Reede legt , dus genaamd) ontrent i z o f 14
(en eenigc wel zo).ymylen ’er a f leggen,
hoewel zommige onkundigen deze ftad aan
des zel fe voet -piäatzen r
Schoone ^ ';'Voor de zelve heefc inende ichoonfte
Reede. Reede, die men zieh . zelven verbilden
kan, en die zoo grooten wyd'Watf'uit-
ftreltking is, dac ’er een groote vlooc van
zeer^eel fchepen* gemakkelyk en zeer veir
lig Zoti können leggen, alzo^de zelve door
eerrgtöQte menigee Eilanden (bevorens in
’t beTchryven van *t Koninkryk Jacatra te
dier plaatze al gemeld) zoodanig gedekt is,
, dat men ’er byna geen aanflag van water
heefc, fchoon het a) fterk wacid, zoodanig,
dat men Chinedche:praauweninme-
nigte na en van boord ziet varen, hoewel
het egter voor een enkele reize wel gebeurd,
dat zy ’t onderfte boven geniken. Ook
zyn A°. 1715 op Kersdag door een zwäre
ftorra (het eerfte wel in honderd ja-
ren) by na al de fchepen van hare ankers
geraakt, gelyk ’er ook eerviepuk. die
van ’t Eiland Purperenr quam, omfloeg,
en eemggjieden zeer dicht by de Reede
verdronken, waar onder myn neef,de
jonge Rumphius, mede was.
Gemeenelyk legt ’er een groot getal
fchepen op die Reede,paseen vierdernyls
van de ftad* dog. de Zeevoogd legt wel
een half myl van de zelve, als op de brandwagt.
De lucht De lucht alhier is doorgaans zeerfrisen
ticr’ gezondj enniet tegenftaande men hier zoo
na aan de linie legt, is de hitte hier niet
onverdragelyk j maar in tegendeel, door ’t
waejen der koele winden, zoo wel te ly-
den,dat men hetnaaulyks zoukönnenge-
looven.
In het droog faizoen (dat in May begind,
en tot ’t einde van Oftober duurd) waeit
de Ooften wint vyf maanden aan een zeer
fterk door, zyndede zesde de Wyflel- of
Kenter-maand, in welke men zoo geen
vafte winden heeft. •
ln ’t regen-iaizoen (dat hier zooveelals
de winter is, en in November, of wel eerft
regt in December begind , en tot ’t einde
van Maart duurd) waeit de Weiten wind
fterk door,en dan kan ’tzonjtyds hier wel
een dag o f twee aan een regenen; maar zoo
ras die regen ophoud, zyn deftraaten,en
gragten wederdroog,enaitgeefceengroo-
te verquikking in de lucht, en verfrif-
iching aan de boomen,die danuitnemend
fchoon en groen ftaan.
Dchitte. ^en ileeten voor m°et men egter
zeggen, dac het van negen uuren 's morgens
tot na de middag ten vy f uuren al
fraei heet op ftraat is, en diedanuitmoet
gaan,’ kan zeer liehe in körten tyd zieh
aoornat zweeten; maar de hitte, hoe groot
zy ook Zy, en is zoo benaaud niet,als zy
in Holland in de zomer voorkomt. Zy
verveeld ook niet anders , dan dat zy ons
wel wat doet zweeten, maar dat is licht tö
helpen met zieh een r reis meer des daags
tb verfchoonen (dat zommige* wel twee
ofdrieinaal doenj en dangeeftdatzweeten
ganfeh geen ongemak.
Velen wetendftte ontgaan, latende (zoo Middelcn
zy geen örembaef hebben)eenChineefchedaar tegcn*
praauw voor hun huis komen, die Jien
voor twee ftuivers brengt* daar zy wezen
willen. Apdere rydetfcifc',paart, (¿‘ met
een koets" fE r plaats ,"cläar zy begeren“ fe
wezen, behalven dat men zieh ook gemakkelyk
met een gevernifte en vergulde
draagftoel (ontrent twee voeten in 't vier-
kant breed, en y of 6 voeten hoog, van
een groote raam in dedeur,en aanweder-
zyden van nog een raamken. voorzien, waar
door men een ieder zien kan, zonder ge-
zien te werden) over al, Zonder vaneeni-
ge hitte teweren, kan laten brengen. Een
gemak, dat met geen geld te betalen is,
en dat ons geen ituiver koft, alzoo twee
van onze buisikven dat in een oogenblik
können verrichten. Ook laten alle-Heden
van fatzoen (onder welke een Onderkoop-
man de minfte in rang gerekend werd, te
weten, die recht hebben, ofh hette voe-
ren) zieh een groote zonnejeherm tegen de
hitte boven 't hoofe dragen$ daar een/Af-
iiftent maar een kleenevoerenmag, endie
zelfs dragen moet: want zoo die zieh ver-
ftouttemeteengeopend zonnefcherm in ’t
kafteel te komen, zou hem die door de
Soldaten afgenomen werden.
Schoon het nu van negen tot vy f uu- Koelheid
ren zoo heet op de ftraat en buiten is, ¿s Primizen,
’t egter na vy f uuren wrer Zoo gematigd, “ ondfto “
als men het zou können wehfehen. On-dcn. '
dertufleheni weet men in de huizen van
geen hitte ter wereld, alzoo men daar zeer
koele galderyen heeft, die met gordynen
koel en donker gehouden, behalven dat
de minfte winden, die ’er zyn , door
de rotting-raamen teneerften vernomenen
gevoeld werden. Altoos ik heb het, iä
huis zynde, noit te warm gehad.
’sNagts kan het daar (voor al door den
dauw) zoo koudzyn, dat het verveeld ,en
nadeelig is. . . ’ r : . ..-••c' .
De ftad beflaat in hären omtrek ruitii Omtrek,
4800 kloeke treden, hebbende aan de weft- !cnS'c> e,a
kant, van de eene wa! tot de andere , de «S.
lengte van 1317, en aan de ooft-kant tot
5t kafteel toe, maar de lengte van 80z , en
van de Rotterdamze tot de Utregtfche
poort de breette van 1360 vanmyne treden,
zoo dat zy breeder dan langer is. Als men
de buiren-of voorfteden’erbyrekend-, die
al vry wel bebouwd zyn, dan i$ -zy wel
anderhalve myl in hären omtrek.
Zy is rondom omringt met een ichoone Punten, cn
muur van kraal-fteen, die met %z punten «crcierc
of bol werken verfterkt, en daar door in
ftaat is, om zig,zeer wel te können ver-
dedigen, alzoo die van zeer goed gdchut,
en
verder van alles, dat daar noodig is , j Indien 'wierd; dbg door de ftofte, die ge-
vooizien zyn.
Deze punten zyn gdhaämd, Amfterdam,
Middelburg, Delftj Rotterdam,Hoorn,
Enkhuizen, Vianen, Gelderland, Cat-
Zenelleboogen, Oranje , de Nicuwepoort,
Höllandia , Dieft , Naflauw, Zecland,
•ütfegt, Vrics-land, Overyflel, Groningen,
Zeeburg, Kuilenburg, en de mid-
delpunt, welke laatfte in het midden der
ftad,enontreijt de grootemiddelbrug, die
over de groote Rivier legt, geplaatit, en
in ftaat is, om met haar gefchut by na alle
de toegangen in de ftad te verdedi-
gen,en de voornaamfte ftraaten tebeftry-
ken.O
ok is de barm onder de muuren der
ftad met een dichte hagedoorn, of Carin-
dang, bezet, daar niet wel is door te
komen, behalven dat de zelve van grach-
ten rondom, die wel een breedte van 13
o f 14 roeden beflaan, voorzien, en die
met ren aarde ;^al -Väfi 3^roede hoog,
met fteenen van buiten omzet, verfterkt
De ftad is door de groote Riyier (anT
ders die van;rJacaträ ¿eniamd) in tweäh
gefefieidén, die van boven, van’t naby gelegen
gebergte Pangerano (gemeenelyk de
blaauwe berg genaamd) komt afftrootnen,
en hier in zee ftort. Zy is ontrent 57
treden breed.
Zy plagt in de vorige tyden zicÜalom¿
ine , de ganiche ftad doór , in de grachten
fe verdéelai; dog
zommige grachten by laag water geheel
droog, voor äl in May in het Oofter- of
drooge faizoen, hoewel zy tegen den avond
dan meeft voi zyn, diens tegendeel men
in ’t Wefter-Moeflbn heeft, hoewel het
wel wat verfehlet.
De Rivi« Dit is veroorzaakt door een zwareaard-
d°aiÌc- beving, die men nu en dan hier onderha-
a* i ¿99Dg vig » en ^at» vermits men daar niet dan
zeer beflor- fteenehuizen heeft, al zeer gevaarlykis.
ven. Ao. i684den 13February, en A°. 1699
den>4 -January, tn den z 1 Januafy 1766
had men hier het gevoel van ettelyKefter-
be bewegingen van ’t aardryk, van welke
de middelfte dat bederf der Rivier veroorzaakt
heeft.
Een zeer fchadelyk gevolg van deze
aardbeving was, dat,watkoftcn enmoei-
te haar Edelheden ook gedaan hebben,
om de bank voor de Rivier leggende,
en dagelyks nog aangroejende, Vveg
te nemen, al het zelve te vergeefs ge-
weeft is.
A°. 1707 quam de Heer JacobFaas,als
Opperkoopman en Raadvan’t Juftitie ,en
wel voornamelyk uit,om deze bankdoör
een modder-moolen weg te nemen. Dit
gelukte in ’t eerft zoo wel, dat die Heer,
op ’t gunftig fchryven harer Edelheden
hier over A®. 1710 extraordinair Raad van
Gcvolgen
van die
aardbe-
ving.
durig van boven quam , groeide die banfc
van tyd tot tyd weer zoo fterk aan, datzy
nu al weer zoodanig, al$ voor zynckom-
fte, gevonden werd.
Daar beneveh heeffc de ftofie, die Van
boven af komt zakken, niet allren die bank
daar gemaakt, maar een eeuwigdurendc
laft voor de ingezetenen, die op de 'gragi
ten woonen, veroorzaakt, verraits dienu
alle jaar m de maanden van Juny en July
moeten üitgemodderd werden, tot groo^
te moeite, en kofte voor deü eigenaar
en huurder, alzoo die dat alle jaar dan
moet laten uitbaggereh, dat vöor eerft
ren fchrikkely kep hoop modder voor ieder
huis, die ganfehe gi"acht längs, ren liegt
gezicht, een groote ftauk, in die heetfte
tyd, en ten. minfte nog 6 of 8 Ryxdaal-
ders onkoften aan icdef geeft, alzoo men
ten eerften verzorgen moet , dat die modder
vap daar, na buiten gebragt, die dan
gebruikt wml, om de wegen o f lahde-
ryen te hoogen.
Zoo ras nu een gragt uitgemoddfert^^
is zy ren maand ot twee daar aan weder
everi vpU. Waar uit men dan zeer licht
begtypeft kan, hoe grooten ongemak die
aardbeving deze fchooüe ftad hreft toege-
bragt ,: behalven dat men ftu medaag Wa-:
ter ook -överal zoo niet vartn kän, gelyk
men. vopr dien tyd plag te doen.
In deze groote Rivier heeft men , vbor
al iri *t ’drptÄe Möeflbü, tetplaats daar zy
in zee uitwäterd, zeer veel Kaeimans, of
Krocodillen, die daar op de doode katteö,
honden, buffds, en menfeheh, diedeja-
vanen hier en daar vermoorden, en dan
zoo komen afdryven, aaien, en loeren.
A". t«5oz wierden drie Bhaaren , ofzddzaam
nicu w - geKomeneSoldatert (zoo-men my be^ voorvaf
rigt heeft) tot aan zekere galg, ontrei^de
Rivier, buiten. den booratoeri ftaanjle ^ioo
vinnig van een KaeimattVervölgd, datzy
genoodzaakt waren boven op deZelve huh'-
ne behöudenis te zoekenalzoo hy, op
zyn ^terfte poöten recht övereindeftaani-
de, tot boven aan het hout der galge met
zyn bek quam. J r ,
Dit is ’t eerfte voorbeeld, dat ik ont-
moete, van luiden die door de galg be-
houden Zy n ? daar zy anders voor zoo veeleh
doodelyk is, en noit aridere, die de zelve
bcklimmen, dan alleen de Scherprcgfer,
levend weder beneden daalen.
Deze ftad nu heeft vier voomaame, en Poortcn
zeer fraei- gebouwde poötten . de Rottet- dcr
damze, die Ao. 1636, de Nieuwpoort,
die A°. 16 31, de Utregtze, die Ao. 1 ¿ f i
(volgens beÜuit harer Edelheden van den
z f July tof®Voortzetting • van den Land-
böuw) eft de Dieft-poort, die Ao. 165^7
gebouwt wierd, gelyk voor de zelve üit-
gehouwen te zien is. Daar is flog een
klren poortje ^Speelmans poortje genaamd,
ftaan