in electrisch. Maar deze beschikte over dat arbeidsvermogen niet in
dien gewenschten vorm, waaronder, onafgebroken , de stroomende beek ,
de bruisende waterval het hunne leveren. Door groote hoeveelheden
electriciteit, op metalen oppervlakken opgehoopt, zich tusschen punten
te doen ontladen of van punten te doen afstroomen, verschafte hij
zich arbeidsvermogen gelijksoortig met dat van de snel en dikwijls
achtereen nedervallende waterdroppels; en waar hij, door tusschen-
komst van de Leidsche flesch, groote hoeveelheden vastlegde, verkreeg
hij een arbeid als dien het heiblok levert, dat in eenen slag
het met moeite verschafte arbeidsvermogen verteert en het eerst terug
erlangt als het, met evenveel moeite, even hoog zal zijn opgeheven.
Toch, hoe onbeholpen dan ook, die uitvinders der eerste electriseer-
machines hadden het middel gevonden om handenarbeid om te zetten in
electrisch arbeidsvermogen, dat op zijne beurt zich, bij het gloeien en
smelten van metaaldraden, in den vorm van warmte kennen deed.
Bij de mannen van de statische -electriciteit moet de liefde voor de
wetenschap en hare vorderingen wel zeer sterk zijn geweest, indien
zij, tegen het einde der vorige eeuw, zich niet onaangenaam aangedaan
hebben gevoeld bij de kennismaking met de zuil van volta. Met die
zuil, waardoor, langs zoo eenvoudigen weg, bij eiken toestand van
den dampkring, resultaten werden verkregen, .waarop zij , met hunne
reusachtige, samengestelde- machines en batterijen, alleen onder de
gunstigste omstandigheden konden hopen. Zij wisten het, van marum
verklaarde het zelfs ronduit, dat, langs hunnen weg gaande, de grens
van het mogelijke was bereikt. Inderdaad bracht die zuil een stroom
voort van een ongekende sterkte. bij een genoegzaam aantal paren
van platen kon men daarmede water ontleden en zijne beide bestand-
deelen elk afzonderlijk verzamelen. Wel was die stroomsterkte- nog
weinig standvastig, en verzwakte zij spoedig nadat de zuil was in werking
gebracht. Maar daniell, grove , bunsen, en met hen vele anderen ,
voorzagen in dit gebrek door hunne elementen, waarin de oorzaak
der door de werking zelve in het leven geroepen eleetromotorische
tegenkracht bij haar ontstaan reeds wordt vernietigd.
Deze elementen, op verschillende wijzen tot batterijen vereenigd,
konden den eleetrischen stroom zóó leveren, dat men dien — om bij
onze vergelijking met een stroomend water te blijven — , wat verval en
in de tijdseenheid door het profiel stroomende hoeveelheid water betrof,
naar gelieven kon wijzigen. Maar het was niet, als bij de eleetriseer-
machine, mechanisch arbeidsvermogen dat aan het voortbrengen van
den stroom werd besteed. Het electrisch arbeidsvermogen werd door
de batterij uit chemisch arbeidsvermogen omgezet. Het verterend zink
was het minimum van den prijs, dien men er aan ten koste legde; met
het oog op dien. prijs was de nieuwe wijze van omzetten eigenlijk een
stap achterwaarts. En wat de beschikking betreft, die men, practisch
gesproken , over dit arbeidsvermogen had , is alleen die der maatschappij
ten goede gekomen, waarbij het door scheikundige verbinding in de
elementen geleverde ter ontbinding wordt aangewend van stoffen, die
deel uitmaken van de keten {galvanoplastiek). Eerst toen men den
magnetiseerenden invloed van den stroom op week ijzer had leeren
kennen, werd de mogelijkheid geboren op groote afstanden, bliksemsnel
, het in de elementen besteed scheikundig arbeidsvermogen door
middel van den stroom in mechanisch arbeidsvermogen om te zetten
(;telegrafie); maar, bij het beurtelings verbreken en herstellen van dien
stroom, beschikte men toch over dit laatste nog weder niet anders
dan in den vorm, waarin het heiblok dat levert.
Mechanisch arbeidsvermogen , hier regelmatig besteed, met volkomen
behoud van den vorm, waaronder het wordt aangewend, naar elders
over te brengen, dat werd eerst mogelijk, toen men kennis had gekregen
van het feit, dat in een gesloten winding een stroom ontstaat
als men ten opzichte van een magneetpool haren afstand laat veran-
deren. Het met snelheid voeren van een veelvuldig gewonden draad
'door een krachtig magnetisch veld, dit induceeren van een stroom,
dat 'mechanisch arbeidsvermogen vordert en het omzet in electrisch,
heeft zijne hoogste uitdrukking gevonden sin de Gramme-machine en
in de van haar afgeleiden. En bestaat er dus- tusschen onze vaderen
van A° 1787 en ons al deze overeenkomst, dat zij hunne electriseer-
machines en wij onze Gramme’s laten draaien, zooveel zijn wij hen
dan toch in eene eeuw vooruit gekomen, dat zij langdurige inspanning
slechts beloond zagen door een kortstondig bezit van arbeidsvermogen
dat — en dan nog maar hoofdzakelijk in den vorm van warmte —
plotseling verloren ging bij het gebruik. Waar tegenover wij, dank zij
de volkomen omkeerbaarheid — sit venia verbo — der electro-dynamische
machine, met haar hulp elders terugontvangen in dezelfde mate waarin
wij hier leveren, zij het dan ook na aftrek van het verlies, dat aan
elke dubbele omzetting van arbeidsvermogen noodzakelijk is verbonden.
Aan de hand van theorie en ondervinding in bizonderheden na te
gaan hoe deze omzetting geschiedt en waaraan het verlies is te wijten , zal
in hoofdzaak het onderwerp zijn van onze beschouwingen in dit opstel.