ï + 6 L.Coelii IfABantiiy
tes iacent. Sednimirutnpulfandus ille manu fuit > vc ali-
quandofèn tiret, quia mens eius ex membris maie comp
a r a torpebat.
S G H O L I À .
(a ) Sicutfuntneruibene intendâdnonfpirantem fo-
nuva\erat inlibrisimprefts. ficucnerüibene intenri conlpi-
rantem lonum, habet vterque codexfanftiSaluatoris & in telli-
gendum eft,effkiunt. quarations reftijhmeintelligitur barmonta,
quant Arïfioxenusdicebat ejfe mentem,&omritno expungendafunt
dus, iUa voces,funt,ad.
De mima: deque eafententiaph'àofophorum.
C à P V T JC V I I .
SVpereftjde animadieere,quanquam petcipiratio eius
& naturanonpolfit.necideotamenimmortalemeflè
animatn non intelïigimusî quoniam quicquid viget,mo»
ueturque per fe lemper.nec videri,auc tangi potelbæternâ
fit neceflè eft!. Q ijid autem fit anima,nondittn interphr-
iofophos conùenit, nee vnquam fottaflè conueniet. ,Et-
enim alij fanguinem eflè dixèrunt,alij ignem,alij vcntumj
vnde anima, vel ànimus nomenaccepit,quodGræccven-
tus dicituE,neciliqrum tamen quifquam dixiflèali*
quid videtur.Nonenim,fîanimâlàngüineautpervulnus
effulb,autfebrium caloreconfumpto, videturextingui*
continuo in materia fanguinis animæ ratio ponenda eft,
veluri fi veniat in qüaeftionem lumen quo v'rimur,quid fit
& reijiondeàtur,oleum elle,quoniam confiimpto iilo iu-
men extinguitur, cum nrrrvriqiie diüerlà, fed aiterum fit
alterius alrmentâ.Vrdeturergo anima fimilis elfelumini,
quæ nonipfa fit languis^ led humorefanguinis alitur , vt
lumen oleo.
Q u i aüt ignem putauerunt, h o c vfi funt argumentOjq>
prçfente anima corpus caleat,recedéte frigefcat.Sed ignis
&Jlènfü ïndiget,&: videtür,&tadu coburir. Anima vero&
fenfu au&âeft,& videti non poteft, 8c non adiirit. Vnde
apparetanimam nefcio quid elle Deo fimile. A t i l l i , qui
ventum putant eflè, hoc falluntur> quod exacte Ipiritum
ducèntcs,viuere videamur. Varro itaque définit : Anima
eft aërconceptus o re , deferuefaâusinpulmone.tepefa-
d u s in corde, diffufus in corpus., Hæc apertiflime falfa
funt.Neque enim tam obfcuram nobishuiufinodirerum
dâco eflè rarionem,yt ne hoc quidemincelligamus-, quid
Verumeflè non poflit. An fi mihf quis dixerit æneumefle
coelum,aut vitreum,aut('vtEmpedoclesait/)aëneraglacia-
tum,ftadrane aflèntiar, quiaccelum ex qua materia fit,
ignorem?Sicut enim hoc nefcio,ita illud fcîo. Anima ergo
non eft aer ore conceptus, quia multo prius gignitur anima,
quam concipi aer ore poflit. N o n enim poftpartum
infi nuatur in corpus $ vt quibuldam philolbphis videtur^
lèd poft conceptum protinus, cum foetum in vtero necef-
fitas diuina formauitrquiaadeo viuitintra vifceragenitri-
cis» v t &incremento augeatur, &crebrispullîbusgeftiat
emicare. Denique abortum fieri neceflè eft, fi f ia n t animal
intuséxdndum. Cæteræ definitionis parteseo fifè-
d a n t > vtillis nouera menfibuf, quibus in vtero fuirnus,
mortuifuifle videamur. N u lla érgo ex his tribus veralèn-
tentiaeft. N e c tamen in tantum fallos cfledicendumeft,
qui hæc (èrtlèrunt j, v t oCmino nihil dixerint. nam & làn-
gu incfimu l,& calorc,&Ipiritu viuimus.Sed cum conftet
anima incorpore his omnibus adunatis,non expreflcrunt
propriè,quid eflèt,quia tam non poteft exprimi,qUam vi*
hanc ratiotiem fcquuntur , qüod neque vrai fine fenfu
poflit,neclèntiri fine vita fdfeoque elle noh poflè diuer-
fiim id,quod noïi poteft lèparàri,led qüicquid eft illu d ,&
vruendi ofltcium ,&fèntie'ndi habere rationem. Iccirco
animum 5 8c an imam indifferen ter appellant duo Epieu-
rei poetæ.Qui autem dicunt eflè d iu em , fie argumentan-
tur.-Ex eo poflè inreiligi,aliud eflè mentem, aliud eflè ahi-
mam, quia incolumi anima mens polfirextingui, quod
accidere foleat in finis , item quod animarmorte fiatoiatUr-,
animus 1 om n o ,& quidem fic,vt non tantum quid nat,aut
vbi fît,ignoret:(èdetiam rerum falfirum contemplatione
fallatur. Q u od iplum quomodo fiat, nôn poteft perüide-
rij curfi’at, poteft. Nam requielcerenulio p ad o p'oflù-
mus, nifi mens vifionum imaginibus occupata teneatur.
Latét autem mens oppreïïa lomno, tanquam ignis obdu-
d o cinere lopitus,quem fi palilulum cortimouetis.rurfiis
àrdelcit,& quafîeuigilat. Auocatur ergo fimulachris, donee
membraloporeirrigatavegetentur. corpus ènim vi-
.gilantélènlu,lfcetiaceat immob ile , tamen non eft quïe-
tum,quiaflagrat in eo lènfus,& vibrât,vt flamma,& artus
omnesad lè aftridos tenet. Sed poftquam mens ad con-
templandasimagines ab intentione traduda êft * tune
demum corpus omne refoiùitur inquietem. ïra d u c itu r
autem mens cogitatione caeca, cùm cogentibus tenebris
lècumtantummodo eflècoeperit , dum intenta eft in ea, j
de quibus cogitât, repenrèfomnüsobrepit, & in Ipecies
proximas lènfimipficogitatiodeclinat.licea>quaîfibian-
te oculos poluerat,videre quoq^ incipit. D einde prOcedit
vlteriusSc fibiauocamentainùemtine faluberrimâquieté
corporis interrumpat. Nam vt mens per diem Veris vifio-
nibusauocatur, ne obdormiât,itafalfis node ,ne excite-
tur. g Nam finuilas imagines cernât, aüt vigilareillam
neceflè eft, aut perpétua morte fopiri. Dormiendiergo
caù fitr ibu ta ellàDeora tio fomniandi, & q u id em m c ô -
murieyniuerfis animantii\us, lèd illudhomini pr*cipuè,
quod c'ùm eamrationem Deus quietis caufi'dàrct,facul-
tatemfibi reliquitdocendi hominem futura per lomniu.
Nam & liiftoriæ læpè teftantur, extitifle lomnia,quorum
prçlèns, & admirabilisfueriteuentuSj&refponfa vatum
noftrorum ex parte lomniis çonftiterunt. Qctare neque
fempet vera funt, neque Temper f a l f i , Virgilio tefte. qui
duas portas voluit eflè Ibmniorum. Sed quæfalfa firat,
dormiendi caùfi videncur,quæ vera, immittunturdDeo,
v t imminens bonum > aut malum hacreuelationedifcaal.
quat
ïïtauama, & animatorunigueajfeftionibm
C A P V T X V I I L
qE q u im ra lii.& ip fc fc e x tr icab ilisq uæ ftio ild cm n e fit
anima, & animus ,an vero aliud fîtil]ud,quo viui mus.
aliud autem,quo fentimus,& fapimùs. N on defuntargumentainvtramquepattem.
Quiettim vnumefié dicunt,
De an iiiM , caque* Dec iA ta .
C i P V I X IX .
It-lud queque venire in quæftionem poteft, vtrumne a-
nitnaexpâtre , anpotiusexmacrej an veroex vtroque
generetur.Sedego id meo rare ab ançipiti vendieo. Nihil
enim ex his tribus verum eft j quia neque ex vtroque, ne-
que ex alterutro lèruntur animæ corporibus. Corpus e-
nim ex corporibusnafci poteft , quoniam conferturali-
qu id e x vtroque, de animis anima non poteft, quia ex re
tenui,& incomprehenfibili nihil poteftdecedere.Itaquc
lerendarutfi animarum ratio vni,àc foli Deo fubiacet.
Denique, coeleftifümus omnesfemine oriundi;
Omnibus ille idem pater eft.
V t ait Lucretius, nam de mortalibus non poteft quic-
quam nifi mortalegenerari. nec putari pater d e b e t , qui
transfùdiflè , au; inlpiraflè animam de fiio nullo m odo
lèntitinecfifentiatjquando tamen,aut qu omod o id fia t
Tiabetanimocomprehenfum. Ë xq u o ap pare t,nonàp a-
rehtibusclari animas , fedab vno , eodemque omnium i
D e o p a tr e ,'q u ilegem, rationemquenafeendi ten e tfo-
lusifiquidemfolus f efficit. nam terreni parentis nihil L
eft,nifi vt humorem corporis, in quo eft materia nalcen-
di,cum fenfu voluptatîsemittac, v e lr e c ip ia t,& a citra
h o c opus ho,mo refiftic, nec quicquam ampliuspordi,
& id e o nafci fibi filios o p tan t,quia non ipfifaciunr.
O t -
De ira Dei,Liber. 3+7
Caeteraiam Dei funt omnia,fcilicet conccptus ipfi,& corporis
in fo rm a tio n infpiratio animae,&partus incolumis,-,
& quaecunq; deinceps ad hominc conferuandum valenr,
illius mun^eftjquod fpiramus, quod viuimus q> vigemus.
Nam praeterq quod ipfius bencncio,incolumi lumus cor-
pojre, & quod vidlum nobis ex variis rebus fubminiftrat,
fipientiam quoquehomini tribuit, quam terrenus pater
dare nullo modopoteft.Ideoque 8c de fipientibus ftulti,
& d e fluid's fipientes laepe nafeuntur, quod quidam fato,
aefideribus aflignatit.Sed non eft nunc locus de fato dif-
| lerendi. Hocdicerefitiseft,quoderiamfiaftraeflicientia
rcrum continent,nihilominus omnia a Deo fieri certum
eft, q u ia ftra ip fi& fe c it,& o rd in au it. Ineptiefgo, qui
hanepoteftatem Deo detrahunt,& operi eiusattribuunr.
H o c igitur Dei niunere co;lefti,atque.praeclaro ‘ * an vta-
mur,in noftra voluit e.fle poteftatc. Hoc enim conceflo,
iplum hominem virtutis ficramento religauit,quo vitam
pofletadipilci. Magnaeft enim vis hominis,magna ratio,
magnum lacramentum: a quo fiquis non defecerit,Uec fi-
demfuamjdeuotio.nemqueprodideritjhicbeatusdiicde-
nique(' vt breuirer finiam^fimilisDeo fit,necefle eft. Errat
enim quifquishominem carne mericur. N am corpufculu
hoc,quoindutifiimus,hominisreceptaculumeft:. (c) N a
*ipld homo neq; ragi,neq; alpici,neq; eoprehendi poteft,
quia later intra ho c,quod videtur. Q u i fi delicatus magis,
actenerinha cv itafu e rit,qu amratio e iu sexp ofcit,fiv ir-
tutecontempta, defideriisfecarnisaddixerit, cadet, &
premetur in terrain fin autem[vt debet]ftatum fuum.quc
redhim fortitus eft,prompt^, conftanterque defenderit,fi
terrae,quam calcare,ac viheere debetjnon leruierit: vitam
mere biturlempi tern am.
S C H O L I A .
uis facile dcceperit,quos partim noltus armis,partim veio
ex ipforum inter le concertatione fumptis reuincemus,vt
appareat, eosinduxiffepotiuserrorem,quam fuftulifle.
Fottaflemirerisjqubdtantumfacinusaudeam. Patiemur
neigiturextingui,aut opprimi veriratem?Ego verb libcn-
tius vel fub hoc onere defecerim. Nan>fi M.Tullius'elo-
quentias ipfius vnicü exemplar ab indo<ftis,& in eloquen-
tibus,quia tamen pro vero nitebantur, fiepe fuperatus eft:
cur delperemus,vericatem ipfim contra fallacem,captio-
fimque facundiam, fua propria v i, & claritate valiturain?
Illi quidem file patronos veritatis profiteri lolent. fed
quis poteft eam rem defendere,quam non d idicit: autil-
luftrare apud alios quam iple non nouit?Magnum videor
polliceriiled ccelefti opus eft munerq,vt nobis facultas,ac
tempos ad propofita perlequenda tribuatur. Q u bd fi vita
eftoptan.dafipienti:profe<5to nullam aliam ob cäufim vi-
uereoptauerim , quamvtaliquidefliciam quodv itadi-
[gnumlit , & q u o d vtilitatem legentibus,etfi non adelo-
quentiam , quiatemiisinnobisfacundixriuuseft,advi-
uendum tamen afterac, quod eft maxime neceflarifi.Quo
perfcdlo, fitis me vixiflearbitrabor,& officium hominis ;
implefle , filabormeus aliquös homines ab erroribusli-
beratos,aditer coslelle direxerit.
L.COELI I FIR*
M I A N I L A C T A N
T i l E P I T O M E L Ï B R O -
R V M V I I I .
b e ïufliiià,fapientia,flultitià
E
r*
(a) Circa h ö c opus[]er<*f in librisimpreßis. citra hoc opusj
legendumesl. quafidicat : homo poft emißionemillam nihil aliud
facere poteft , fed in eofißit. animamvero fuo tempore Deus in-
fundit.
(b ) Q u o vitam poflit adipifci.magnaéft enim vis hominis,
magna ratio,magnum Sacramentum] bac leguntur
contineter in antiquo codice,&défunt omnia qua interpofitafunt.
fueruntautem ilia hueadfixaab illo eodemManichaoqui pluralo-
cahorumlibrorum , quafupraannotauimuscorruperat. namfes
ipfdindtcat,buncfermonem ejfe, quafi centonem quendam malèaf-
futumàn que etiam non eadem elegântia vfus eft, qua in aliis loris,,
quodfi reftè confideres ,non potuit melius conneäi Hlâoratio,qudm
vt poft iUam periodum, hoc enim concejfo^&c. commenter fequa-
tur,magna eft enim vis hominis, & c . vbi mentio efteiufdem facra-
menri,quo Ghriftonosper baptifmum dddiemus. ita, vtfiilladua
claufula tam lojigojpatio diuidanturficutfacere voluit nequam ille
Manichaus,oratio ipfafutura fit ineptißima,& non congruent modo
feribendi Laftantij.
Je ) Nam ipfe homo ] erat in librisimpreßis. nam mens
hominis, lege ex antiquo codice. quia hic de mente dijputatur,&
réitéra ilia eft,qua neque tangi, neque aJpicipoteft,cum tpfe homo,&
tanga tur, & conjpictatur.
lix pérorât tone libri de opificirDei apparet, prius hune librurn
fuiffeferiptum,quant illosfeptem libros contraphilofophos. quia hic
polhcetur tllatn dtjputationem hngijümam , arque eleffinujimam
contra philojbphos, quam poftea illis feptem lArisfemper apud pofie-
rosvicluram,conjignauit.
Defeipfo, &veritate>
C A P V T X X .
HÆ c ad teJDemetriahe intérim paucis^ 6c obfcurius
fortaflè,quàm deeuit,pto rerum, actemporis necefi
fitate peroràui, quibus contentuScflè f debeas,plura,&
melioraledlurus, fi nbbisindulgentia coelitus venerit,tuc
•j* e rgoté ad ver æphilolbphiaï dodfcrinam 8c planius, &
verras cohortabor.-Sratuiënim,qùàm mu ltapotero, lice-
ris tradère,quæ ad viræ bearaeftatum fpe«ftent,& quidem
contraphilofophos,quoniam fünf ad perturbandam ve-
ritatem pernitiofi, & graue«. Incredibiliseftenim viselo-
quënri£e»& argutnentandi* diflèremdique fubtilitas qué-
C A P V T I.
^ A m fi iuftitiaèft véri Dei GultUS i.^qiiid
enim ram inftum ad æquitatem , tam
pium ad honorem, tam neceflàrium ad
lalutem, quam Deum f cognçflcere vt
parentem, venerari.vt Dominum,eiuf-
que legt. aut prarceptis ob^emperarè?)
nelcierunc cigo iuftitiam ph ilofop hi, quia nec ipfum
( 4 ) Deumagnouerunt, neecultum eius , legeinquere-
nuerunt, &'idcorefellipotuerunràCarneadé,cuius hæc
fuitdifputatio, nullum eflè ius naturale,ftaqueomnes a-
nitnantes ipfiducénte natura commoda lua defendere,&
ideoiuftitiam,fi alienisvtiliratibus f confiilet,fuas f ne-
gligetjftultitiameflèdicendam. Qtjod-fi-omùes po.puli,
penes quos fit imperium, ipfique Romani,qui cubera to-
tum pofledere, iuftitiam fequi velinr, aefiram cuique re-
ftituere,quodvi, &armisoccupauerunt,adcafas,&ege-
ftatem reuertentur. qiiodfifecerint,iiift_osdicemusqui-'
dem , fed tamen ftultosiudicare, neceflè eft, qui V-t aliis
profiôt,fibi nocerecontendant.beindefirèperiataliquis
hominem, quiautaurum pro aurichalco, aut argentum
Qlumlk) vendat per errorem , atquéidemerenecef-
;ogat:vtrum d iffimulabit, &emetp aru o, an pofiùs
indicabit M m fi indicabi *uftus vaque dicetur,quia n<5
fefellit, fed idem ftultus,qui alceri feceritluctû,fibi damnum.
led facile de damno eft, quidliyitàëiiisinpéricu-
lùm veniet.vt eum aliquando nécefe lit aut oecidete, aut
mori.-qurd faciet ? Poteft hoc euenire, v tnaufra giofado,
inueniataliquem imbécillem tabula inhærentem , aut
vi&oexercitu fugiens, repériat aliquem vulncratum c-
quo infidéntem : vtrumne aut ilium tabula,aut hune è-
quo deturbabit,vt ipfe poflit euadere? Si volet iulhtf eflèi
non fa ciet, fed idem ftultqp iudicabituç,qui dum alterius
vitæ parcit,fuâm'perdet. Si fa ciet, fapiens quidam vidc-
bitunquiafibi confulec, fed &-idemmalus,quianocebir;
Acuta ifta fané : fed refpondere âd ea facile poflùmus.
Imitatioenimnominiim fa cif, vtfiDtfflè videatur. Nam
8c iuftitiaimaginera habet ftülritiée , nöntathen eftftuU
titia: &malitiaimagiiiemfapiejntiîe, non tamen fapien-
tia eft. Sed ficut malitia ifta in conieruAndis vtjlitatibus
; I ‘ ' ■ luis
al.agnolcé
af.conlulit
ah negligic