E P I S T O L A X X X .
T ) R IM U S Manutius edrdit hanc epiftolam. Rariffima autcm funt vetera illrus exem-
X plaria, Ego duo habui, unum ex bibliotheca mca, aliud ex urbe Gratianopolitana.
Angli iifi funt in ea emendanda uno Bodleiano.
Lombertus 6c Guillelmus Cave aiunt illam fcriptam fuifle à Novatiano nomine cleri
Romani antequam is faceret fchifma, fed non probant. Fortaffis ita conjecerunt ex his
verbis epiftoiæ 52. pag. 67. Novatiano tune ficribente. In veteri codice Remigiano adno-
tatum eft epiftolam 26. didatam efle à Novatiano, ut illic monuimus. Hieronymus in
epiftola de quinque quæftionibus ad Papam Damafum Novatianum vocat eloquentiffi-
mum virum ,6t in epiftola ad Paulum Concordienfem facit mentionem epiftoiarum N o-
vatiani. Et Cyprianus ipfe epift. 52. pag. 73 . ad Antonianum loquens de Novatiano:
Jadet fe licèt & philofophiam vel eloquentiam fuarn fuperbis vocibus pmdicet. Ejus habe-
mus tradatum de trinitate editum cum operibus Tertulliani.
P A P Æ1 In libro meo veteri, in codice 1 99* bibliothecae Vaticanæ, 6t in Gratianopolitano
feriptum eft Pup atu Sic apud Libcratum cap. 2 3. quatuor vetufti codices habent
'Menate pro eo quod in editionibus legitur Menna, ut monuimus ad epiftolam 16. Vide
etiam notas ad epiftolam fecundam. pag. 3 87.
V e r b o r , teme r. ] Hiclocusadjuvarepoteftopinionemilluftriffimiepifcopi Oxo-
nienfis exiftiniantis verba quædam minus décoda quæ extant in epiftola 18. confefTorum
ad Cyprianum continere minas excommunicationis. Verum ciim hujufinodi minaruin
nullam mentionem faciat fandus martyr in epiftola 22. in qua conqueritur de temeritate
Luciani, manifeftum videturverborumtemeritatem quæ iftic reprehenditur relpicere tan-
rum ad temeritatem notatam in epiftola præcedenti.
Q u i a ab e o ] An tea legebatur a Deo. Emendavimus ex audoritate codicum Vä-
ticanorum citatorum in ora editionis Manutianæ in exemplari excufo quod penes me eft,
tum etiam ex Gratianopolitano, 6t ex uno meo optimo. Sic verb feribi debere poftulat
etiam fenfus.
ÜNDE m a r t y r e s F IUNt ] Suprà epift. 22. pag. 32. Minime confideravit quod
non martyres evangelium fa ciu n t, ßed per evangelium martyres fian t. Infra epift. 33. pag.
46. evangelium Chrifti legere unde martyres fiu n t. Et in libro de lapfis pag. 188. qui de
evangelio martyres fiunt.
Pag. 41. T am p e t u l a n t e r ] id eft, commota fèditione adversùs præpofitos ut pacem
ab illis extorquèrent, ut videre eft In epiftola 22. pag. 32.
N ovimus i n s t i t u t . ] Puto Romanos iftic loqui de inftitutione five initiis ec-
clefiæ Carthaginenfis, quam fandus Auguftinus in libro de unitate ecclefiæ cap. i 5. ex
eo collegit accepifle fidem Chrifti in initiis fundatæ ecclefiæ quia manifeftilfimis teftimo-
niis confiât ecclefiam turn fuifle toto orbe diffufàm. Quod etiam fènfifle Tertullianum
liquet ex libro ejus adversùm Judæos 6t ex libro de præfcriptionibus, ex quo colligere licet
ilium exiftimafle ecclefiam Africanam initia fidei fuæ debere epifeopis Romanis. Ait
enim : S i au tem It alia adjaces, habes Romam, unde nobis quoque audoritas prafio eft.
Et Auguftinus in epiftola ad Severinum ait chriftianæ fidei audloritatem in Africam
manavifle ab ecclefiatranfinarina, id eft Romana. Quæ opinio confirmari poteft audo-
ritate epiftoiæ quam Innocentius Papa fcripfit ad Decentium epi/copum Eugubinum,
in qua ait manifeftum cfïe nullum inftituifte ecclefias in Italia, Galliis, Hifpaniis, Africa,
atque Sicilia nifi cos quos venerabilis Petrus aut ejus fucceffores conftituerunt ficerdotes;
6t hinc concludit ecclefias illas oportere hoc fequi quod ecclefia Romana euftodit, à qua
eas principium accepilfe non dubium eft, ne dum peregrinis afTcrtionibus ftudent, caput
inflitutiomim videantur omittere. Ita etiam fàndus Gregorius lib. 7 . indid. 1. epift. 32.fcri-
bens ad Dominicum epifeopum Carthaginenfèm : Scientes praterea unde in Africanis
partibus fumpfierit ordinatio fiacerdotalis exordium , laudabiliter agttis quod Jcdetn apofloli-
camdtligendo ad officii veftri origmem prudenti recordatione recurritis. Eadem mente fàndus
Leo Papa ita fcripfit ad epifeopos per Siciliam conftitutos : Qjiatn culpam mdlo modo
. potuiffictis
potuiffietis incidere > f i unde confiecraüonem honoris açcepiftis, inde legem to dus obfirvantia
fumeretis, & bead Petri apoftoli fiedes, qua vobis fiacerdotalis mater eft dignitatis, effet ec-
cleftaftica magftra rationis. Suppar Innocentio 6t Leoni Salvianus non dubitabat quin
ecclefia Carthaginenfis inftituta fuiflet ab apoftolis. Æ vo quoque Gregorii M. Numidæ
credebant ecclefiam Africanam fundatam fuiiïe ab âpoftolis. Porro illuftriffimus epifeo-
pus Oxonienfis in notis ad librum Pontii diaconi de vita fàndi Cypriani putavit Simo-
nem zelotem fuifle Afrorum apoftolum, Eyfingrenius vero fandum Crefcentem.
Q u o d q u æ d a m ] Difficile eft certo conftituere ledionem hujus loci. Sed ut
ledor feire poflït in quo confiftat difficultas , afferam lediones veterum librorum. In
meo vetere optimo fie feriptum eft, quodquadam interpretere epiftolatn in je da durius. In
Gratianopolitano verb fie, quod quadam interprété per epiftolatn injedam durius.
P r i v a t u m l a m b .] Vide annales Cyprianicos an. 252. §. 8, & Pamelium ad
epiftolam 55. Cypriani.
V e x i l l a r i u s ] id eft fignifer fèditionis, ut vocatur in epiftola 57. pag. 83. ad
Cornelium, eo modo quo Pafchafius vocatur fignifer furoris in epiftola concilii Aqui-
leienfis ad Gratianum Imperatorem, 6c eo etiam modo quo Latinus Pacatus Drepanius
ducem copiarum Maximi tyranni vocavit vexillarium fàcrilegæ fadionis in panegyrico
quern dixit Theodofio Augufto, 6c audor panegyrici didi Maximiano Augufto ejus ad-
verfarium vocat figniferum nefariæ fadionis. Sic Robertus Gervafii epifeopus Senecen-
fis in tradatu de fehifmate Bartholomæum archiepifcopum Barenfèm vocat vexillarium
fchifmaticæ pravitatis in notis ad vitas Paparum Avenionenfium pag. 1270.
F u t u r u s ] Ita codex Veronenfis. Miror Anglos , qui Rigaltianam editionem fè-
qui folent, excudifle futurus. Peflimè Reinhartus, q ui, repudiata editione Rigaltii,quæ
bona eft, veterem revocavit6c fcripfit Privati & furtoacfraudulenter. In libro meo veteri
legiturfuturos acfraudolenter. Pamelius exiftimavit Futurum 6c Feliciflimum efle eundem
hominem.
E P I S T O L A X X X I .
HÆ C epiftola valde mutila 6c nihilominus interpolata eft in codice fàndi Arnulphi
Metenlis; cui paulo poft initium infèrtum eft prolixum fragmentum ex libro de laude
martyrii, nimirum ab his verbis pag. 343. ut quantum in exprimenda ufque adfecum ipfe
cotivolvens. Sed poft ifta reditur ad epiftolam in his verbis pag. 44. habitum nuptiarutn non
habentem ufque ad finem. Præterea magna pars iftius epiftoiæ disjunda extat fuprà in codice
iilo poft epiftolam 17. quæ data eft ad Cornelium 6c incipit E t egtffe nos.
Q u am q u am s i b I ] Invariisexcerptis quæ extant in calce operum fàndi C y priani
in veteri codice qui fuit olim monafterii Fofîàtenfis, nunc verb meus eft, cùm
illic deferiptum fit initium iftius epiftoiæ, fie legitur in titulo : Incipit a d Romanos. Quamquam
fib i bene confcius .E t in fine additum eft: Explicit a d Romanos. Sed iftud falfùm efle
confiât ex tenorc ipfius epiftoiæ, quæ certo feripta eft à clero Romano ad Cyprianum,
uti etiam adnotatum eft in codice Gratianopolitano in fronte epiftoiæ : Cleri Romani ad
Cyprianum. Et tarnen Hincmarus in libro de prædeftinatione adversùs Gothefcalcum
pag. 73 . citât ex epiftola ad Romanos. Ex quo liquet errorem efle vetuftum.
D e c r e t i s c æ l e s t . ] Hanc ledionem reperi in o d o codicibus antiquis. Angli
monent in codice Vaticano legi caftris cdleftibus. Quam ledionem merito ait Rigaltius
fibi non placere. De caftris cæleftibus vide quæ notantur ad epiftolam 44.
D u m i l l a s p r o b a m u s ] Infraepift.71. pag. 127. Q u a fahdmterfuggemntur>
fifin t vern fir légitima, ipfa potii/s, noftra ducamus. Quod enim probamus noftrum fàci-
mus, ut ait Imperator Juftinianus in conftitutione de conceptione digeftorum. Item Cæ-
leftinus Pa,pa, five quis alius .audor, fit colledionis cujufdam quæ inter décréta ejus cir-
cumfertur, loquens de fententiis fàndi Auguftini de gratia Chrifti, ait eas fuas fecifle an-
tiftites apoftolicos eùm probarunt. Caffianus lib. 6. de incarnatione Domini cap. 9. Repe
tamus confeffionem fymbofi & tuatn., Tua enim qua illius t quia confiffionem illiiis tuamcon'
fuendo fecïfli: Joannes Saresberienfis in prologo policratici : Quicquid ubique bette diûum