
ad (âtietatem , ac pene ad ftomachum eXpoftulamt. t
Veirum & fi hsduænonëxtarent, alix profe£to dfiloti-
ge iuffiffims ad hoe me, qupdçumque eft, opus tibi dë-
dfcandüm caufæ impuliflenr. Nam quis ignorât eum
efle te, qüem Rclpublica Vënefa , Vria;omnium iudicio
intoto terratumotbe çlariflïma, natuiiicxilluftii Amu-
liorum fainilia, talemfemperiudtcaueric.yttu0 conll-
lio, opéra, induftria, qus fummain tefîmf, qusque ad
j illius reipublics dignitatem & am'^litudinem perti-
J nenr,maxime vtcrctur ? onmes enim magiftracus höno-
rabiliorés, pester ilium ducis (Upretnum., tibi fumma
cunâorum gratulatione mandauit. Quarè miffiis o-
rator ab angufto illo fenacu ad Gàroluth Q>iintum;imr-
peratofem, in ea lègttione cum mulca variaque hego-
tia, qds fu m m a m prudent tâm req ui r e r ent, tëmporis
obruliflèt viciflîtudo , oifmia in tantts rerum dtmçul|
tatibjjsfieplené & cumulate bbiuiftti'vt (àpientimmus',
ipfeimpcrator,& quendaro tp ëfle^ëftprcrfi, in cuius
mente 'plurims àd res maximas £ t s eflènt vdlitates,;
intellèxerit » Sç fenatüs -Venetus magnum qupddam
patris dccus, Scornamentum aghofeeret SC cohfiteretur.
Itaquelegatione illa perhonoriflçe funâa , aliif-
que gloriofis do mi fdrifque tum bello'tum pace ad-
jijiniftratis,idemfenätUsRomam read fummum Pon-
tificem oratotem mifit : àpud quem^curri aliquandiu
verfatustfles, & mens ifta magrtarum & hohëftiftlma-
rum rerum confultrix , quafi lumen eluceré coppiflètÿ
ftatim P i v s IV . Pohti.fcx.; ma*imus , qui per
co'fdem fere dies ad celfifllmum ApoftoIicS fedis
gradum , omnium patfum fuftragiis , fumma Dei erga
g;pus humanum benignitate afeenderae y in faefunï
te Cardinalium collegiumcoôptauit: quam dignitatem
Sc honoris gradum, quamuis fublimem Sc valde hono-
rificum, quia fine Senatus Veneti cOnfenfu, acCipere
diuümu 1 tum que recufauCràs, idem Pphcife^, propterèà
quodrj