353
Compendium Theologioe 3 ^ intelle&u dicendorum tetigiffe. Qui amphora 6c
D E N A T U R A
P R IM O R U M M O T U U M
etiam de aliis tribus potentiis quæfierit, ad Philofo-
phuin recurrat.
Et qitando peccata exiftunt.
U 1 a verb omne peccatum abhiale five mor
| tale five veniale communiter a primis moti-
bus ortum habet, immo ipfi primi motus inter
peccata venialiacomputantur : inomni enim ten-
tatione eft communiter ifte fucceilus, quodprimoin-
furgit primus motus quern fequitur dele&atio, 6c ex-
inde confenfus. Ordo enim tentationis hie communiter
eft, quod per tria fucceffive in peccatum indu-
cimur, fcilicet fuggeftione, deledtatione, confenfo,
ita quod per fuggeltionem qua: five ab extra ut a
diabolo 6c mundo, cujufmodi tentatio, non eft peccatum,
fed materia exercendas virtutisj five ab in-
tra, ut a fomite qui nobis ineft procedat, excita-
tur primus motus, 6c ibi tentatio inchoatur, per de-
, leftationem progreditur, 6c per confenfiim confum-
matur, quse tamen confummatio intelligatur decon-
fenfu in abtum 3 nam aliquem eft reperire confen-
fiim in deleblationem 3 in quo licet confiftat peccatum,
non tamen ibi proprie dicitur tentatio confum-
mari, ut latius infra declarabitur. Ideo pro clario-
De vi fenfibili motiva fpiritualiter.
V I s fenfibilis motiva quandoque movet fpirituali-
ter, quandoque corporaliter. Quando movet fpi,
ritualiter dicitur appetitiva, quæ etiam dupliciter
movet, fcilicet aut diligendo aut odiendo. Juxta
quæ dividitur in concupifcibilem 6c in irafeibilem,
per quas anima appétit bonum vel infurgit contra malum.
Et exinde oriuntur quatuor affebciones fcilicet
gaudium, fpes, dolor, timor.
De Senfualitate.
Se n s u a l it a s etiam eft vis animæ fênfîbilis motiva,
& ad idem movet ad quod vis concupifcibilis,
6c irafeibilis 3 fed ab eis differt. Primo, quia femper appétit
quæ deleblabilia funt corpori, 6c quæ ei nociva
funt refugit : concupifcibilis verb 6c irafeibilis bene
verfantur 6c moventur etiam circa bonum vel malum
non delebtabile nec nocivum corpori. Secundo, quia
fenfualitas magis corpori conjungitur, eftque magis
ad carnem deprefla 3 6c ficut in brutis, itainhomine,
luo proprio motu movetur nec aliqua lege ftringi-
tur, quando femper in appetitu u j tu i , UL Xiliauo l im a ut-v-iaiftL/iLui.1UV.U piv./ *-iai 1U -— 7 -j * ------ 1-------- x r . 7------r-e--r-u---m-- ad_ corp1 u—s xper--
ri intellebbu tarn jam dibloram quam etiam dicendo- tinentium moveatur. Nobilius tamen eft in homine.
rum venit aliquid de ipfis primis motibus, delebtatio-
ne 6c confenfo in generali tangendum.
Pro quo feiendum quod anima fenfibilis duplicem
habet potentiam. Unam apprehenfivam, aliam mo-
tivam. Apprehenfiva iterum dividitur in apprehenfivam
deforis 6c in apprehenfivam deintus 3 feu ab
intra. Vires apprehenfivas deforis feu ab extra fimt
quinque fenfos particulars five exteriores , fcilicet vi-
lus, auditus, guftus, odoratus, tabfcus 3 6c funt vires
apprehenfivam paflivas , quia fenfatio fit in ipfis
fenfibüs , ab intra fiifcipiendo 6c non ab extra mit-
tendo : 6c funt ifti fenfiis folum perceptibiles rerum
fingularium 6c non univerfalium , 6c habent omnes
unam originem ä fenfu communi, a quo veluti lineas
ä centro exeunt: 6c ad caufandum in eis debitam
fenfificationem quatuor oportet concurrere fcilicet
objebtum pnefens, medium deferens, 6c difpofitum
organum conveniens & fanum, 6c actualem animas intentionem
3 6c in multis conveniunt 6c differunt ad .
invicem, quam pro materia pramfenti non eft necefla-C turn motuum diverfificetur in ratione.
rium exprimere. Vires autem apprehenfivam ab intus
funt quinque potentiam interiores animam fenfibilis
, quam funt fenfiis communis, imaginatio, amftima-
tio, phantafia 6c memoria j 6c fimt etiam omnes iftam
quinque potentiam paflivam , c^uia ab intus fiifcipiendo
apprehendunt 6c patiuntur a formis rerum fingularium
3 6c fimt etiam circa particularia tantum. Et
eft fenfus communis potentia quam omnium fenfiium
particularium objebta apprehendit : nam alii fenfus
fimifitudines fiiorum fenfatorum ad fenfiim commu-
nem reducunt, quo mediante de fingulorum pro-
prietatibus judicant 6c difeernunt 3 quia fecundum judicium
fenfus communis apprehendimus nos videre
quando videmus, 6c audire quando audimus, 6c fic
de aliis. Virtus autem imaginativa eft potentia apprehenfiva,
in qua imaginationes rerum fenfibilium
refervantur. Ifta virtus plus abftrahit quam fenfiis,
quàm in brutis, quia in homme ei convenir aliquali-
ter fubjedtam elfe 6c obedientem voluntati 6c ratio-
ni. Sed concupifcibilis 6c irafeibilis conjuguntur ra-
tioni, 6c prout funt in homine, ratione frenantur ac
reguntur virtutibus quæ in ipfis fundantur, ut tem-
perantiâ quæ eft in concupifcibili,6c fortitudinequæ
eft in irafcibili. Vis fenfibilis motiva moyens corporaliter,
dividitur in virtutem naturalem, in vitalem,
in animalem. Prima, fcilicet naturalis motiva eft hu-
morum, mediantibus arteriis, quæ radicantur inhe-
pate, 6c hoc per fpiritum naturalem. Secunda, feir
licet vitalis, eft motiva pulfïium, mediantibus arteriis,
quæ radicantur in corde , 6c hoc per fpritum
vitalem. T er tia , fcilicet animalis, eft motiva mem-
brorum mediantibus neryis qui radicantur in capite,
6c hoc per fpiritum animalem. Et fecundùm ifto-
rum diverfitatem (ut videtur) .dicitur fpiritus natura-
lis, vitalis 6c animalis : qui tamen unus 6c idem eft
in fubftantia 3 Hcet fecundùm comparationem diâo-
De aliquibus potentiis anima rationalis.
TJ' S T infuper feiendum, quod quantum ad præfen-
-*-i tem materiam fpeftat 6c fufficit : potentiæ animæ
rationalis fecundùm Philoiophum principaliter feu pri-
maria divifione dividuntur in cognitivam, quam Theo-
*ïogi intelleéhun vocant,6cin motivam,quamTheo-
logi affedtum nominant : tune enim potentia animæ
, intelledtus dicitur , quando eft apprehenfiva,
6c voluntas dicitur, quando eft motiva. Item feiendum
quod anima quafdam vires habet feparatas à corpore
, 6c fecundùm quas non innititur corpori, licet
eis utatur utente corpore, ut funt velle 6c incellige-
re : quafdam verb habetinfeparabiles à corpore,maxime
refpedtu hominis quantùm ad Operationen!3 qnia
fcilicet anima extra corpus earum Operationen! exerquoniam
fenfus non accipit formam rei nifi ipfà re _ cere non poteft , ut funt vires fènübiles, de quibus
præfente. Imaginatio verb formam rei refèrvat, re ^ fuprà. Habet etiam ahquas quoad fe duntaxat, ut
etiam ipfa abfente, 6c in hoc differt àfênfu communi
j quia fenfiis communis indiget præfentia rei exte-
rioris, ficut fenfus particularis : imaginatio verb non.
Ifta virtus vocatur thefàurus formarum ; quoniam ficut
dibtum e f t , formas rerum à particularibus fenfibus
receptæ in ea retinentur 6c fervantur. Et de iftis dua-
bus potentiis fufficiant quæ dibta funt fummatim, pro
fimt ratio, voluntas, liberum arbitrium : aliquas verb
habet quibus corpori permifeetur, ut fjint vis naturalis
, vitalis 6c animalis , de quibus fupra tadum
eft.
265 Denaturaprim. mot. & f de v i motiva anima ration. 36 6
licet fiat, vel malum evifetur, tunc dicitur cilemo-
judicat aliquid effe bonum utfiat, fed cum hoc etiam Anima YCltionalis dividitup. , appetat 5 tunc jam tranfit in liberum arbitrium
V I s M O T 1 V A tiva. Si verb adhuc ampliiisprocedat, 6c non folum
, .quod comprehendit ratiopem 6c voluntatem,
p St infuper feiendum quod vis motiva anin}<e fuPra didtum eft. Hasc vis anima:, fcilicet ratio,
Lj rationalis diyiditur per imperatiyam, in coij®atrjr a dividitur in partem fuperiorem 6c in partem inferio-
cem, in aifedtivam, & in b o n filia tn c^m .^ ^ a iy^ i fupa*ipr, communiter^rajtio fuperiornomifimui.
Prima eft liberum arbitrium 6c fynderofis :
fecunda eft ratio : tertia eft voluntas ; quarta dicituf
ipfe intelle&us pradticus. De tribus primis folum
exigit materia præfens facere mentionem.
L
De hbero arbitrio.
I beRum arbitrium fecundum Auguftinum .eft?
citur facultas lationis 6c voluntatis, qua eligitur
bonum gratia exiftente 6c malum gratia defiftente.
In qua definitione ponitur ratio ut 6c
voluntas ut imperans : ratio enim dicit aliquid efle
bonum vel malum , 6c voluntas facere vel non fa-
cere imperat. Ex qua etiam definitione ac etiam ipfa
liberi arbitrii denominatione, darum eft quod liberum
arbitrium rationem & voluntatem eompre-
hendit. Arbitrium eft ipfius rationis, libei tas autem
natur, 6c pars inferior ratio inferior. Et licet iftie
d u x partes idem fint in re 6c eflentia, diverfificantur
tamen fecundum rationem fuarum operationum feu
officiomm ac etiam fuarum difpofitionum, ficut di-
ccretur de eodem oculo nunc furfom nunc deorfom
afpiciente: fuperior enim pars rationis feu fuperior
ratio, divinis 6c seternis intendit 3 inferior verb, de
fcranfitoriis judicat 6c ea difponit. Item fuperior pars
rationis innititur 6c fatiocinatur per Leges feu perra-
tiones divinas 6c aeternas, utputa hoc eft faciendum
vel non faciendum, quia Deus prcecipit vel prohibet.
N e c habet motum circa res tranfitorias 6c tempo-
rales, nifi in quantum ad eas per modum confiliira-
tiones asternas' 6c divinas deducit. Inferior verb pars
innititur 6c ratiocinatur per Leges 6c rationes hu-
manas, utputa tale quid faciendum eft vel non faciendum,
eft ipfius voluntatis : eft tamen circa hoc ad- Reipublicie expedit vel non expedit.
vertendum quod liberum arbitrium dupliciter con-
fid er ari poreft. Uno modo fimpliciter fecundum
fe 6c foam efien.tiam, 6c tunc liberum arbitrium nihil
addit fupra rationem 6c voluntatem, 6c ifto modo
confiderando non proprie fibi competcret defir
nitio fuprapofita , nec proprie tunc deberet dici
yis animas rationalis imperativa,: alio modo poteft
confiderari fecundum quid 6c fecundum quarndam
relationem ,, ,6c tunc aliqup modo addit ultra rationem
6c voluntatem > non quidem quo.d in ratione 6c
voluntate ponat aUquam novam quafttatem effe -f fed
folum quarndam liberam 6c naturalem aptitudinem
6c facultatem .concurrentije rationis S>c yoluntatis ad
aliquem abfcum, 6c tunc proprie fibi competit defi-
nitio prsedibta, quod fcilicet eft facultas five confen-
fus voluntatis 6c rationis •, 6c importat feu dicit ilia
facultas quoddam dominium ad aliquid difponendum
6cfaciendum quod non eft rationis tantum, neevo- \ T
luntatis tantum ■> nifi alia concomitante 6c contradir "
quia honeftum vel inhoneltum e ft, vel
. . . _ _ I Item
Juperior pars regit, 6c hinc vocatur fuperior, inferior
verb regitur 6c hinc vocatur inferior. Superior
j)ars comparatur homini Ada:, 6c fibi communiter
attribuitur confenfus 3 quia dum ratio ad fuperiora
conyertitur , purgatur 6c illuminatur , dumque rationes
gsternas cbnfpicit, in bono fortificatur 6c
yigoratur : inferior verb pars comparatur mulieri
Ev«e 3 quia dum ratio ad h x c inferiora convertitur
6c circa res corporales verfatur, jam pcrfonfoalitatem
cui conjunfta eft molliri incipit, 6c fa:pe ab eis alli-
eftur 6c trahitur: videt enim fibi femper pomum por-
rigi 5 id eft illecebram qua: eft carnalis concupifeen-
tia 6c delebtatio, vicinam habet.
De Voluntate & quadam ejus divifione.
Oluntas dicitur vis affe&iva motiva, immo inter
motivas præcipua, cum fit generalis motrix omette.
Sicut per quoddam exemplum ex çpnçqrfo.Ç nfom virium : cum enim intellebtus apprehendit ayntutis
manus 6c virtutis peuli refultat poteftas fpri~
bendi, ad quod tamen altera ipfarum virtutum per fe
nop fufficeret: fic ex concurlu rationis 6c voluntatis
refultat qusedam libertas five quoddam dominium ad
aliquid difponendum 6c faciendum, ad quod altera ipfarum
per fe non fufficeret. Et iftud proprie dicitur
liberum arbitrium, 6c tunc proprie dicitur y-ismotiv.a
anima: rationalis imperativa.
De fynderefi quid eft.
^ Y nderesis eft vis motiva feu potentia naturalis ani-
. ||s§ rationalis, qua: femper nata eft figi in fiipe-
rioribus, naturaliter movens 6c ftimulans ad bonum
& abhorrens malum, 6c in iftis nunquam eft errans,
noc fecundum fynderefim eft peccare. E t dicunt a-
M1}1 fynderefim effe confcientiam vel confeientiasju-
oicium. Et dicitur etiam yis imperativa, quia femper
c*c imperat 6c inclinat ad bonum.
De ratione quid eft.
RA T I o dicitur ipfà vis motiva animæ rationalis
copfiliatrix, 6c difeernit conferendo inter bonum
^ malum5 6c inter bonum 6c melius, compfirandp
jcihcet iinum ad alterum, 6c dicitur fimul cpgnitiva
■ 1110tiya: cum enim judicat aliquid effe bonum vel
rnalurn 6c ibi fiftit, tunc dicitur cognitive. Si vero
ulterius procedat judicando aliquid bonum, ut f eiliquid
ut bonum vel ut conveniens, voluntas viribus
pffixis ipfis organis fenfoum imperat, ficut eft vifiii
ad vi,dendum, auditui ad audiendum, 6c fic de aliis
fenfibus. Similiter in motu locali voluntas imperat
virtuti animah motiyæ membrorum 6c virtuti quæ eft
in nervis, 6c ita movet ad ambulandum 6c curren-
dum, 6c hujufmodi fimilia. Inter potentias animæ
nulla eft liberior3 quia nec obligatur organo, nec
cogitur objebfo, propter quod dicit Auguitinus quod
nibil adeo in noftra pote(iate eft ftcttt voluntas. Et dividitur
in voluntatem naturalem 6c in deliberativarii.
Prima, fcilicet naturalis , dirigitur per fynderefim. Secunda
verb, fcilicet deliberativa, dirigitur per rationem.
E t font idem in eflentia, fed differunt in modo
appetendi feu volendi: naturalis enim femper inclinat
6c inftigat ad bonum honeftum, 6c remurmu-
rat contra malpm, quia cum per fynderefim diriga-
tur, immutabiliter appetitus éjus ad beatitudinem in-
ciinatur3 deliberativa verb poft rationis dehberatio-
nem, ahquando adhæret bono 3 aliquando malo : 6c
D prout appétit facere hcc vel illud, dicitur delibera-
tiya, 6c fecundùm judicium rationis per quam dirigitur,
poteft ad malum inclinari, quia fæpe contingit
rationem in deliber^ndo deficere.