quam fuerateuerfo, dedudis ciiiium Römahotum fami
lijs, quæ eâincolerérit, reftituta &.replëbeft,magno ante
prodigio præcedentc. Nam cum menfbtes ad limitandu
Çarthaginenfem agrum miffi, ftipites cerminoru indices
fixos node à lupis reiiulfos mordicus ; corrofosq; reperif-
fent,aliquandiu haffitatum eft, vtrum Romans paci expé-
diret CartKaginc reformati. Êodé annöCaius Gracchus,
Gracchi illius qui iam öccifus in fediriöne fùerar frater, ,
TtibuuuS pi; per tumultû creatus, magna Reip. pernicies
fhit.Nam cumfepepppuluRomanunilargitibnibu pro-
miflisq;ftinujsixl acerbi(Timas fediriories excitauiflèt,mà-i
ximé Legisagrariaê çaufa,pro qua etia frater eius Grace hu s
fueratocciiüs, tandem,à Tribunatu Minutiö fucceflöre
deceffit. Minutais Tribunus phqüurn maximaex,parfe
deceiïoris Tui Gracclii ftatuta conuuififlét, legesque abrcf-
gatfetjGracchuS cftm Fulüio Flacco ingeriti ftipatus agmi-
ne,Capitö'.iurii, vbi cbncioagitabacur,afcendit. Ibi maxi-
mo tiimultueicitató, quidam prSCo aQfacchianis interfe-
diis,vèlut fignum belii fuit. Flaccusd«pbus filijsarmat|s
Ciridus,comitarice etia Graccho togato, breuemq; gladiü
fubfiniftraoccultante,quamuis&præcoriem fruftra præ-
mififTet,quifcruos ad liberhtem vocaret, Dianiuirt tam-
qriamarcem occtipauit;. EcontraDecius Brutus, vircon-
ftilaris, cuiii C.'Publio Cuin ingertti certamine irruit, ibiq;
Flaccusdiuobftinatiflîmedimicaüit.Gracchusyeropoftâ
quam iri templum Mi ne ma: feceflerat, gladiöincumbere
voléris; interuentu Letörij retendis eft. "Itaqüe cum dili
anceps bellum agitaVetnr, tan em fagittarij abOptimio
milTi confertam multimdinem diftufbauerunt.Duo Flac-
ci pater filiufque curil ex xde Luns in priuatàm quandam
domutn defiluiflènt , forefqüe obieciilent, refcilfo crati-
ceoparietecórifoffi font. GracchuSdiupro feamicispü-
gna.nrib.ac perëuntibus, ægrè adpontem Subliciumper-
rienitribiq; ne viuuseaperetur.ceruicc lèrdo.foo pnebuif.
Càput Gfacchi exciföm Cofifuli allatü eft,Corpus ad Cor-
neliam matrê Mifenum oppidum deucdû eft- Hæc auterfi
CorneliaAfrïcani maioris filia,Mifenüm,vt djxi,prioris fi-
lij morte lècefierat. Bona Gracchipublicata' font; FlaCcus
adolefces in róböre riecatm elt.Éx fiidione Gracchi dueé-
ti quinquagintain Auehtino monte csft fuifle referuntur.
Opimins Cöss. ficut in bello fortisdmt, ita iri qusftionc
ciudëlis, Nam amplius'ijua tria milia hortiinum fupplicijs
necauit. Ekqiribuspluriniiriecdidaquidemcauiairino-
•centes interfedi fohtJifclem témporibusMetellus Baléares
infulas bello peuiag ;tus edomiiit,& piratiçam infèfta-
tionem,quæ ab eifdem umtexoriebatur, plurima incola-
rum csde compreffit. Ch.quoq; DomiciüsProcos. Allo-
btogas Gallos iüxtaoppidü Vindalium grauiflimo bello
vidt maximecilmeléphantorumnouaf-ormaequihoftiü
hoftefoùéconterriudi.ffiigiflent» Viginti millia ibi Allö-
t.rogu m cæjà referuntur,tria milia capta funt. Eodem tem-
poi e Ætrià monSvitra folitum exarfit, & toiietibus igneis
lupcinilisjateq; circumfluentibusCafinam vrbcmfinef-
queeius oppreiht,itaYt te&aædiurh cülidis cinerib. præ-
uita & prægtauata corruerent : cuius feuandæ cladis eauÙL
fenatus decem aririórum vedkigalia Catinenubus remifit;
Annó abYrbé condita DC; XXVÏII. Fabius Goss. Bi-
tuito regi Aruerhörum Gallis ciuitatis bellum tnaximd
inftru&u comparand adeo cum paruo exercitu öccurrit,
vt Bituitus paucitatèm Romanorum vix ad elcam canibus
qiros in agmirie habebat,fufiicere pöifeiadtaret. Qui .curb
{ibiad transftrefidas copias vnutrr pbntem Rnödani flu-
minis parum éflè into.lige ret, ahum cbhipadHs lintribus
catenisq; connexü,(iiperftratïs cönfïxisq; tabulis inftruxit;
Conferra pygna & diu grairiteragitata, viifli Galli conuér-
fiq; in fugàm.dum fibi quisq; timet,cbâceruatis inconfuU
teagmimbusprspröpero tranfitu pbtis vinciila ruperunti
acmoxcu.mipfi'liritribuS merft funt. Centum quinqua-
ginta oófo miLâ armatoru in cxercitiiBimifi fuifle traduri-
tur, ex quibus centü quinquaginta milia vel csia vel mer-
làfunt. QJvlarcius Co .Gallorum geritem fub radiceAl-
pium fitariijbelloaggrëflus èft. Qui quum (e RomaniWo-
pijscircumfèptos videterit,belloq; ipiparcs fore intellige-
rent,occifi5 Coniugibusacliberisinflammas ièlè proiece-
runt. Qui veto prsoccupantibus Romaiiis peragends
tune mortis fus copiam nèn habuerant, captiq-, merant,:
alij ferro, alij fufpendio, alij abnegato fibi Cibö ièfe con-
fiimpferunt, nullusq; omnino vel paruulus fiiperfuit, qui
conditionem feruiturisvitsamore toleraret, & Narbone
colonia deduda eft Romand,Sc dehis triùmphatûcft.An-
npab Vrbecondita DG.XXXV. Ç;CatoCos. Scordilcis
bellu intulit,igriominioièq; pi]gnauit;C;CscilipMetello,
& Cn;Carbone Cos duo Metelli fiatres éodem die vnum
éxThi?acia,alterÜm px Sardihiatriumphum egerunt;
Publiö Scipione Nafica, & L.Calphu rnid Beftia Coss.
lugürths Numidarum regi b.éllurn confènfii, popiili Rb.
Senatüs indikit. Igifur Iugurtho Micipfe N umidarri rëgis
adoptiqushsres in ter naturales eiu s. nlios'faótus,prim U ui
cohsredesfuos Hiemp^lerii bççidit, Adherbalem bello
vriftum àb Africa expülit: deinde Calphuriïium Bc ftiani
Cos aduerfum/èmiflum pecuniacorrupit,atq;ad tüi^piP
fimas cohditipn.es pacis adduxit, qiisà Sénatu improbara
eft. Prstereäcum ipleRomamVeniflè^omnibuspecunia
cPrtuptis,autattentatis,adTeditiones diHedfioneSqvmalc:
permilçiiit. Quam dum egiederetur,infami (ätis-notauit
elogiodicens : O VRBEM VENALE M, & mature
periturâfi emptorem inueniret. In fequenri^arinp Sp.Pö-
ftümiuin Albinum Pi.ftümi)altèriusÇos. fratrein,quem
isquadràgihtamil'u armatorü exercitui prsfecera,t,apud
Calam^m vrbem thelauris régis ibi conditis inhianté bello
oppreflït. Cui vidto ignominiofiimfcEdps exegit,& v-
niucrlam pene AfricamàRomanis deficientem regno luo’
iunxit.Poftea miflus Q^Cscilius Metellus Cos. Is exerci-
tum ingenti lèueritate & moderatione co rredlu m ,cum nihil
in qüenqriam cruentü facpret, ad difciplinam Roma-
nam réduxit. Iugiirtham duobüsprslijs vicit, elepharites
eius oçcidit vel cepit,multas duitates eius euertit. Er cum
iam vidit (eprslèntpvaftari Numidiam fiiam,&non po(-
fedefendi, abcoaddèditipnem coaóbiSi trecentos obfi-
des deditrinfiiperftumentum atq; aliöèCotnirieatus per-
fbluturum feIpopondit; triariiiliaamplius perfiiga: ü reddidit;
Exin Cumincertus irt pace improbpsriön prohibe-
retexcurfus, Ci Marij Cos* qui npn miriore peiië quâ i p(è
prsditus erat aftutia, RomaniSq; viribus ftadtus eft, maxime
poftquam Marius vrbem Caplam ab Hercüle Pncthi-
ce,vtfeiunt,conditam,regijs thelauris cpnfertifIima,dolÖ
circiimuenit & çepit. Dinïdens deindeproprijs re,bus &
Viribus Inguftha focictatem’cumBoccho Maurotum,rege
fecit,cuius equitatu in immenfiim audus Marianum exer-
dtum creberritriis incurfionib. fatigauit. Pöftrerftoapud
Cirtam vrbem antiquarii Mafiftiflsregiam adiiërfiirri Romanos
ekpiighationem eiUs pararites, (êxigihta milibüs e-
qiiituminftruduSóccurrit.NunquamvÜaRomahomiliti
tumultupfior pugria,& terribilior fuit,adeo vt difeurui &
fremitu circumcuriaritiuin & impètétium équitüm fulci-
tatüspüluis cöelum obtexèric,diem adcmérii.nodemqne
obduxerit: tântus alité télorüm nimbus ingruerit,vt null^
pärs corporis ab i&u tuta ëuèt. Qjaippe quibhs & vifus ad
ptolpidendum, impedihifentó xaligiriis : & fexpéditioad
Cauendü^ppréflibne inültitudiniSidfeërat. Nee laborab'at
ec]uesMäurusäcNiimidaji vtbenècöllocatühoftem op-
portufio teliimpetu rirnaretür,led pbtius iniheértuiri telä
mittebant.certi q? vulncraincertanonellènt: ita coadi ill
vnum Romani équités,in vnum peditès denfabautur.In-
teicapedinem tanti périculi nox intcrueniens prsliiim dire
mit. Eadem poftea die & belli périculi facie erupëre in
hofteni, qUarhuisftridP miles gladio fcrire nonvalebat;
. éipinus fäculorepellebatuf, fugere non ppcërat ; vndiqüe
enim velocior adóéslèqqehdüm eqües inclufèrar.Ia m tér-
tiadies,& fiullü vndetüriqj fuffragiuni.dira Vndiq; mbrtis
facies obijdebatur.TahdemMarius Cös.fbrti deipëratiö-
rie (pei viam fëcit .vniueripfimul agmine prörupitè vallo;
campoq; fe fitnùl & pradio dedit. Etcumiteriimcircuriu
fiili houes,non fölüagminis extrema laniatentVverum et-
iam média ékcüflis relis procul cæderent, nubatosq; Romanos,
infiiper étiam sftus fblis, in to le tamia fiti v, mortis
circunftantia;Vfq;.ad extrem urn délperarionis defatigaret,
(iibito rtotum illud Romanorum aduerfus A tros teinpe-
ftatum imbriumq; fiiffragiü coelo milium inlperats f.lutj
fuit: liquidé repeiitinapluuia (îticcibus Romanis & a ftiutibiiS'
tibusrefrigerium potumq; prxbuit. Porro. aut-Numidis
haftilia teIoruril,qit£e manu intorquere fine amentislolét,
lubrica.ac per hoc inutilia reddidit. Scuta etiam,qu£ ele-
phanticorio ex cento atq; durato habiliadc tutageftabät,
cuius ea niituca eft, vt acceptum imbtem tanquam (pongia
ebihat. ac per hoc intradabile repentinopoiiderefiat,quia
circunferri non poterant, detendere nequiuerunt. Ita ex
inlperatoc6turbatis,deftituti3q;MaurisacNumidis,Bbe-
chus& lugurtha tugeru n t. Poft hoc nonaginta milia armatoru
m nouiflimo bello abijfdem regib. funt obieda. Hcec
quoq; vfquead internitiqpem vincentibusRomanisccela
referuntur. Ex hoc Bocchus lpembelliabijcies,pacem pe-
titijt atqvinpreciunipacislugurtham dolo captumcate-
nisq;obrutum per CorneaumSjrJlam qusftorem legatum
Marij, mifitadMarium. IntcreanunciatüellRoma?Cim-
bros è Gallia in Italiam tranfire meditari , quia M.Iunio
Syllano Cos, collega QjMetelli,in Gallia vidi fiint.' Ipfo
e.bdemq; rurfus tempore'etiam aMinutioRufoin Matë-
donia Sco:difci& Triballi, &c a SeruilioCepione in Hi-
IpaniaLufitani vidi funt,:&duo triumphi delugurtha,primus
p.eriMetcllum,lècundus per Marium,adi lüut. Ante
currurii tnMarij in trium p h urn lugurtha cum duob us filij s
du dus eft catcnatus & muxiu flu Cos.in carcere ftrangula-
tus eft. Hisdiebus apud Hierofolyma Ioannes dux Iuda:o-
rum &p0tifexextitit,quiab eo cpHircanósbello vicerat,
HireanitionSenaccepit. Perideriam;tempns Cicero Ar-
pini nafcitur .ex matre Eluia, patre equeftris ordinis, ex re-
gjoVolfcorum genere. Eodèmq; tempore obfemnupro-
digiu m ac trifte yifiun eft. L. Cluuius eques Rom an us cum
tesi, quæ trim rtnpérium Romanorum extinguere conlpi-
raueranp, miffi \ prouincias fibi Rhodano flumine medio
diuifenmt. Vbi duminter le grauiffimainuidia& con-
tentione diftordant, cum magna ignominia & periculo
Romani nominis vidi fiint. liquidéin ea pugnaM.Man-
liusCos.captusatq;iuterfeduseft,duoque nlij eiuscæfi:
odoginta milia Romanorum iociorumque ea tempeftate
trueidaraj quadrâginta milia calonum atque lixarum inter-
feda Antiâs Ictibic. Ita ex omni penitus exercitu decem
tantum homines, quimiferum nuncium ad augendas mi-
fetias reportarent, luperfuiflè referuntur.Hoftesbinis ca-
ftris atq; ingenti præda p otiti, noua quadam atque inlolita
execratibne, cunda quæ ceperant peflundederunt. Ve-*
ftes fcilfie, aurum argentumq; in flumen abiedum, loricae
virorum concifie; phaleræequorü dilperfie,equi ipfigur-
gitibus immerfi, homines laqueis in collo inditis, ex ar-
horibus lulpenli l iint : ita vt nihil prædæ vidor,nihil mi-
(èricordiæ vidus , cognolceret. Maximus tunc Roma:
non folum ludus,'yer urn etiam mecus fuit,quantus vix
Hannibalis tempore Punicisbellis, ne confeftim Cirribti.
alpes tranfgrederentur, Italiamque delerent. Iifdem tern-
poribus Q. Fabius Maximus filium iurim adolelcentem
rurerelegatum cumduobus ieruis parricidij miniftris in-
terfecit,,ipfoIquecontinuoTeruosin pretium fceleiis ma-*
riumifit. Die didaCn.Pompeio acculante damnatuseft.
Igitur Marius poftvidoriam Iugurthinam, fecundo Cos.
eft fadus,bellumque ei contra Cimbros & Teutones de*
cretumêft. Tertio quoque ei & quarto delatus eft con-
l'ulacus, quia bellum Cimbricum protrahebatur. Sed iri
vxore & (ilia de Roma in Apuliâ.rédiens, tempeftate cor- ! quarto Conlulatu collegam habuit Q^utacium
reptus cum ftliam cófternatam videréc, vtcitiuspropiori- '■— fir *~*«-~*^* *,Ui
bus tedisfiiçcederet rehdis vehiculis,arreptisq;equis,fi^
liam virginem.equo infidentem in.medium agmen acce-
pit. Ruellaoontinuo idufulminisexanimata^eft : lèdpm-
nibus finefeifliira aliqua vëftimentis ademptis,ae pedoris
pedutr.que vinculisdiflolutiSsmonilibiis etiam auulîlqu.é
dilcuffis , ipfb quoque Corpore illæfo, nifi quod oblcoe-
num in modumriuda, & lingua paululum exerta iacuit.
Equusquoq; ipfe quoytebatUr;ftraturis, frenis He cingulis
dillblutis, phaieris quoq;:Tciflis paffimacdifperfis exani-
musprocul.iacuit. Paruuq; poft temporis intercdjfù, L.
Veturius eques Romanus Æmiliam virginem veftale fiir-
tiuo ftupro polluit-Duas prætereavirgines veftales eadem
Æmilia ad participationemrincefti follicitacas.contuber-
nalibus fui corruptoris expofuit ac tradidit. Indicio per
feruum fàdo fupplicium de omnibus fumptum eft.Iifdem
præcereà lugurthini belli temporibus L.Caflius Coss. in
GaUia Tygurftxos vfqj Oceanum perfequutus eft. RurluC-
que ab eiidem infidi js circunuentus,occif us e ft.L.quoque
Fifo legatus Caffij Coss. virco|ifiilaris occifus eft. G. Publius
alterlegatusnerefidua e^ercitus portio, quæ in ,ca^
ftra confugeratjdeleretur, obfides& dimidiam partem o-
miaium rerum.Tygurinis firmiffimo fiedere-dedit. Qffi
Romam reuerfusàCaelio Tribuno pl. die dida,eo quod
ïygurinis oblides dederat,in exiîiü profugit/ Cepio Pro-
cos. è<capta vrbe Gallorum;cuinomen eft Tolofà,centum
milia pondö aufi, & argenti centum decem milia,è tem-
plo Apollinis fuftulit, Quod çum ad Mafliliam amicam
pdpuli Romani vrbem cum pkæfiaijs mififlet, interfedis
c clarii, ficut quidam conteftantur, quibus ea cuftbdien-
da&peniehendacommiferac.cündapêrfCelu&fiiratusfu-
I ifle narratur : vnde etiam magna quæltiopoftRomæ ada
eft. -
, Explicit liber Quartus.
L N C I P I T L I B E R
' - QV INT VS .
V m bellumdn Numidia contra lugurtham gericur;
annoah'Vfbè codita DCXLII. M. Manlius Coss. &
Catulum,
& cum iuXca Ifàræ Rhodaniqueflumina, vbi in felç
confluuittfcaftrapofuiflènt,Teutones)Cimbri,& T yguri-
ni,& Ambrones, poftquam continuo triduo circa Romanorum
caftrapugnarunt, fi quo.pado eos ëxcuterent val-
lo,atq; jn æquoreffuriderenc, tribus agminibusltaliam pe-
tete deftinarunt. Marius poft digrefliun hoftiumeaftramo*
uit,&collemoccupauit, qui campo & fluuio, vbi hoftes
fefe diffuderant, immine bat. Çumq; exercitui eius aqu.e
ad potandunrdeeflènt, querelifq; omnium coargueretur,
aquam quidem in confpedu efle rcfpondit, fed cam ferro
v:ndicandam. Primis itaq; calonibus cum clamore in pu-
gnamruentibusjfiibfecutus exefeitus, moxiufto certami-
ne compofiris ordinibus bellum geftum eft: & vicere Romani.
Quarto die rurfus produdæ vtrinq; acies in campu,
vlq; ad meridiempenefimilipugnauere diferimine. Poft
vbi incalcfcéte die fluxa Galloruin corpora, in modum ni-
uium tabuerunt, vlq; in nodem cædespotius qua pugna
protradaeft. Ducenta milia armatorum Gallorum in eo
bello inrerfeda iunc, odoginta miliâ capta, vix tria miUa
fugifle referuntur. Dux quoq; eorum Theutobodus oe-
cifus eft. Mulieres eorum conftantiore animo qua fi vicif-
fènt, cofulüere Coss. vrfiinuiolatacaftitate virginibus, (à--
crisq; dijs fèruiendüeflèr,vitam fibi teferuarent. Itaq; cum
périra non impttrauiflènt, parüulis luis ad làxa coilifis cü-
dæ lèfè ferro aclülpéndio. pèremerunt. Hæc de Tyguri-
nis & Ambronibusgefta fiint. Teutoîies aucem &Cim*
briintegriscopijs alpium mues emenfi, Italiæplanaper-
üàlèrunt : quorum adeoferitas erat, Jæti perire in bello,
in morbo cumlamétis, ara iflo duce viuereillicitum eis vi-
debatur. Igitur cum plana Italiæ peruafifient, 6c ibi cum
rigidumgenus diu blandioribus auris,populis, cibis ac la*
uaeris emolliretur, Matius V.Cos.& QCatulu s aduerfus
réos miffi- fùnt.Die ad pugnam & campo dato, Hannibalis
fecuti ingenium in nebula diipoluere pugna m, in foie pu-
gnarunt. Prima liquidem perturbatio Gàllorû fuit, quod
Romanaaciem prius offendêre dilpofitam q adefle fenfe-
rint; cumq;ilicovulneràrièquites reno in fuos cogeren-
tur,totamq; mulcitüdinemindilpofiteadhucaduentâtem
conturbarenr,& folcum vento ortus cmicuifler,ex aduer-
fo vilus eorum puluis oppleuir,& fplendor hebetauit. Ita
fadmp eft, vt tanta actam terribÜils multitudo , minima
Rofoïlnorü clade, fua autem vltima internecione cædere-
tur.CXL.milia eorum tunc in bello cælà, XL. milia capu
dieu tut: Romani milices ex vtroq; exercitu trecêtt periere. D
^CepiôProeonfül',aduerfum Cimbros& Teutonas, ôc .
Tygurihos & Ambronas,Gallomm Germanorrimq; gen- | Tria & triginta Cimbris figna fublatafùnt,ex his exercitus
T ~ Mari)