Jxxxiii
nuntiaret; fed ut iilius adverferiis omnem perturban-
dæ Ecclefiæ caufam præcluderent, litteras cpifeopo-
rum, a quibus ordinatus fuerat, defiderarunt, & lega-
tos miferunt qui has litteras referrent, & totam rem
diligenter exploratam nar.rarcnt, ut tum demum fc r u -
p u lo omni d e ftnguJorum p eâ o rib u s ex cu ß b , p e r onmes om<-
nino in Africa p o fto s epifcopos littem fie r a it, & Cornell
um w iiverfi colleg er, illiufque communicationem, id eft,
catholicce E ccleßce unitatem p a riter é r caritatem p rob a tem
firm iter a c teuerem , ep. XLV. Hæc autem à Cypria-
no ea mente ejufque collegis provifà elfe, ut Cornelii
eleblionem ftabilirent, non quod earn in fufpicionem
vocarent, inde eliam perfpicitur, quocl Cyprianusfm -
g u lis n a vigantibus, n e cum fca n d a lo u/lo navigarent ra tio -
iiem red d eb a t, eofque hortabatur u t E ccleßce catholicce
radicem a c matricem agnofcerent a c teuerem , id eft, cum
Cornelio communicarént. Sed tarnen litleræ ad prefbyteros
& diaconos, non ad Cornelium dirigcban-
tur; & cum Cyprianus ac Cerealis Hadrumetum ante
redilum legatorum veniflènt, ac prefbyteros & diaconos
iilius civitatis, abfente Polycarpo epifcopo, do-
cuiflent quid in concilio decretum fuiflèt; ipfi quoque
quod & cæteri obftrvarccoeperunt, & litteras prefbyteris
& diaconis Romanis iriferipferunt, quamvis an-
tea ad ipfum Cornelium'Polycarpi nomine litteræ di-
rigereritur,ibid.
Antequam redirent legati, venerunt Carthaginem
mifli à Novatiano Maximus prefbyter & Augendus
diaconus, & Machæus quidam & Longinus: cumque
ex litteris quas fecum ferebant, & ex eorum fermone
atque aflèveratione Novatianum epifeopum fàblum
Cyprianus ejufque collegæ comperiflènt; à commu-
nione eos ftatim cohibendos eflè cenfuerunt, refutatis
interim ac retufis quæ obftinate ac pertinaciter aflèrere
tentabant.
Poftquam reverfi funt legati cum litteris epifcopo-
rum qui ordinationi Cornelii interfuerant; fûperve-
nerunt Roma duo alii epifcopi Africani, Pompeius
& Stephanus, qui cum totam rem oculisfuis vidiflènt,
ipft quoque adinflruendos epifcopos Africanos manifefla
Jecundum gravitatem ac fidem fuam indicia ac teßimonia
protulerunt, ep. xli. Duos illos epifcopos Romam mifi-
fos fuiffe exiftimat Pearfonius, ut eleblioni epifcopi
Romani intereflènt; fed, ut obfèrvat Tillemontius,
præterquam quod nullum exftat exemplum ejufmodi
legationum, nec de futura eleblione Africani quidquam
videntur cognoviflè; certe fi legati Romam ad hoc
munus mifîi fuiflènt, neceflè non fuiftct Caldonium
& Fortunatum poftea mittere, fed commodius multo
fuiflèt iftorum, qui totam rem oculis fuis explorave-
rant, reditum cxfpeblarc. Hos tarnen Caldonius &
Fortunatus occuparunt. Adeo verum eft non a colle-
gis miffos fuiflè, fed aut perfequutione fæviente fu-
giffe, aut negotiorum caufa Romam profeblos eflè.
Horum teftimonio cum legatorum narratione & litteris
collegarum Cornelii confèntiente, fie de légitima
iftius ordinatione apud onmes conftitit; ut nec necejfe
fuerit ultra audiri eos qui a Novatianb vénérant mifjî, ibid.
X X . Quo tempore erupït fchifma Novatîanil
Sed non parvi intereft ad reru m a Cypriano gefta-
rum ordinem, quo tempore fchifma conflaverit No*
Ixxxiv
Vatianus, quo tempore ordinationem fufeeperit inqui-
rere. Opinati fimt Valefius & Pearfonius eadem fchi-
fmatis initia fuifle ac anni 2 5 1 . Tillemontius ante
ordinationem Cornelii id contigifle negat. Magni eft
momenti in utraque fententia teftimonium Cornelii
in epiftoia ad Fabium Antiochenum, ubi S. pontifex
teftatur S. Moyfem martyrem, dum adhuc in vivis
effet, Novatiano & quinque prefbyteris communio-
nem denegafle. Unde cum inter utrofque conveniat
S. Moyfem fic egifle cum Novatiano palam & aperte
fchifmatico, Valefius & Pearfonius concludunt fchifina
cum anno 25 1. inccepifle, quia S. Moyfes initio hujus
anni in carcere obiit, ut eft*in vetufto BucherifPon-
tificum catalogo: Tillemontius vero cum certo teneat
fchifina ante ordinationem Cornelii non erupifle,
mortem Moyfls, quem Cornelius nuper martyrio per-
funblum fuifle dicit, in menfem Novetnbrem rcjicit
ejufdem anni 2 5 1. Sic mediam inter utrofque viain
inibo, ut ex utraque fententia aliquid aflumam, aliquid
etiam refellam. Etfi enim fchifma ante Cornelii ordinationem
erupifle non credam, videtur tarnen multo
ante occultis molitionibus informatum &pra?paratum,
ita ut neceflitatem non aflerat S. Moyfis martyrii cum
Tillemontio differendi; nec mors S. Moyfis fchifina
ad initium anni 25 1. cum Valefio & Pearfonio referre
epgat.
Necefläriis rationibus pugnatTillemontius, nullum
Romie fchifma ante Cornelii ordinationem exftitifle.
i°. S. Pacianus ep. 11. p: 5 6 .& 60. &au£tor libri ad
Novatianum hasreticum declarant Novatianum conce-
pta ex Cornelii epifcopatu invidia in fchifina impul-
fiun fuifle. 2?. Novatum, qui fchifma Carthagine con-
flabat menfe Martio aut fältein Februario, perabfurde
Pearfonius menfe Januario, Valefius Februario Romam
transferunt. Denique repugnat ut fchifma Romas
exortum ecclefia Africana tamdiu ignoraverit, nec
ante ad fodandam diflenfionem miforit legatos, ejuam
de Cornelii ele<5tione certior fatfta fuiflet. Diflicile eft
profeiflo his rationibus non aflentiri.
Verum nec Tillemontio nec ipfius adverfariis fivet
Cornelii teftimonium, fed potius probat S. Moyfem in
Novatiano non apertum fchifina, fed occultas machi-
nationes multis improbe fa6lis conjumftas condem-
nafle. Sic loquitur S. pontifex apud Eufeb. 1. 6. c. 43.
ov JC, Wicötßli 0 piCLY&VLOS (J&f'TVS , 0 7ntf>’ iipui/ CJc
jua.pTvpyi(ntt xscAlcü 7lvoi>^%cvfxa.<p)v /xoifTV^lav ' tri
uv da yjopLU, vjtTlSdv cuaif thv ^pcLavrcma. itj rnv
'dvnvoibjj, oixsivcävrrnv imi-nat. ozeu toi$ 7cirn 'OfzaGv-
t rm$ oL/mx. eurm) 'dartyjaztfnv icusntc, rv\$ <yx>-
x?w<nct$. Quem etiam (Novatianum) Mofes, inquit,
beatißimus martyr, .qui nuper apud nos egregio & admi-
rando martyrioperjunüus eß, dum adliuc in vivis eßet, au-
daciam ejus ac furorem perfpeftum habens a communione
fua feparavit cum quinqueprejbyteris, qui fe pariter cum i/lo
ab Eccleßce corpore abruperant. Fruftra vir eruditus ex
his verbis, nuper martyrio funflus, rem ante unum aut
alterum menfem contigifle colligit, cum ejufinodi lo-
quendi ratio his quas ante decem menfes vel etiam
ante annumcontigerunt, aptari poflit. His autem ver-
bis, cum quinque prefbyteris, qui fe pariter cum illo
ab Eccleßce corpore abruperant, fateor negatam aper-
tis fehifmaticis communionem indicari. Sed Grascse
voces
voces fic optime redduntur : cum quinque prefbyteris qui
fe pariter cum illo ab Ecclefia abruperunt. Sic autem in-
terpretando non videtur fchifina præceffiflè negatam
a Moyfe communionem, fed potius fubfequutum eflè.
Multa in eodem teftimonio hanc interpretationem-
[ confirmant. i°. Faflum Moyfis fie narrat Cornelius,
fic ejus teftimonio utitur, ut & laudem ei tribuat,
quæ ipfi communis non fit cum omnibus, & Novatiano
ignominiain non levern inurat. Porro nec fânélo
martyri magna laus füiflèt hommes aperto fohifinate
jmpiicatos, & tôt epifeopis, tôt prefbyteris ac plebi
pene univerfæ deteftatos ad communionem fuam non
1 admittere ; nec ipfis fehifinaticis totius orbis connnu-
nione exclufis magnum opprobrium fuiflèt unius
l inartyris amiflà communio. Deinde vero cum No-
vatianus fchifinaticos conventus cum fuis ageret, an
tunc eum cum S. Moyfe communicare voluifiè &
repulfàm tuliflè dicemus l Non videtur aptum ad earn
rem tempus fuiflè. 20. Non dicit Cornelius communionem
Novatiano negatam fuiflè ob apertum fchifma,
fed quod ejus audaciam & furorem perfpiceret
Moyfes. Satis multa improbe fecerat Novatianus, ut
cum eo fie ageret Moyfes , imprimis quod in perfe-
quutione a diaconis monitus ut fratribus fliccurreret,
non jam amplius prefbyterum fe eflè veile dixerat.
Hæc ilia fuit audacia Novatiani, hic furor, ad quem
cum accederet nefaria confiliorum conjunèlio cum
quinque prefbyteris; non difficile fuit S. Moyfi quid
ad Ecclefiæ perniciem meditarentur profjpicere ; nec
mirum fi cum eis communicare noluit. 3.° Si communionem
manifeftis fehifinaticis S. Moyfes denegaf-
fet, non folum quinque jprefbyteros, fed etiam con-
fèflbres qui Novatiano fefe dederant, eadem fententia
notaflèt. Nam quatuor confeflbres de carcere pro-
deuntes fchifuaticus & hcereticus error exceperat, ut ait
Cyprianus ep. l i. eofque fb i ab initio fociaverat Novatianus,
tefte Cornelio apud Eufeb. lib. 6. c. 43.
In hos Novatiani gregales idem eflè debuit, qui in
quinque prefbyteros erat. Sed tamen quinque tantum
prefbyteris communionem negat. Quod argumento
eft eum in Novatiano non apertum fchifma, non
manifeftum cum Cornelio & omnibus epifeopis
Cornelio adhærentibus bellum condemnaflè, fed ne-
farias moliliones, & inita cum quinque prelbyteris
Ecclefiæ perturbandæ confilia, quæ pluribus Novatiani
vitiis addita, Moyfem deterruerunt, quominus
: cum eo communicaret. 40. Martyrium Moyfis non
videtur menfe Novembri, ut exiftimat Tillemontius,
fed potius ante ordinationem Cornelii contigifle.
; Confiât martyres e carcere folutos fuiflè, cum Cor-
; nelius ordinatus eft. Cur ergo fblus Moyfes particeps
Lîllius pacis non fuiflèt, quæ tam diu negatam eligendi
iepifeopi copiam fecit! Deinde vero Moyfes non in
pearcere obiit, ut eft, in Bucherii catalogo, fed fàngui-
^nem pro Chrifto profudit,ut demonftrat Tillemontius
ex verbis Cornelii, qui eum præclaro & admi-
rando martyrio perfunélum déclarât. Porro ab ordi-
natione Cornelii ufque ad menfem Novembrem,
f non videtur Chriftianorum fànguis Romæ fufus fuiflè.
|.Sedebat intrepidus Cornelius Romce in facerdotali ca-
ïthedra eo tempore, cum tyrannus infeflus facerdotibus Dei
atque infanda comminaretur, cum multo patientius
& tolerabilius audirct levari àdverfus fe cemülum princi-*
pem, quant Romce conflitui Dei facer dotent, ait Cyprianus
epift. LU. p* 6p. Quamobrem aut Decius per totum
illud tempus crudelitatis fuæ fatietatem capeve non
potuit, aut id in reditum fuum differebat. Cum ergo
Cornelius evaferit, cui tarnen potiflimum infenfus.
erat Decius, non videtur Moyfes præclaro ôl admi-
rando martyrio perfun<5lus menfe Novembri, fed potius
menfe Januario, ut eft in vetüfto Bucherii cala-»
logo, vel certe ante finem perfequutionis, ante ordinationem
Cornelii & apertum fchifma Novatiani.
X X L Quo tempore ordinatus Noratianùs/
De ordinatione Novatiani non una eft criticorunt
fententia. Pearfonius ipfo menfe Junio ordinatum
fuiflè Novatianum putat, ejufque legatös Julio in-
eunteCarthaginem veniflè: Tillemontius idcontigiflè
contendit pofl comprobatam univerfæ Africæ judi-
cio ordinationem Cornelii; Non leves rationes perflia-
dent fàcinusadmifliim fuiflè, antequam Africa ordinationem
Cornelii teftimoniis fuis confirmarct. Sed
antequam id probare incipiam , obiter obfervabo
Pearfoniuin in his , quæ ad Cornelii ordinationem
fpeélant, difpenfàndis minus accurate verfâri. Ait
enim menfe Junio jam affèâo Cyprian um acceptße Cornelii
ér collegarum litteras. Sed ex his quæ jam diximus
acdeinceps dicemus, perfpicitur epifcopos Afros ac-
ceptis Cornelii litteris defideraffe ipfius collegarum
litteras, ac tum demum ad firmandam Cornelii ordinationem
incubuifîè, cum has collegarum litteras legati
retulerunt. Cum autem ordinatus fuerit menfe
Junio Cornelius; legati poft acceptum hujus rei nun-
tium ab Afris mifîi, redire menfe Junio cum litteris
non potuerurtt.
Quod autem fpeèlat ad ordinationem Novatiani ;
facile probatur adverfus Tiiiemontium hoc feelus
commiflùm fuiflè paulo poft ordinationem Cornelii,
ac forte etiam ipfo menfe Junio exeunle, utvifum
eft Pearfonio. Nam legati a Novatiano inifli in Afri-
cam venerunt, antequam Roma redüflènt Caldonius
& Fortunatus, quos epifcopi Africani in hanc urbem
ad pacandas diflènfiones miferant. Res eft in promtu
ex epiftoia xli. ubi narrat Cyprianus legatos Novatiani
, ftatim atque Carthaginem venerunt & Nova-
tianum epifeopum fabium nuntiarunt, a communione
prohibitos fuiflè, refutatis interim ac retufis quee ob*
flinate ac pertinaciter aßerere tentabant. Deinde hæc ad-
dit : Nam ér ego ér collegerplurimi qui ad me convene-
rant, exfpeélavimus adventum collegarum noflrorum Caldo-
nii ér Fortunati, ( quos ad tc nuper ér coëpifcopós no-
flros, qui ordinationi tuce affuerant, legatos miferamus)
ut eis adventantibus ér rei geßce veritatem reportantibus,
majore audoritate ér ludda per eos probatione, partis
adverfee improbitas frangeretur. Liquet ergo Nova*
tiani legatos reditum Africanorum præfùlum ccleri-
tate fuperaflè ; eofque interim communione prohibitos
fuiflè, dum legatorum reditus exfpeblatur. Qui
poftquam redierunt, iifoue fupervenerunt duo alii
epifeopi Pompeius & Stephanus, qui Cornelii ordinationi
interfuerant ; tum vero & litteris Italorum
epifeoporum quas legati attulerant, & Pompeii &
Stephani teftimoniis fie illuftrata & CQnfirmata res eft*
H