6$ ö
gnDaubmat re- i -
yblofjn.catf éJ.taaint reena: cam
I 3fuC-cederent ■
S-vftmcai >$
trdvfWTi- détérréigonraa &&a fuat.
D e e rtu&fin e
Verba lu-
ftini.
Ninas eu-
[ jàiditati- ' .
i bus m agis
temperans
Scfrenos {
laxans, ex
irege fit ty-
rannus. Et
is modus ■
eft augeaî.
Regere» te.
gnare. 1
I Quomo-
'ücrcUerit
Rom.imperium.
i
Nota ha-,
ftiludium.
Iàni por-
G a p Y t . T V ;
QVoniam au te in omnibus illud quodeft fecundutti
naturam, prius eft eo quo d noneftlécundum nat u-
ram;bonum autem e (Te, prius eft (ècundum naturam, eo
quod contra naturam eft, malum efië:proptereayecka-
tem narrare videntur, & maxime fecundum .naturalem
ordinem fefe Habere hiftoriographi,dum fcribunt,quod
ab initio ortus regnoiü fuérint reges boni y & régna bona
& iufta:& q> deinceps quad fuccedente & prxualente
eo quodeft contra naturam ,ei quod eft fecundum na-^
turam ratione videlicet in hominibus fuccumbcnte paf-
fionibus, vel cedcnte : quia, ficurinpartibus,ira &'into-
to.temporis fuccefiusfacit res muHdi deficereàfuo prin-
cipio: per cÔfequens ctiam ilia primæua bon i tas & xqui
tas primorum regum & regnotum ac populorü, m.utata
fie in proccflu deinceps in malitiam Sç iniquitatem ma-
lorum regum Sc regnorü. Vnde pdidus hiftoriographus
Iuftinus, poft prxdiófcam deferiptionem ortus bonojum
regnorum, & regum priràorum fubdit de prçceflù & 4e
fucccflii mutationisillius primxuæ bonitatis &æquitatis
fuccedentium regum &rcgnorum in malitiam&iniqui;
tatem. Et hoc in priraomaximorum mundi regnorum»
vbi prima monarchia torîiis orientis incepit, videlicet in
regnq Aflÿriorum exemplificat ,ita dicens : Primus itaq;
omnium Ninus, rex Aflÿriorum, veterem & quafi auitu
gentium morera, noua imperii cupiditate mutauit. Hic
primus intùlit bella finitimis,& rudes adhuç ad refifteri-
dum populos,terminosadufque Lyfiixperdomuir. A c
paulo poft, de proceflu & fucceflu violcntae,dpminatio-
nis actyrannidisipfius dicens, addit : îslinus magnitudiprxdióto
NumaPompiliOy fecundorege füo,legibü$ & j
mbri bus, rebusritem ac hominibus fetis prolperè fe Ka- j
benribüsaügméntata füit, primo ex ipfa rerum bpulen- | ■
tia.auaritia & inuidiainvicinbsortaeft.iüxtaillud Iuue- j
nalis poctx.Sat. 6. v. 198. ■ -
Prima peregrinosobfccena pecunia mores
intulit,&ïurpiconfregit fecUla luxu. v
Vndefiiccedentésrcgês cum populo Romano, vici-
rioscceperunt bellopetcre &'tcntare?lvtq; hocfecurius
pbfle n t&cfficacius adim p ïére, v ires fuas ar t i b us inftau-
rarunt, yt fic artibus fimul ac viribus implere poflent,
quod cupiebant. Alios itaq; vicinps^fibi fpcios, qiiafiad
commune prxfidium faciebanc vna 'dim U.lis aliqs
impugraabant, Sc pro libertate patrixfux Sc regnifepur-
gnare aflererites»n e aliisïëruirent, hoe potius incende-
bant;,vt alios fibiferuiiefacetent,&:aiiosxemotioresfi-
bi fociosiuhgentes,pdqribus difHdebant.quorumau-
xiliórdcinosfubiugaranrV&ipfbs quoqué prius focibs,
nuncrubdito^^fibifaciebant.Sicfub lèptemregtbus fills
prïmis, Rohia hisarcibus& vir.bus per c c x l ï i annos
témper magis acmagis creuir adTarquiniüm vtq» Su-
perbum, qui primqrum rëgumRomanorumfeptimus
& vltimüs fuit, qui ideo Superbus vocatuseft, quod fa-
fturegali primus yltra fuos anteceffores fuperbadomi-
natione vtebatur, cuius filius Lücretiam, nóbilitsimam
pudicitsimamq; mattoham,Collatini rénatqris.Vxorem
vipién ter opprclsic: propter qu od fenatüs cüm populo
Pvomano patrem & filium fimul de regno Sc vrjbe expu-
ht;& annuos deinceps fibi cónfiiles,ynum vel duos aut
tres crcauit, qui patrix êcReipubl. potius cqnfulendo
nemquæficædomïnançniscôfttinaa paflcflibnê firma-
uit. Domitis enimpröximisqtlibufque eum acceflïone. rent. Hi conlulesannui deinde per c ç c c x l i iii. apnps»
viriurn fortior ad alios tranfiret, & proxima qusque v i - ï y ^ c ?d Oâauianum primüm imperatórcm, Roman,
ótoriainftrumehtumétfetfequcntis.t.otiusorientispo- rempul.gubernâbanr. > v
pulos tubegit. Hiécïùftinus. Qujavcro(ficut Augufti- * , • C A p v t V I.
nus quinto libro de Giuitate Dei inquit ) drftercntia eft j T)Oft pritdos jtaque reges expulfos , confutes de anno
intet regere & regnare, quia regere dicitbeneuolentiam j J . in annum creati,ccéperunt vna cumfenatii & populo
confüléntis& prouidentis, Eegnareyerodicitfaftum& Romanamr rempub. quafi ad primum ortum filumre-
fiiperbiam.dominantis v patet, quod non bcneuolentia
regendi, fed faftus & fuperbia dominandi & regnandi
fint prima caufa mutationis regnorum in cyrannides, &
regum in tyrannos : quia contéquebatur primo violenra
inualfio dr opprelfio vicinorum, & iniqua dilaratio ter-
minof um , & occupatio exterorum : deinde & difcordia
ipfçrum ciuium inter té dc cum ipfis reg'bus, öcvltcrius
amaioribus oppretfio minorum. •
C a v v t V.
T7 Vhdem quoquefiiHïè modum & ordinem ortus &
-L-'ptocctTusaç (ucceflus regni,fiueinipéïifRomani,vI-
timse Sc ampliffimx Monatchiæ mundi,Saluftius di. fcri-
bit dicetis : Igitfir ab initio reges diùtrfi, &pars mgemum, alii
corpus exiriebant v & vitabominum fine cupiditateagebatur yac
fua cuiquefatü placèbant. Quatuor virtàfès hic corn mén-
dantur in illisantiquft Romanorum régi bus ôcpopulis.
Piimo jftudium atrium liberalium, cum dicir, quod pars
toîim extrcebant'ngtniumy &c. quia fi eutdicit Platoy opti-
më tuncréfpubücaagebatut, cum reges philofojlhan-
tur,Ôc philofbphi regebant. Secundo militareexerçi
tium »fciliçetquo vtebanturad defendendum fua» non
ad muadéndum aliéna. Vnde tertium fequitur, quod
tnt a bothinum fineiupïd täte agtbatur: fei li ce t in coyquod ne
moconcupiuitaliéna. Cuiuscauffaeratillud quartum
quod tub a i t , vnîcuïque fua platuijfe. Talis autem ftatus
regniRomanifübfoloNuma Pompilio.fccundo poft
RomulumtegeRomanorutri fuit: cuius totö.tempore
claufis portis Iani, Romæ in pace regnaüit. Etant enim
Romxdûæ pott2,quæ di cebantur Iàni, con (ecratæ deo
Iano (aquolanuarius mentis Iano confecratusdiceba-
tur ) quse non aperiebancür, nifi tempore belli : vna, per
quamexercitus prodibat: alia,per quam redibat ad vr-
bem poft adeptam vióforiam cum triumphoi Toto au-
tem tempore pa’cis claudebantur. Deinde procetlu temporis
è fuccefiu te rum fecundamm ( fiéut dicitidem Saluftius)
cum Roma é i longa pace Sc tranquillitate » tub
ducere^ a corruptis regum moribus de nouo in melius
reformare : de quibus Confulibus Sc fenacoribus dikit
Ennius poeta:
Moribus antiquitfiat resP.omana,viris^, -
• Quam poctx fententiam cbmmendat^ Tullius , di-
cens : quodbenedixeritEnnius, crcuitre'& ftare Ro-
mametiam per illos viros & mores : quia vtique non
fuifléntilli mores» fi nonfuifiéne illiviri: nequellli tales
.viri jfi non habuiflent illos talesmores. Illi autem m®'
tes hi fuerunr, quos Cato laudauit m oratione ad popu-
lum ac fenatum Roman urn, ficut fcribitSaluftius,itadi-
cens : Nqlite putate, maiores noftros folis armis reropu-
blicam Romanam ex parua fecifié magnam,fcd alia fue-
runt, quxillos magnos,Stillam roagnamfaciebant : videlicet
domi indufttia,. foris iuftum imperium » animus
in confulendo liber,ncc libidini necdelido obnoxius.
Erant enim illi antiqui laudati inter'Romanos, domi in
re fua priuata.parci&modefti, foris liberales : habe-
bantærarium publicum opulentum» & tenues res pri-
uatas : cupidi mâgis gloriæ quam pecuniæ , amantes
Rempubl. & patriam m agis qûam té vel fua, edi tb li pa-
triæ laborare Sc viuere voluerunc, pro qua mori etiam
non timuerunt. Vnde omnibus netuis ftuduerunt,vr
bellorum & periculorum pro iptà patria fufeeptorum
laboribus primo facerent earn liberam, vt nulli (èruirct
deindedominam,vtcæterisgentibusimperaret. Tales
itaque filer un t primi antiqui Romani. Deinde procef-
fu temporis,ex fuccefiu return técundarum,illis moribus
anciquisabolitis Sc dcletis, iterum fiiccrcuerunt mali Sc
corrupcimores,peioresprioribus. Quia ficut fubregi-
bus prius eix rerum opulentia orra fuerat auaritia&in-
uidia ad vicinos, quos inceperunt bello petere Sc impu-
gnare : ita poftmodü fub cpntulibus ex dilatata poténtia
tuper exteros Sc remotos fere omnes iam fubaétos, or ca
eft fiiperbia Sc violentia in conclues , & in fiios.
Vnde fcribit Saluftius , pöft reges prïmos Romanos,
JyetcKS
:Romaao
jjiim mo-
'.'/'Vt
Ex impe-
io violeöj
o feditió;
nes öriünj
Haud ft-
'tilcefta:-'
Bella ciui-
j lia Roms.
Rom, Imperii. 6ÿ i
vt prxdiâum eft »éxpulfos tub primis Confulibus créa- '
tis, quamdiu metus impugnationis Tarquinii pro recu-
perando fibi regno dufâuit, æquo Sc modefto iure &.
more a<ftum elle d Gonfuhbus Sc fenatóribus cum ple-
be.Metu verb illius impugnationisçetfante,Sc reftittira
tranquillitate, coeperunt primo validiorum iniurix
contra plebem excrefcere, Sc ipfi contules-acfenatores
plebem téruiliimperip premere, Sc regio more verbe-
ribuS.punire, ac agris fuis&.rebüspriuare,&foliinipa-
perio agere, quafi domini, non quafi patroni reipublicx
8c ipfius pattiæ, ficut prius aliquandiu contueuerant,
propter quod plebs armara manu collecta, fecefiionem
in Auehtinum montém fecit : vbi tandem populus fie
fuit cum tenatu. concordatus, vt videlicet contra iniu-
rias SC violentias fenatofum populus fibi crearetTrigratia
omnia font Sc Hunt , qux iqregnô vél priiicipatu
ditponuntur,& ad quodomniacçtera pàtticularia ordi-
nantur. Et ira de necefiitare oportet, eum qui prXeft regno
velprincipatui, feiré, quid fir, Sc in quo fit reghi vel
principatus finis,velfelickas conftituta. Sed quia, ficut
(patet per Philofophum inprincipio Ethicorum, félicita-
tem humanam aliipoiueruntin virtute, alii in volupta-
te (qux eft duplei, fcilicec cupidiras honorum,quam
multi quxrunt propter auaritiam Sduxuriam, propter
quod dicit Philofophus ibidem, quod vitx aiSiuxfa-
mofx inter Homines fint tees: videlicet vita virtuofa,
qux foslicitatem & fummum bonam fibi Conftituitin
vjrtute, Sc in aâtiotie fecundum virtutem:& vita volu-
ptuofa, qux foeliciratem fiiam Sc fummum bonum fibi
ponit vel in humana gloria & honoré, propter delebfabunos
plebis, qui populi càüffàs contra fenatum defcn-: itionem fuperbix, & vahxglotiaervel in diuitiis, & in péderent,
fi quando fenatus fimili quadam violentia populo
contrairet. Ex quonotandumeft , qnodifiifunt
mali, mores,, qui reges & principes faciunr fieri, & ellé,
tyrannos : primo, liberos homines.ferCfi|iiugooppri:
cunia, propter dele&ationem auaritix, Sc luxuriX)re-
gnum autem iniuftum appetttur propter fiiperbiani ;
quia fuperbos magis deleótat violentia quam iuftitia
quia pucant fé magis excèllere faciendóiniuriam, quam
mere, vt fimilés vel nobilis cpmpellatur fteiiras vel o‘bfetuandoiuftitiam:qiiiaiuftitiaeftxquatio,&xqüa-
exatftiones cum plebe, foluere. Seeundo, fcorporafi- | Utasquxdam. Regnum autém magnum appetiturpropter
caftigare liberum aut nobilem hom i nem, v e l pu- peer auaritiam Sc luxudam, quia auaros & luxutiöfos
nire : quia hóe pertinet ad. conditioneni féru.orum & magis deledfcat multarum rerum & vfuurhipfarum im-
rufticorum, 8c non itidem.ad ftatum nobiliumaelibé- moderantia, quam modus Sc temperäntia : propterea
rorum. Tertio, rebus fuis ac hooeribus ipios priuare : reges Sc principes cupientes foelicitér regere Sc regnare,
quia nobilium Sc libërörum res ac honorés, debéns neceffe eft diligenter cdnfiaerare & fcire.vtrum iufte vel
cum perfonisipforumgauderepariiure. Quarto, con- fniufte regere Sc regnare, faciat ad foeliçitaienï regni vel
tra verecundiam, petulantiarn aut iniuriam vxoribus, principatus, vel ad eiüs contrarium; &vtrum regni &
vel filiis ipfórurp inferre T quia liberhominis liberia- , principatus dilatatio & magnitudo, aut éius moderata
ni mus magis digit mortem pati, quamcontra verecun- : limitatio , faciat foelix regnüm, Sc fcelicem principa*
diam, confufionem aliquam in illis caufis & rebus, in turn.
quibusfummushonor,Scfummahominislibertascon- j C a PV t V I I L
fiiiit, experiri. Vltimb itaque, cum iam fere omnibus I *. .
gentibus ;& régnis fubiugatis, Sc in prouinciasredaâis T)Rimo igitur confiderandum Sc fciêbdum eft, quid fit
&fubaétis, Romani felicipace, Sc pacata felicitate, gau- foelicitâs, fimplieiter& commùriiter accipiehdo, dederc
in fux dominationis imperiopotuiflent:Senatus, inde, qux fit, Sc in quofitfcelieitasregni velprincipa-
Duple:
fiéut prius cóntraplebem ,-îta tune contra femetipfùm.
Sc inter femetipfQsdiuififenatores,pro obtinendacon-
fiilatuum, Sc aliarum dignitatum dominatione, folius
iadantix Sc glorix cupidi rate attocifiïma actrudclifii-
raa bella ciuiliaexcitarunt Scexercuerunt: quotum tria
famo/à fuerunr, primum Syllx & Marii, (écundum Cæ-
faris&Pompeii, tertium Antonii & Augufti Otftauiani,
qui folus & primusdeuiófcó Anronio obrinuit Romani
Imperii monarchiam : cuius fuceefforey deinceps ad
hxc vfque tempora, fub Monarchia, id eft fnb yniusim'-
peratoris fingulariprincipatuRomanum Imperium te-
nuerunt. 1
C a p v t V I I .
HIs igitur de primo ortu Sc proceflu acfbcceflu regnorum
, Sc principatuum breuiter prxhabiris Sc
prxmiflîsj de ftatu jpforumfubfequentereftagendum.
Circa ftatum verb regnorum Sc principatuum , quaruor
funr inquirenda & feienda. Primo, de régno foelicivel
infeliei: fecundo, de regno iufto, vel iniulto .- tertio, de
tegno magno vel patuo : quarto, de combinacione St
comparatione iftarum trium conditionum, & ftaruum
regnorum adinuicem* Neceflitas autem confideratio •
nis huiuî.&fufficientiaetiamperfcrutationiseft,quia,
cum fecundumPhilofophum primo Ethicorum,Qmnes
adliones humanx ad finem yltimüm referanrur, qui eft
foelicitâs, tanquàm fummum bonum, adquodomnia
alia bona humana ordinantur ; bonum autem regni fit
maximum, quia bonum quod quxritur in prima com-
munitatc flue communicationeaut focietate hominum
adinuicem, eft domus èpnftituta ex virö, vxore, liberis
ac feruis, ordinata ad bonum ciuitatis, tanquam minus
bonum ad maius, & pars minor ad maiorem : Bonum
vero ciuitatis otdinatur ad bonum regni fiue principatus,
tanquam maius bonum ad maximum, Sc prinçipalis
pats ad fiiutii totum :patct inde, quod foelicitas régni fi-
Qc principatus, éft'maximum'bónum;tanquam id cuius
tus ," conftituta ? Secundum philofophum Raquc in
principio Ethicorum, fcelicitas dicitur duobusmqdis.
Vno modo fttlicitas hominis, in quantum homo fim
pHciter: & hxc confiftit in deledfcabili adtione, fecundum
optimam Scperfedtam virtutem hominis,in quantum
homo . qux eftadtio eiüs feciindum inrelledum Sc
rationenl. AliombdbdiriturftelicitasvniufcuiufqUe,
iti quantum talis: vt hominis bellatorisy in quantum
bellatot : vel hominis ciuilisyvelpolitici, in quantum
politicus vel ciuilis : & hominis tegis veljprinctpis, in
quantum rex vel priticeps. Et foelicicatem fic aece-
ptam deferibit Philofophus in primo Rhctoricx, quod
fcelicitas eft deledtabilis opcratib boni cum virtute, &C
propter virtutem, &c.. Hxc'eftHefinttmTffilicitatis,
vel potius deferiptio ejus, in quantum eft in animo,
quo ad complemcntumdeleAationisi&fmitibnisvif-*
tutis, & operis fecundum virtutem. Iterumdefcribit
ibidem fcelicitatem aliter, diccns : Qiiod fcelicitas eft
vita per fe fihi fuflicicns,rcum delcdtatione infallibili,
&c. Sc hxc defctiptio fere ceditin eundem intelrcdfum
cum priori. Iterum aliam dcfcriptionfcm eius po.nit,
dicens: Quod fcelicitas fit pocencia acquifitiua, Sc con-
feruatiua eorum qux faciunt ad vitx ciuilis hominis
bona interiora &cxteriota,adyirtutis yfum &fru&um
ordinata. Et hxc deferiptio propr:e cohuenit fi^lici-
tativitx politicx, cuius ipecics eft fcelicitas regalis 8c i
principalis,. ficuti dicituf in quatto Pvohkicörum.v^ae'i
ergo fit, & in quo conftituta fit fadicitasregni& pnn-
cipatus, videlicet in'fine, ad queqaord;uaturbflicium^
regiminis, nunc yidendum eft. Ad hocautem inue-
niendum, Sc feiendum, dategregiam viam Sc intro-
‘dudttoriem, illud quod dicit Philofophus in fccundp.
de Anima : Quod idem eft accipere &videre in toco,
quod in partibus.y'Vnde, quia tegnum eft quiddam.
totum, cuius prim* partes funt finguli homines inre-*
gno habitantesj propterea, ficut Auguftinus dicit libro
quarto de Ciüitate De i, non ex aliis, fed exeifdcm
cauffis foelix eft regum, Sc quilibet homo in regno,
" ; Exqui*
Quid regÉ
maxime
feire opor-
Deregno
feiici&in
felici.
G |j
Foelicitâs
quidi'i'
Defini tio
□omiiiis.
pe.régnr
foelicitate.
M m m 4