ut nec necejffefuerit audiri ultra eos qui a Novatiano ve-
nerant tnilfi. similiter in epiftola xlii. narrat Cyprianus
epifcopos Africanos, poflquam diverfa pars epifcopum
fibi conftituit, acceptis litteris lam Cornelii,
quam collegarum, item adventantibus bonis viris, Pom-
peio & Stephano, a quibus heec omnia cum leetitia corn-
muni ajferta funtfirmiter & probata, turn demum litteras
ad Cornelium direxifle. Ergo Novatiani legati ante
Carthaginem mifli flint, quam Caldonius 8c Fortu-
natus Roma pro'fe&i fuiflent, vei forte etiam ante-
quam Romani perveniflent. Nam fi res oculis fuis vi-
diflent, cur litteris tantum quas attulerunt, ac non po-
tius eorum quoque teflimonio niteretur Cyprianus,
quemadmodum Pompeii & Stephani teflimonio ni-
titur l Praeterea teflatur Cyprianus in ep. xli. fe ex
litteris, quas fecum ferebant legati Novatiani & ex eorum
fermone atque affeveratione, Novatianum epifcopum
faflum comperifle.' Undepatet primum hujus rei nun-
tium a iegatis Novatiani allatum fuifle, nec quem-
quam in Africa horrendum fcelus ante eorum adven-
tum fufpicatum fuifle. Ex quo etiam confirmatur
quod jam diximus eos advenifle non foiumante Pom-
peium & Stephanum a quibus heec omnia ajferta &
probata, nempe epifcopum conftitutum efle a fcdi-
tiofis contra facramentum femeJ traditum divitiee difpofi-
tionis & catholicee unitatis; fed etiam anteCaldonium 8c
Fortunatum. Nam in litteris quas Caldonius &Fortuna-
tus a Cornelio, ejufque collegis attulerunt, fcripta erant,
ut teflatur Cornelius ep. xlvi. multa quas praecefle-
rant a confefloribus Novatiano adhasrentibus defrgna-
ta, quasque redeuntes ad Ecclefiam non finelacrymis
confefli funt, in his circumventos commififfe fe fchifinati-
ca & heerefis auflores fuijfe, ut paterentur ei (Novatiano
) manus quafi in epifcopum imponi. At fi ejufmo-
di litteras adventum legatorum Novatiani occupaf-
fent, non ex his Iegatis Cyprianus & alii epifcopi
primum epifcopatus a Novatiano arrepti nuntium
accepiflenti
Non poteft ergodefendifententiaTillemontii, nec
ulla prorfus ratione accuratiflimus fcriptor ordinationem
Novatiani poll reditum legatorum Africascol-
locat. Iilud autem multo improbabilius, quod Eccle-
fiam, faltem Africanam in comprobando Cornelii epi-
fcopatu jam confenfifle ait, cum Novatianus ordinatus
eft. Hasc Africanas ecclefiae confenfio turn demum eni-
tuit, cum epifcopi a Cypriano ejufque collegis, qui
Carthagine aderant, de tota re admoniti litteras ad
Cornelium fcripferunt. Sed antequam Cyprianus epifcopos
Africanos de rebus Romanas ecclefiae certiores
faceret, Primitivum prefbyterum Romam mifitcum
epiftola xli. ut quomodo excepti eflent Carthagine le-
gati Novatiani nuntiaret. De fuis enirn in univerfam
African! litteris non loquitur nifi in epiftola x lii. per
Mettium hypodiaconum.&Nicephorum acolythuin,
qui Primitivum fubfequuti funt, perlata. Sed d f per
provinciam noflram, inquit, heec eadem collegis ftngulis in
notitiam perferentes, ab lis quoque fratres noflros cum litteris
dirigendos ejfe mandavimus. Turn cum autem Afri-
cani epifcopi a Cypriano admoniti fcriberent ad Cornelium,
jam redierat Primitivus prefbyter cum litteris
Cornelii, quibus refpondens Cyprianus ait ep. xlv.
Placuit ut per omnesomnino iJHc pofitos littereeferent,ficuti
funt, &c. Igitur ab ordinatione Novatiani ad confen-
fum Africas in comprobando epifcopatu Cornelii multa
interceflerunt, adventus legatorum Novatiani, re-
ditus legatorum Africas, itus & reditus Primitivi pre-
fbyteri.
Nititur i °. Tillemontius his Cypriani verbis ex ep.
Lii. Quo (Petri loco) occupato de Dei voluntate, atque
omnium noßrum confenfionefirmato, quifquis jam epifcopus
feri voluerit, forts fiat necejfe efi. Unde concludit jam
ab omnibus epifcopis aut faltem ab Africanis jura Cornelii
fuifle firmata, cum Novatianus ordinatus eft. Sed
minus animadvertit docftiflhnus criticus Cyprianum
loqui de eo rerum ftatu qui tumerat. Cum enim con-
fenfus univerfi orbis ad defenfionem Cornelii conlpi-
raret, nec tarnen conatibus fuis delifteret Novatianus,
merito Cyprianus hunc illi confenfum opponit, atque
hoc argumento non tarn illius ordinationem, quam
obftinatum in ilia retinenda animum oppugnat. Hinc
in eadem epiftola l ii. de Novatiani ordinatione lo-
quens hoc tantum ei objicit, quod epifcopo in Ecclefia
a fexdecim epifcopis faflo adulter- atque extraneus epifcopus
fieri a defertoribusper ambitum conatus fit. Similiter
Iegatis Novatiani non totius orbis confenfum obji-
ciebat Cyprianus, fed teftimonium collegarum a quibus
ordinatus fuerat Cornelius, litteris a Caldonio &
Fortunato allatis confignatum, ut perfpicitur ex ep.
XLI.
Quasrit 2°. Tillemontius cur ordinatio Novatiani
ftatim ab Africanis reje<5ta fit ut illicita 8c contra Ecclefiam
fa fla , ejufque legati communione prohibit}, fi
nondum ordinationem Cornelii epifcopi Africani com*
probaverant. Sed fäcilis & expedita refponfio. Nam
Cyprianus, ut modo vidimus, numquam dubitavit
quin legitima eflet ordinatio Cornelii; fed acceptis ex
utraque parte litteris omnia ad reditum legatorum in-
tegra fcrvari voluit, ut nullum difcordias locum relin-
queret. Quare minime miruin, fi maxima indignatio-
ne commotus eft, ftatim atque de nefaria Novatiani
ordinatione cognovit.
3 °. ExiftimatTillemontius ex epiftola lxvii. col-
ligi pofle Novatianum, cum in Africam legatos mifit,
jam Ecclefiae hoftem judicatum fuifle, aut faltem Cornelium
jam turn in univerfa Africa pro legitimo Ro-
mae epifcopo habitum fuifle. At nihil ejufmodi legere
eft in epiftola lxvii. Ait quidem Cyprianus Novatianum
olim hoftem Ecclefue judicatum, & cum in Africam
legatos mififlet, hinc a concilio plurimorum fa-
cerdotum fententiam retulifle. Addit eum nuper retu-
fum & refutatum & per totum orbem a facerdotibus
Dei abftentum. At ei non exprobrat quod ordinatus
fuerit, cum jam Cornelii epifcopatus totius orbis au-
<5loritate confirmatuseflet; fed quod Cornelio in catho*
lica Ecclefia de Dei judicio, & cleri ac populi fujfragio or-
dinato profanum altare erigere & adulteram cathedram
collocare, & facrilega contra verum facerdotem facrificia o f
ferre tentaverit.
4°. Denique obfervatTillemontius Antonianum,'
ad quern fcripfit Cyprianus epiftolam l ii. jam ex con-
filio Cypriani amplexum fuifle communionem Cornelii
, antequam litteris Novatiani commotus iniquas
de Cornelio ac Cypriano fufpiciones acciperet. Verum
hoc Antoniani exemplo fententia Tiilemontii
Bpiorfiis evertitur. Scripfcrat enim Antonianus ad Cy-
Bbrianum non folum fe cum Cornelio unum teuere con-
mfenfuni;fed etiam cum Novatiano non communicare. Si-
i iinil ergo & Cornelii ordinationem comprobavit, &
■ Novatianum illius æmulum rejecit. Quod autem
■ Novatiani litteras fcrius videtur legifle, poftquam vi-
Kelicet hortalu Cypriani jam fuam cum Cornelio
■ communionem declaraverat, id facile conciliatur.
■ Nam legati Novatiani cum Carthagine reje&i •fuifi-
■ <^nt. oppidatim percivitates difcurrere coeperui}t; ac
Rjroinde fieri potuit, ut tardius ad Antonianum ve-
■ nirent. Præterea aliam poftea legationem aliafque
■ litteras mifit Novatianus, de quibus Cyprianum lo-
■ qui non répugnât.
■ XXII. Ordo rerum à fanäo Cypriano gefiarum in
caufa Cornefii.
I Sic ergo totam hanc rerum geftarum fcriem texere
Ipoflumus. Statim atque legatorum reditu veritas tanta
lluce circumfluxit, ut iterum Novatiani legatos audiri
■ iiecefle non eflet; fcripfit Romam Cyprianus per Pri-
linitivum prefbyterum, cui in mandalis dederat, ut
■ Cornelio narraret, quae in epiftolam congerere longius
■ fuiflèt. Hæc eft quadragefima prima epiftola apud Pa-
■ melium. Scribunt deinde epifcopi, qui Carthagine ad-
■ erant ad alios univerfæ Africæ epifcopos, eofque de
■ Cornelii rebus & Novatianifchifmate certiores faciunt,
la c fratres cum litteris Romam dirigendos effè mandant.
■ Quod autem-alios hortabantur, id ipfi imprimis per-
■ fccerunt, ac communiter lcripfcrunt ad Cornelium.
■ VJX dubium eft quin ipfæ iiiæ fint iitteræ Cypriani
■ ejufque collegarum , in quibus teflatur Eufcbius lib. 6.
I'c. 43. decretum fuifle utlapfis fubveniretur ac nefariae
'hærefis auélor ab Ecclefia ejiceretur. Erant in iifclem
Élitteris multa de Feliciffimo, ejufque fbciis, de quibus
■ quid fcnfiflènt epifcopi, illis auditis, quidque pronun-
Itiaflent, Cornelio narrabant. Utræque illæconcilii &
la d epifcopos Africanos, & ad Cornelium Iitteræ com-
Imemorantur a Cypriano in ep. x l ii. per Mettium hy-
I podiaconum & Nicephorumacolythum mifla. Pereofi
■ dem clericos mifit Cyprianus exempla litterarum, quas
l a fe de Feliciffimo ejufque prefbyterio ad clerum &
Iplebem Carthaginenfcm fcriptas, jam an tea per Cal-
Idonium & Fortunatum ad Cornelium miferat. Horta-
I tur Cornelium ut eas fratribus legi jubeat. Mifla eft
■ hæc epiftola x l ii. antequam rediiflèt Primitivuspre-
Ifbyter : nondum enim didicerat Cyprianus ex litteris
■ quas file attulit moleftum accidiffe Cornelio, quod
■ auélor Adrumetinis fuiflêt, ne ad Cornelium nomi-
Inatim, fcd ad ecclefiam Romanam fcriberent. Sufpi-
■ cans tarnen aliquid Cyprianus ac metuens ne qua of-
Bfenfio mentem Cornelii fubiiflet, demonftrat in ea-
Hdcm epiftola xlii. fcpacis & unitatis Audio addûflum
pfiiiflè, ut omnia integra fcrvarentur, dum Iitteræ ab
■ epifcopis Italiæ venirent.
I Præter hanc epiftolam x l ii. alia brevior Mettio
■ cömmifla eft ad Cornelium quæ eft x l i ii. Certiorem
■ ilium racit Cyprianus fc ad confeflbres fchifmaticos
■ feripfiffe, fcd mandaffc Mettio ut has litteras Corne-
■ lio legeret, nec eas redderet, nifi Cornelius reddendas
Reffe judicaret. Non verifimile eft Mettium a Cypriano
Rhis miflum fuifle Romam, fcmel quidem cum Nicephoro
ad epiftolam xlii. iterum ad quadragefimam
tertiam deconfcfloribus fchifinaticis perferendam. Hoc,
inquam, verifimile non fit; nam Nicephorus, quem
cum Mettio probabile eft rediifle, nuntium Cypriano
de reditu confeflorum optatiffimum attulit. Sed cur
Cyprianus duas fimul ad Cornelium litteras dedit l
Rem fblvit Tillemontius. Cum probe fciret Cyprianus
litteras fuasRomas publice legi folere, prudenter
breviori epiftola; commifit, qua; in vulgus efferri no-
lebat. Pra;ter epiftolam ad confeflbres, quae eft xliv.
mittebat illis Cyprianus libros fuos de Lapfis & de
Unitate Ecclefia;. Ex quo facilis eft conjeiftura hunc
librum de Unitate Ecclefia; circa hoc tempus fcriptum
fuifle; idque confirmatur Pontii teflimonio, qui euni
ftatim poll librum de Lapfis recenfet.
Antequam has litteras acciperet Cornelius, fcripfit
Cypriano per Primitivum prefbyterum, ac fibi difpli-
cuifie fignificavit confilium Adrumetinis a Cypriano
datum. Refjiondet ei Cyprianus per epiftolam x lv .
qua; turn fcripta eft, cum undique Africani epifcopi
Romam fcriberent, utfe Cornelio adha;rere teflaren-
tur. In rebus tanti momenti nec Cyprianum, nec clericos
quos Romani mittebat verifimile eft ceflafle;
nec videtur muitum effluxifle temporis inter illas epi-
ftolas x l i. x l ii. xlv. Scripta eft enim quadragefima
prima per Primitivum prefbyterum, paulo poftredi-
turn legatorum: quadragefima fecunda paulo poll litteras
concilii ad Cornelium, ante reditum Primitivi,'
antequam ex variis Africa; provinciis ad Cornelium
fcriberetur, quod tunc fiebat , cum allatis a Primitive»
litteris Cyprianus per epiftolam xlv. refponderet.
X X I I I . Novi conatus Novatiatit. Reditus confef-
forumRomanorum in EcclefiamliortatuCypriani'
id ante concilium Romanian anni 2 f i . contigiffc
ojlenditur.
Cum Maximus, Longinus & Machaeus Novatiani
legati a Cypriano ejufque collegis expulfi fuiflent,
alios in Africani mifit Novatianus, nempeNicoftra-
tum & Novatum, & Evariftum & Primum & Dio-
nyfium. Cyprianum ea de re monuit Cornelius litteris
per Augendum confeflorem miffis qua; non ex-
ftant. Non multo poft alia occafione oblata, iterum
per Nicephorum acolythum fcripfit ad Cyprianum
epiftolam inter Cyprianicas xlv iii. in qua rogat ut
ipfius opera omnibus coepifcopis & fratribus innotefc
cat Nicoftratum multorum criminum reum, & non
folum patrona; fuse carnal!, cujus rationes geflit, frau-
des 8c rapinas fecifle, verum etiam ecclefia; depofita
non modica abftulifle: Evariftum vero au^lorem fchi-
finatis fuifle, &fuccefforem plebi cui ante praefuerat,'
Zetum in locum ejus epifcopum efle conftitutum. Po-
ftridie quam venerant legati Novatiani, fupervenit
Nicephorus acolythus cum litteris Cornelii, ex quibus
Cyprianus didicit & alios epifcopos docuit quae ad
Nicoftratum & Evariftum attinebant. Poftea gratias
egit Cornelio per epiftolam xlix.
Sed idem Nicephorus alias litteras multo laetiores
attulit; quibus Cyprianum Cornelius de reditu qua-
tuor confeflorum Maximi, Urbani, Sidonii & Ma-
charii certiorem faciebat. Cum quidam fratres nun-
tiaflent confeflbres ad fanitatem reverti, ac poftea
I i