CM tfh ti r ip i Ltudcnfis
gri cults*
: uudaxrnfticis
toprimi
■ cmpcam.vidorum odium.flagitiorü exccrationem,qui-
blis omnium abunde v rbium Icatcnt tedaï Sunt n.mmi-
•ine male cogitates qui in eo Audio occupaoifunt, vt tra-
dit M. Cato in libro quem fcripfit dertrufiha. Quare ve-
ceres,yt e It eiuldem fenten tia,quoniam virü bonum Uu-
dabanc.ita laudabant,bonum agricole,bonum fycolonum,am-
pnlfi-Tielaudariexiftimantes quiitalaudabâtur. Neque
*^uu q,aic Auguftin9,efïc innoccntius huic operari voca-
tibps auc plenius magna cofideratione jpuidécib9. Affert
quoq;râm magna deledationé, v tq ia ë teftatur,videa-
mas cam tanta voluptateanimiagros colère quofdâ, vt
eis magna poena fît inde ad aliud auocari.Quiire &Cice-
roomhiûrciüexqbusaliquidacquiritur, nihilagricul-
tura melius ejflc dicit, nihil vberius, nihil dulcius, nihil
fandius, nihil homine libero dignius. Eft deniq; agreftis
vira tota fobria & fan ôta, tota amoena 8c io cunda, totaq;
inftai prinisstatisaures,fubquaetiâtücfimulprimum
èoli compta eft, nam, vt inqfV arro, & anteq Vrbes ëfïènt
rura cole ban tur, date hçc diuina natura, Illasa.sdificâte
ar re humanailndeqi etîam exiftimatu eft,agricolas fblos
rel iqu iàs elle ex ftii pe Saturni regis.Quaré 8c an tiquioré
&mç|iOrem fimul culturam agri cetens elfe putauerunt:
Acq; ideo terra eandé appellat âcfTc niatre &Çerereq> qui
earn çolerent piamdc vtilem vitam agere credcbâr,. Nec
fi ne ratione maiores noftros in agris habitâtes fumb Temper
rufticarionéamore coluifle, quos neènifi ar ce flit os,
quû de rebuspublias côfültandü effet, in fena1 ü venille
Ictibit Cicero. V nde etil quorü euocandi eos ofhciû erat
rûtomappellabâtur; Quo tempo,re igriari omnis luxus,
bmniüq; deliciarü frugî admodû ex ti terûc, 8c graues fir*
mióresquöq; valetudineatq; ad omemâgnüegregiüqj
,opu$ vircutisaptiores. Exercctes fiquidemfe afliduis ve-
nationibus, ómriiq-, opère agrefti prsualeban t virib. ad
cpfefendafqjybi op9 fuiflec cühoftib. manus q maxime
idonéi'érant. Nam ex agrico is vtinquit M. Cato, & viri
forti flimi Öcmilites ftrenuiffimi gignümur,quare vt dicit
Vatro, nó fine caufa ve teres Romani ex vi be in agros ci-
ues fiios rédigebât}quo ôdti pace à rufticisalebâtur,& in
bello ab listuebahtur. Alebâtur a.adeo vt largioresloge
îfiuges foe'cündiorefqycâposhabuerint cum yicinis vrbi
hoftib.in ferrû qüotidie ruerét, quara.poftqjppagatis fi-
mbus fubadifq; finitimispopulis diuturna cosquiesal-
tàdv par alere, pnftinufq; jpinde mos vtilifq; prima vita
diiplrcerecoepit, rclidis n. omnesligon;b. & aratrispe-
tiuerunt moenia pponentesagris vrbes,fegctibufq; 8c vl-
néiscircos actheatra, faôti fpetAatores inan um&rurpif-
fimorum'iudprS, cofuméntefq; ita dies ludo vel fpmno,
nodtefq-, Omni infana libidine, quoi û ignauâ 8c fbcoidé
vit jpfecuta eft etiâ poftea omnis mala vaiitudo, nâpro-
ptet exfatiatasimmoderatius voluptates refoluûiur corpora
iuuehu.intempeftiuaqjfenetäute de ficiunt.Cü h*c
igitur omiii lufeeptione digna elle videâtür,ac q maxime
àdoîefcetf’tiü ad quos njiagis etiam ptinet durisafluefieri
làbprib9, vt domita adolefcétia, côculcatifq;blâdis eius
astati libidinib; viripoftea euadant grauiores 8c modera-
tiores q> intelligensLycurgus cüLacedçmoniis leges fer
ret inrerdixit forûpüjeti püberib.fànxitq; vt rare agerent
quod vita fobrieparçeqv cohfumcrcnt,vt dormirent fine
ÂrarOiVefcerentur fine pulmento.dcmû in vrbe reuerte-
rétur vbi labori itaâffuefaôti viriles ad anospuehiflét.Ar
ptermodeftioré, integrioieqjvitâq exrurishabitatione
acquiricur, eft ÔC alius màgnus ac fingularis eius fcuâus,
quodjVt ait M. Cato, maximeindçpius quæftus.ftabilif-
fimusqjconfequiturminimeq;inüidiofus, quumcotra
mercaturæ fit périculQfus.& calamicofbs. Quum jgitür
res ruftica cmi careat cri mine, vïtçqj quod? modo noftr ç
moderat i ix ac magiftta fît,& ad duiâda,c5 ieruâdaq; pa-
rrimôniaplus ceteris Yâleat, iure merito nemini videcur
.«ïlehegligéda ,quamqui fiifccperic illud in primis cura-
bic.qiiod Catoctiapcipït, .vtvicinus bonus uc.familiam
ne finat peccare,fic »um libérer vicinitas videbir, facilius
lua vendee, operas facilius loc^bic, operarios facilius cô-
düeet. Siædificabitoperisiuméiifqj maximeadiuuabif.
Ité ytdi f ip lina bo nav tatur^fe riæ ieruëtur, alieno malo
*abftineât,(ua fèruet diligétêr,l'itibus familia fuperfedeat,
fi quis quid dèliquerit ^pnoxa bono modo vindicet,fa-
milicE male ne fie,ne algèat,ne efüriat,^ beneficio gratia
référât, vt aliis rede facère libeac. Rationém cum villico
crebro coputc t, primus cubito furgac, poftreraus cubitu
eat,prius villa videat,claufayti fict,&vti fuo quifqj loco
cubec, & vti iumenta pabulum habeanc| boues maxima
diligentia curatos habeat. Eubulcis obfequatur parum,
quo libentiusbbues çiirenqaratrajyoèmerefq*, faciatjvti
bonos habeat,pecori&bobusdiligéterfubfternàtur,vn*
gulæ euren tur, feabiem pecori & iumentis caueat, opera
omnia mature conficiantur* Nam rcsfic'cft,fi vnam fero
feceris omnia Opera fero facies.Hæc q retulimusCatonis
pcepta obferuabûtur fed nëc illud ciufdccontemnetur
Agrü pe flime muldari cuius domin9 quöd in eafaciédu
fie non docer,fèd audit villicum, quare fapientem patté-
familias oporret affiduum ruti eolendo fe jpræbere,ne
quod eorum quç agenda fînt ign orc t,nam præfen tia dni
longe plus vtilitatis cbnfert qnam quantauis villici cura
8c diligentia. Neceflarium igitur erit habere domum vbi
n6 magnifiée fed'jp’loci ratione cômodehabitari poffit.
In quo eft etiam aduertendum quod dicitCato,vt prima
adolcfcentia paterfamilias agrü côferere ftudeat, non a,
cogiter,côtraq-, ædificare diu cogitet, fed vbiætasacçef-
fenc,ad an nos f^.tunc ædificec. Cæna a. ita inftruetur, vt
non fplendidus nimis fit apparatus, nec negledus etiam
nimis, nè i nde ambitio, hinc auaritia reprehédatur, vt ^
H or. de fè die h.Cæna brtuis tuuet &j>pe riuu fomnw in herba.
Veftium quoq; erit ratio vt non nitidiorfit cuit9, necitc
fordidior, briturn. magnus ex his contëmptus, vbi ne-
gligentius curantur. Quum v. opera ruftica ceflàbunt legendi
confuetudo erit admodum commendanda. Neqj
plane eft vllus iocundior commodiorq; litreratis q ruris
locus, qui quantum à tumultuaritisperftrepèntifqj vulgi
frequentiaineptiflimaq-, ac ftultiffima conuerfàtibne fe-
paratus fit, ftudia ideo etiam nimirum redditperfueue-
rantiora, ingénia quoq; promptiora accleuatiora.quod
non lamiffe maiores noftros præclare do cet Cicero, qui
mulra rure egregic confcripfît. Flaccus autem quam maxime
qaem vitam rufticam vrbanæ femperpropofuifle
iis quæ fcripfit perfpicue in telligerc licet.
Vcnandi etiam ftudium plurimum commendabitur,
quod robuftiores faciat homines 8c exercitatiores,quod
Lycurgus no fine ratione Lacedæmoniis adolefcentibus
inter estera legum fuarum infticuta præeepit, nqfque id
admodum probamus fi relaxâdi animi caufa fufçipiatur,
cui 8c plurimos antiquorum ac quidem grauifïîmbsin-
dulfifFeCertum eft, vtpoteM. Antonium, Alexandtum
Seuerum, Taciturn, Xenophontéeciam cumOppiano
qui & d e venatione fpe cial i ter fcripfit. Aucupia quoque no
eruncimprobata, fèd ea quidem quæ pet plagas ôc retia
exer»ec, nam quæperaues rapaces magnæ funt argumé-
ta leuitatis, nec grauibus vllis vnquam viris placuillc tra-
dunrur, maiore etiam faftidio 8c damno in curadis alen-
difque auibus,quant recreatione & lucro eos quîÜlis de-
leâantur afficiunt. Pifcatibnis a. vfus 8c modeftibr eft,flc
plurimum eciam afferc obleâationis,quem nec afperna-
ti fuerunt quam plures magni v iri, fed pcipue Àuguftus
acM. Antonius qui ob laxandumânimum pifeari fæpius
hamo foliti feruntur. Denique Saluator nofter, vt nihil
cbmemoremus maius, 8c piftationisinftruâo's comices
fibi delegifTe,& ille nô fine eius,afséfu,freqUêtiusipfî,vc-
pote honefto^probacoq ; exercirio,yacafte memorancur.
C a p v t V , '
De vtrecundia habend* fecunduvanam confideratioti etetnporum.
PRoderunc hæc admodum nobis fi locorum obfèrua-
tiojfed longémagis etiam fi cemporumfimul ratione
adhib uerimus. Nam fieri poreft,vt mulra quæfaôfcu funt
hqneftifiïmaaclauda.tiffima^pternegleâam Conditio*
nem temporum parum honeita parumque laude digna
elle iudicentur. Inquopulchreillud diôlum Arcefilai
legimus ,qui cum inter poculaà quodamrogaretur ,vt
: quoddam q>ei propofuerat fpeculatione fümma indigés
expliearet, abnuens refpondit, in primis pfiilofophiai
ijproprium eflè, cumfq; reitempusfeire. Etenim vtverbi
cau& referamus, aliud veftimentorum genus pp.ftùlant,
De EÜucdtiâne L 'tberorum. L ib e r V U '
hiberna tempora,âtqiâliùd*ftiua,quibus non obferua-1 rapidiinftarflümînis agitur, fpecial^acpapuahabenda
tisridicurfiatvjuifq; açdefocÔlu/:, q> plcrifq; Gcrmano- | eft cura,neperignauiâ & focordiâ finamus iliud côfumi
rucotingit.q fub maioreæftatisardore vtunt veflib9 pel-1 turpiter atqj difperdi : vrvalidailli'acpotenti manuïræ-
liceis folëifq; ligneis. Idem quoq; dicédüeftcücempora numiniiciamus,impetû eius continentes,voracicatemq;
fuiit vel ferena.vcl pluuiofà, nam diuerfæeorü côditioni reprimente?,quo nihileft magis lubriciu, magis fugax, g»
no eadcmcpueniantinduméta. Cuiufmodi penulas ( q> I cüeuolauitreuocari, cüdeperiicinftaurari nullp vhquâ
' ........... r r L modo poteft. Quo fenfimac per momenta continue labcte>
mors quafi f àtellite quod â vti tur ad capienda om;a
atq; confumenda. Quicqufid namq; vél loquimur vèl a-
gimusfenticntibus etiam nihil nobis ftatim vtinfomniü
quiddam euahefcit,ita tanqblandus quidâ&callidus in-
fidiator.néq; aduertentes neq; prçdulci quairretimur il-
lius decipula aduerterc volentes, nulla modeftia, nullo
ftrepicu, nullo tèrrore celerrime nos conàcit,fe/linat enim
( yt poëta inquit ) decurrere velosc' . ,
Flofculwangußa mifere% brtuißimavitd,
Tertio,dum bibimue ,dum fcrta,vnguenta, pueüas,
Pofcimutyobrepit non intellefl* [tneftus.
Atita paulacimnoftra quam cam anxii colim9 vitapriua-
mur.quç quo magisaugeri videtur eo côtra magis decre-
feit atq; miauitur. Nâpuericià ac réliquum omne statis
qUod pteritü eft, nullo penicusfenfu noftro percipimus,
nihil iamnifi mors eft & multaciusparté.rnemoria etia,
q vnica laben ti tempori obftàc,minime te neamus. quod
autem reftat necaliquid ytiq; éftjquia nodu ^d id perue-
n|mus,aut fi quid dicedü eftinihil dici poterit nifî dilatio
aüt tranfeurfus quidam quem mortis expèiSÈamus,ipfùm
quoq; qüodedimus, aut fi quid eiufmodi fit çp deledet,
nihil eflè mànifeftum eft, intermoriente ftatim ip fa qua
id voluptate effieim9. Sed nechocipfumquod modo di-
Âamus, quod modo loquimur aliquid eft, cum diôto ci-
tius prærerierit, effluitq; hocitem quo interimfpiramus
tempus,pâulatimq; dépérit. Hæc ergo quæ cum tempore
vnaelabunrur occupât morsftatimatq; ihtercipir, cui
occurreredebebitqui fàniore mente altioreq; præditus
fueritfapicntia,quod nec difficile cuiqiia erit qui virtuté
totis viribus ampledens labori hàüd vllipepércçrit, qui
vitiaexhorrés,voliiptates virtutu omnium eneruafriccs,
extirpatricefq; pcflahdedit. Sola quippe eft quæ ftabifis
acq; çternaperfeuerans temporis vclocicaté cpmpefcerc
virtus poteft, nam vbi Bene confulendo, béneq; agendo
vira conteritUr, rion deperire vllo modo t a dicendaeflq
fanâi(simos,folidrflimofque benegeftarum retu fùarum
fruÂ9 relinquir',Qui igifpclaru aliqd agir,dû hbcipfum
ç pclaré.fic, pftat diutius, crefeitq; ac elucècmagis, reâe
huic temp9ifamulari videtur, quodpro àrbitricrcôtinet.
genus vefti.iiécifemp itineris autpluui* caufa in vfuha-
bei>atur)non licebac quéq intra vrbem induere, lieer A-
lexander Seuerus fenib9 frigoris caufa aematronis in innere
eis vti permifèrir. Nonitëdecètcu nimio velimbre
fuluitur, vél fole atdet terra, recreandi animi caufa extra
do meflica domü deam Bulatü ire,q> a lias ëft cómehda tif-
fiipü.aPythagoraq; pcipue laudatü.a Cacone quoq; pro
more eiüs poft coenä fèmper faétitatü. Pisterhaec dici &
noéti magnü d l habendü diferime, vr q fub die fieri de-
bent nöih f fo a f reiieiam us,& è contra.Quod fpeélacu-
lorum q maxime noélurnorum mos nó tam indecens, q
fufpë&us eft. Quare fapiëter Auguft. iuuenes vtriufq; fe-
xus jphibuit vllü notturnü fpeäacu!üfrequ5tare,nifi cu
aliquo maiore natujppinquorü.Deceftadus contra videtur
VerusLuciusAntonin9,qid q> interdiu pleiiq; alii fa-
ciunc.bacchari noéle folitus tér tur p tabernasviharias ac
lupanaria,obteél9 capuc cucullo vulgari viatorio.In quo
etiam Auguftin9,dum detempore bar barico loqtur,gra“
uicer reprehendit ciues Hipponenfes, nó tam noheftatis
q 8c religionis caufa, quiimagincs idolotü p noftem iu-
dentes, c^noliurnu yocabatür, libentiflime fpeiäarät.Su-
medi quoq; cibumpfixis <ómunibufq;horis cófuëtudo
lau danda eft, nó au te lucé q> Galba répore hiberno fole-
bat,necquqcüq;indifferëtertépore,vtiAugufto&Clau-
dio Neroni moris tuit. Nec q> Cxfar cü Cleopatra rradif
fxpi9 feciflc , erit CQuiuiü in feqüé.té vfq; lucé jptrahcdü*
Dormicndiquoq; idonea 8c jppriadebebüfeflè tempora,
ne noxyigiliaê, dies fómnöimpédatur, ne ipfum etiam
Glaudium Nêroné imitêmur, qui ante media node
p Ier üq; vigüabat, ita vtiri iure dicündo poftea nonnunq
obdormifccret, yixq; ab adiiocatis de induftria yocé au-
gentib9 excitaretur. Nó Vefpafianü, q in priticipatu ma-
turius feroper ac nodu vigilare confueuerat. Non C.Ca-
ligulam,qui nó plufqua tnb.noddrnis horis quiéfcebat,
reliquaq; parte n o ét is tasdio affeélus, nüc thoro refidés,
nun c per longi fli mas porticus vagus, inuocare repetens
f^pius atq; expeótare lucem folitus erat.Deniq; 8e diebus
ob honorc Dei interdiófcis defèrédü’êrit, vt quib.parcio-
res viliorefq; cibi fumi mbebütur.ita vt iufliim füerit ót>-
fèruetur, quod non Chnftiani modo fed 8c Gcnrilès infuper
faditamnt, adeo vt Didi»m Iulianü Romanü im- jphibetq; trasfluerc,ita illud tptu fibi vehdicaf,qui fê fibi
peratorélegam9fçpeetia nuUaexiftéte religioneolerib. : beneopeiädo vtiq; vcdicafeêcepefit. Eftn.hocint.ërvi-
leguminibufq; cótentüjfinc carnibus cænafîe, Ç nó tàm j tium virtureq; difdrimé, q> illud quüm blàndû fitacille-
çiuileeft &modeftiæcóueniens.q bon* etiacórert vale- j cebrpfhm, cü blldiciis iubito fuis illeéebrtfq^dcpcreat,
tuditii.Namciborüabftinentiavimhabécadmirabilem ; hæc v. cumdura & laboriofa firmitatem tamenliabeat
in cphfemandaincölümitace corporü.Quod cognofcés folidamacfèmpiternâ.Qijare inftadü éftfempëregte^io
j>be Véfpafianus,quijpfpérrimatemper valetudine vfiis alicui facinori,q, cü dierü,horarumq; cöritinüemornén’
mitinediavniusdiéfperfingulos menfes interponebat. ■ pertranfeant;cónliftariugitëfnobifcüatq;pnoébéc,cui9
Aureliapus v.cum çgrotaret nullo aduocato medico fei- duld fèriip recordatione obleélemur, laudéaugèamur.
; rjtioha.'Æ
^nd».
pfum inedia præcipue curabat. Quâ^oautem cultü gentiles
etiam ipfï facros ac nefaftos dies ab Omni prorfüs o*
pere cefTantes euftodierint, fatis notum fatifq; omnibus :
mànifeftum ëft,quos faltem nos qui Chriftum fobrietâti
con tinentiçq ue introdudorem colimus ne religione eis
infériores elle videamur,imitari ftudebimus.
C À Î V T VI .
De habenda ratione tempora, vt% nonfruftr* illud & fine vllo
boneoperelabifinamtu.
T T Æc funt quç adolcfcentibusobferaanda fummocü
AJ-ftudio tradidimus,quibus quo pado Verècupdiam
rite colere debeât fatis admonitos fatifq; inftrudoscflè
arbitramur. Quod fi ea qua nos cura cunda dige flimus
amplexi fuerint, non modicaprofedo compolitis bene
morib9eorum propofitafpeseft vberiorislaudiscumu-,
latiorifque fucccflu s. Verüm quantum tempórii ratione
habendâeflè vltimo hoc loco tradauim9, ili ud etiam q>
reliquum eft,fed nullo negligedfi^npdo, cæteris pcèptis
adiungimus,nam cum fuis quæqi têmporib'üi füfcîpiëni-
dadiftribüédaq; fint, ac ipfius q maxime temporis quod
Morcis/fa-
telles cem*
pus!
opéré ädiuuemur, q» null9 eripere Cafus, nüila queat fétu
mutatio,q> nullus domare raènfis temporiscurfus,nulla
ôbfcuràre poflîtobliuio. Q u i maxime a. littérârü ftudiâ
fu n t toto animo «xcoléda. Na estera repütarit ica eu i^;-
quo tidic inan ia videri feribit Plin.'qiïorüfirepitu ïnanehufa
dtfeurfum &muItosineptoslaboresgluaiâés relinq debere^a-
dtiffy velocio tradi.fatm eft, mqc ( vt Attiliusnofier erudittßme
fimul &facetißane ditebat ) ociojimejfe qüa nihil agere, rede id
nihi\iexiftimanSquodcùmmodëftiigitür, 8c ciim adü
fuericelabicur. Excoléda iure merico igiturerunt tocoa
n i mo litteràrü ftudia,qb9 8c fingularis q'dam anteornnia
ac ppocens vis èft ad ^ppaganda, côferuâda,iî|uftràhdaq5
hùmanævitæ behefada Nâ quicqdiâ rétro omnib.fecu-
)is adüeftjiitteraf beneficio Içim9 atq; inrelligim9:Nihil
eft târemotüvci loçorüintcruallis, velannorû drcûlis,
rp no fitters fignificér,declarer, ac tanqpfencib nobisa-
gâcur,palâ oftendât.Néq; de Artib.Ioqmur,qb9 ad fahï-
t« cum ànimçtum corporis vtimur, de iis çnim quçgéfta
funt feriiio tantum à nobis habetur, qds vel poétàrum
vcfhiftôficôrùm prçcipue diligentia pofterifàti feliquir,
Iuuenal.
Sât.ÿ.y.
liât
F
Mort.
G
iVirtutis -yi
■ tiiqj dlf-
'crimiâa;
■ Adffudia
ixcolcnda
iUcteràrùm..
H
exhorta-'
Plin.UB.i. I
P p | j
Hiftori*
& Poeticaè
Ycilfias.'
quorum