I * 7 *
L.Cteli L tlh ix tif ,T>e iu flitit,
al.coaccrbanc.
Sc fequantUr.Circumlinatur modo poculura cælefti mel-
le fapienti*;vt poffinc ab imprudentibus amara rémcaià
fine offenfione potari j dumilliciens prim'adulcedo äcer-.
_ r -ri l r T a ik-Tt bicatemfaporisafperi, Tubpnetextufuauitatisoccultât.
T i. C O E L 1 1 r 1 M 1A .N 1 1 Nam h*cinprimiscauf*cft,eurapudfapfentesyScdqⓈ
L A C T A N T 11 DI V I N A R V M
I N S T I t V T i ON. V M ,
D E I V S T I T I A , L I B E R V . ƒ * >
Deiudtcando,pertinacia perfidoruMjloquentiai&veritatc*
C A P V T - t
O n eftapudme dubiumy ( Conftantinclm**
pecator Maxime) quin ho cop us« o ftru ,q u ö
fingulàris ille renim coditor Sc huiusimmcfi
reâror afTerituf, fi quis attigerit & iftis inepte
rcligiöfisfvt fiiht nimia fiiperftitionc impatié-
teS) in fe&etureciam m à îeb iâ is i 8c y ix le d q fortafle principio,
âffÜgat,proijciat,execretar>feqpcinexpiabilifçelere
cpntaminari, atque,aftringi purer j'fi h * c autlegat patien-
ter^aïit audiat. A b h o c tarnen,fi fieri poteft ,humamtatis
iute poftiilamus.vt non prius damnet, quam vniuerfa co-
gnöuërit. rtamfi facrilegis, & proditoribus, & veneficis
poteftas defendeiidiftii daturj née prædamnari quéquam
incognita caiifaiicetinóniniuftepetere videmur,vc fiquis
erit ille,qui incident in haecj fi leget,perlegat;fi audier,ien-
tentiam différât in extremum. Sed nOuihorn inum perti-
riàciàmjnunquam irnpètrabimus.Tirnenfenim nea nobis
reuidi,fnanus darealiquahd(>,clanianteipraveEicate,co-
gant'ur.Obfttepunt igitm ,Sc intercédant,ne audianryöc o-
culosfüos opprimunt,ne lumen videant,quod offerimus,
Q uO plane ipfi diffideritiam fu * perdit^ rationisbftédunt,
cumnéqrfe cognofeere,peqüe coögredi audent*quèafciut
fe facile fiipérari.Et iccirco difceptatione fublata,
Peüttarè medio[dpientia,vtgériturres* x v
V t ait Ennius ; Sc quiaftudent damnare tattquam nocen-
tesvquos vtique fetutit innocentes Jconftàrede fpfainnq-
centia noluüt. qtiafi v ërö mäior in iqu ita s îrtiprobaram
innoceritiâm dâmbafië,quart* inaudiiam. Sed , v t dixi,ye-
rentur,ne fi aüdierint,damnare n b ö p o f lÏn t .E t ideo cul-
tores Dei fümmi,hoccft,raftoshomirtes torque n t , inter-
ficiunt,exterminantincc caufasodiorum reddere ipfi p»f-
fu n t, qui tam vehementer oderunty quia ipfi e'rrant, ira-
fcunturiis,‘quiveram via fequunturi& cu Cörrigere Ié pof-'
S c principeshuiusfeculi,fcripturafanófcafide careatjquod
P rop h e t* communi,acfimplici fermorié',vt ad pöpulum,
fuht locuti.Contèmnuntur itaque ab ijs, qpi nihil audire,
v ellege re nifi expolitum jacdifèttum volüntjnec quicquâ
inhærere animis eorum p o te ft , nifi quod aures blandipri
fono permulcet. lila v e r o ,q q * fbrdida v identur j anilia,
iriepta,vulgariaexiftimantur. A d eo n ihil yeruni putant,
nifi quod auditu fuaue eftjnihil credibile,nifi> q u o ty o té f t
incutere voluptatem-.nemo rem veritate pondérât,fed or-
natu. Non.credunt ergo diuinis, quia fu co carent; fèdne
illis quide m, qui eainterprefantùr, qu ia funt & ipfiâut o- ;
mninarudés,aut certe parum dofH. Nam v t plane fint er
ioquentes.perraro eontingit j duius rei caüfa in aperto eft.
Elpquentiaenirnfeculofcruitj popu lo fè ia& a te , & in r e -
busmalisplacercgeftit.fiquidem veritatem fæpjus expu-
gtiare conàtur,v.t vimfuam monftret} opesexpetitj h ono res
concupiicic; fiimmum denique gràdum d ignitatisex-
po fc in .E rgo h * c quafi humilia defpiciti arcana tanquam
contrariafibi fugitjquippe quaepublico gaudeat; & m u l-
titudine'm,celebritatemque defideret. Êp fit, vt (apientia,
S c veritas idoheis præconibusindigeat. Et fi q u ifor te lite-
f atorum fe adeamcontulerunt,defenfioni eius non fuffe-
certmt. : E x ijs , quimihi noti Tant, Minutius Felix, non i-
gnobilisinter caufidicos locifuit.Hùius lib er,cui OtSlapip
titulus e ft , dec la ra t, quam idoneüsveritatis aflèrtor efie
potuifièti fi fe totüm ad id liudium contuliflet. Septimïus
qiioqüe Tertullianus fuit omni genere literarum peritus-,
fed in eloquendo parum factlis,&minus comptus,&muI-
tumobfcurusfüit. Ergo ne hiç qui dem fatis çelebriràtis
inuenit. Vnus igitur prçcipuu5i& clarps extitif Cjfpriantis#
, quoniam & magnâm fibigloriain exattis pratoriae pro fcT
fionequæfierat,&admodum m ulta confcripfit in fiio généré
miranda. Etat enim in génipfaçili,côpio fo » fuaui,‘&
(quæfermonis maxima eft virtüsJkperto,vt difeernere ne-
queas, vtrurrtne ornatiorih e lo qu en do , ân fâcilior in c i - . ■
plicando,an potentiorin perfaadendo fuerît. Hiepfmen G
placere vitra verba , facramcntum ignorantibuS non po-!
teft,quoniam myftica fu n t , q u * locutus e ft, & ad id præ--
parata^ Vt dfolis ftdelibusaudiàntur.Denique a d o â is hu-
iüs fe culi, quibus forté fcriptacius innotuerunt, derideri /al. iàcrilcj
fplenÂudiui ego quendam hominem fàne^difertum jq ù i gu»«» J
eum immutata vnaîiteràCoprianô * vocaret , quafi quod
degans ingenium * & melioribus rebus aptüm, à d a i i i l e ^ ^ ,^ j
fih t, erroresfuos iniuperrf crudelibus faéfis* coacetnant} j fabulas côm uliflefjQ up d fi accidit h o c é i, cuiusclOquen- |^opriij
irtnocenctumcruoremaculancur; & dicatasDeomentes
euifceratis corporibifséxtpfquèhr.Güm talibus nunccon -
gredii&difputarecontendimus j hos ad veritatem ab irie-
ptaperfuafionefraducere; qui fanguinem faciliüs haüfe-
rint,quam verba iufto rum.Quid igiturJoperam rie perdë*
musïMinime.Nam fi lucrari hos am orte ,ad qu am conci-
tatiffimetehdunt j non po terimusifiabillo itincredea io
ad vitara,lu;<émqi reüpcaie»qüoniam ipfi faiuti fa x repu- 4 Gnideiibus faiftis cöücerbant\Ugendum eH ex antiquö
tia non infuauis é f t , quid tandem putemüseis accrdete^jçnlriUaifl
quorum fermoiêiunus eft,Scingracus,qui neque vim p e r ^ ç y ^ j
fuadendi,ncque fubtilitatenvargumétandi, neque v l la m j^ ^ ^ j
prötfusaccrbitatemadTctiincendum habere p o tu e ru n t9 -■
S c » 0 ^ , 1 A .
gnantihofttos tameri confirnjabipias ,quot'um noö eft fta-
Bills,adfolidis radicibus fu ndata,& fixafcntentia.Nutant i
eniiai plurimjjaCmaximpquiliterarö aliquid ¥ atfigerintj
N am & in hdcpbilöfcfphi,8dpratores,& pöetxperniciofi
furitjquod iiicautos änimösfacile irretirepoftunt fuauita-
te fermonis,8c carminum dulcimodulatione curfentium.
M e lla funt n * c verieftumtegentia. O b eattiq; cäufam vo-,
i lui faprerttiameum religione coniungerejnequid ftudiofis
irfanis illa dödtritiä poffit ofttcerejyt iaiii feientiä litcerarft
no ii modo ttihil noceat religiohi.ätqud iuftitiaf, fed eciarn
profit qdampliirimftjfiis j qüi Asdidiceritifit viriiitib.in^
ftructior,8c in veritate fapietfor.rft*tereä,etiä fi nulli alij,
nobis certe p toderitidele&aoit le confeien tia,gaudebitq-,
mehsdn veritatis fa lic e vetfärftqupdeft an im* pabulum,'
fncredibili quadani iucrfnditäiie perfufum. Verum noit
eft defperandum. Fortafle rion canimus furdis. Necenim
codice. nam verba tpfdacerbarè, & exacerbdrefunt valdelatina,
[enfin vero ipßett optinm,vidicat,eos non càntèntos èjfe, quodfuos
erroresfeqnantur, ntfieosCrUdeittdtefudacérbioresfaciant. quodß
legos error es coaceruant,nulU eüaptafententia:&apparet màmfi-
ße,hocextllo,b,in n,mutato[4äiini effès
b N o n cnim in tain m alp ftâtu ] lego e x pleriftfeantiqùis co-
dicibusjttnducatiir tota ilia oratio,p la s impuris fpiritib'us qu5‘
fanfto licet,au tjö4 fane bac omnia confundunt planant huius la-
tifenterittantj
li e impugnatione Chrifliàna religionist,
C A P V :T r IL
;Ciirißiä-
aôfunifi*'
fielias V
fäiflct ho’
’ifftisies a
^àgariî
‘pigione
auefeerc:
H
SR g o quiadefuerurit àpud npfèrcfs id p i ie i, peritiqüe
d o â o re s »--qui v e h em e n t e r qûi acricer errores publi-
tam in malo ftatu res eft.vtjiefirtrfitn* mérités i qüibus S c eps rcdarguerenc.qui caüfam omnern veritatis örnäce,tO"
veritas placeat^&monftratumfibifedtümitërócvideant, pioféque defenderént: prpuocauit quofdam h * c ip fap e -
nuria
huria,VcauderentTcriberecontrafgäötl^fibi;^rifatemv
O mittô ë p s , qüi prioribus earn temp'oribuS ncquicquam
lacefierünt. Ego cum in Ôithÿhîà ptatorias litetisâccitiis ;
doce rem, contigiflètqùe,Vt eodém tempore Ôêifemplu
e uerteretund uô extitcrùnt ibidem, âü i iàcenti y atque ab-
ietftæveritati,nëlciôvtrumfuperbiùs, àn importunius îtt*
fui tarent, quo r um älter ânciftitémfê philo fophiæ profité-
batur: verum ita Vitiofus,vt continentiæ magifter,non minus
auaritia, quam libidinibusatdëret, in Viiftiitam fixing
ptuofuSyVtin fchola virtutis aïTertor,parfimoniæ, pauper-
tatisq; laudator,in pàlatip peius ctenatet, quam domi.ta-
men vi tia fità capillis, 8c p allio, 8cfqü od maximum èftvë*
lâïttentum) diuiçijs prætegebat, quàs y t aügeret, adatnici*
tjas iudicum mir o amb it it penetrabat, éofqufc fibi tepente
au doritate falfi nominis obligabat, non m odo, Vt eorum
fcnteuitias v eftde ret, VerUm etiatn v t cohfinçs fups, qubs
fedibus^grifqipellebà tjàfuorepetendoihacpotehtia rê-
tar dare t.Hic Vero,qui fuas difpütat io nés niorioüs deftrüe-
bat.Vel m oresfuosdifputationib.atguebat, ipfe àduerfiis
fegrauis cenfor, 8c accufator acerrimus, eodem ipfo tempore,
qu ô iuftus popùlûs nefârlelàcërabàtur,ttes libros é-
uomuit CQhtrarefigipnem4npméq5 Chriftianum.Profef-
fus an te omnia , pftilpfophi officium efïè errotibus honii-
nümfubuenire,atqüeillosadveramviamreüôcare,ideft:,
àd cultus deorum, quorum nutüine, àc maieftate f v t ille
dicebat) m qndu$gnbetnetur,fiec pati,homines împéritps
quoruradam fraudibus illici,ne fimplicitaseorum,pr*d^,
aépabulo fithominib.aftutis. itaque fefufcepifîè hoc mü-
hu sphilofophiadignum,vtpfæferretnonyidentib .lümë
fapientiæ,non m odo Vt fufeeptisdeorümjiultibus refäne-
feantiféd etiâtn vtpertinaci pbftiriatione depofitä, côtpp^
tiscrüciàmenta d eu iten t, nec feuas m embrorum lacera-
tiones ftuftfa perpefi velint. V t autem apparerctjpijius rei
gratia ôpüsilludelabpraflet,effufiis eft iti principium lau-
desjquorum pietas, ôCproüidentia ( v t quidemipfè dice*
b a t jc jim Incæteris rebus hüman is , tiim præcipuein der
fendendis deorum réligiottibus clkruiîïét, confiîltum elle
tandemrebùs humanis,vt cohibi ta impia,8canili fupërfti-
tfone,vniuerfi hottiines legitisfàcris Vacärent.acpropitiös
fib i dëos experirentur. Vbiautërti relïgioiiiseius,contra
quâmperôrabat,infirmareyoluitrationé,iheptus,vanusi
ridiculus apparuitjquiagràuisillëconfultorvcilitatis alie-
n* ,non m odo quitfoppu^naret, fèd etiam quid loquere*;
tu t neicicbât.Nam fi qui noftrorum aftuerûr4quamuis tér
poris gratia conniuerent, animo tarnen dérifère, v tpotc
çutn vidèrent hoininem ptofitentemy fé illuminaturum a-
lipsicumipfècæcüsëïîctîredü^urum alio sâb érrôre,cuiTi
ipfe ignoraretjvbipedesfuosponeretjefuditurum alioS ad
Veritatem , cüiusille ne fcindllam quidém vnatti vidiflèt
.âUquandoj quippe cüm fapietttiæpfofefiàr, profligate fâ-
pientiavn nitéretür.OmiieS tarnen id äiguebätit>quod illö
pptiflimilni tempore idoperis effet aggrefïus, quofurebac
odiofa crudelitas.Ophilofophumadulaforein,àc tempo-
ti ferüiénteml Verum hie pro fua inanirate côtérriptiisefty
qui Sc gràtiàm , quart» fperauit, non eft adeptqs, S c gloria,
quamcaptauitjin culpam, repréhenfionemqueconuerfà
è ft. À lias èalidem matçtiam m prdaciusfcripfit ,quierat tu
è numéro iùdicüm,<5c huiamftor in primisfaciendæperfe- ;
cucionis füitiquo feelete n ô conrencusyetiart» fçriptisëos,
quosafflixeratjinfècütus éft» côpofuic enim libëlloS duos,
hoiicontrâ Chriftianps,neinimiceinfe6tàri^deretur,fëd
àd C hfiftianos, vthumane ,a c bénigne confulere pütâre*
tun in qüibus ira fallitatem fcripturæ facr* arguere Cofta-
tus eftjtânquamfibicfte't totaeôiitraria: nam qu*dairt ca*
pica,quærepùgnare fibiyidebantUr, e xp o lu it ,a d é p h iu f
tayadeo in tima eiiumerans, Vt aliquandoex eadem difei*
plinàfui(îcyideaturiQuodfifuit,q'ttiseùtti,DëmpfthértëS
potetït ab irflpietate defendere? qui religiortiS ÿ çui füeràt
afi'enfils , 8c hdeii; cuiusnomen iilduéra t, 8c fàcramentij
quodà céèpera t, pföd ito rfaëfcùséft, nififorte cafilih ma-*
nuseiusdiuirtælitérSi'nciderünt.QuÆigititrtetnêritase“
tatjid au dere diiïbluere, quod illi nerhp irtterpretatüs eft?
Bqne,qüod aüt nihildidicit,alfinihilintelléxit* Tatttam
enim àbeftâ diuittis litéris repüghartpa : quanturtiille abj
fuit à veritate,8c‘fide.pr*cipuë taniert Paulum , Pettumq*,
Biblioth.ßet.Patr.toiü.^. ; . • f
n ,L ib k
laceraüit,c*tètpïqüe difcipuloSjtapquam'failaci^femina-1
tores>quös èoTdetri tamén rudes, 8cindo€tos fuifiè, tfefta»
tuseft : nam quórdam éoruin pifcatotio artificio feciflé
qu*ftum ‘ qüafi*gre ferret, qu od illam tètti non Atifto=
phanes aliqüis,aut Ari ftar chus com men tat üs fit.
De veïitdte Cbrijlidïïorumi&dduerfarïtrufti PdiïitAtêi
C A l V f t i b
| A Bfuit ergo ab nis nngèrtdiv oluntas, 8c aftiitia, qu ö -
A n i a m ru des fuerunt. Aü t qüis pofllt indoótus, apta
inter fe , & cöh*rentia firtgere, cum Philofophötüm do-
ëtiflimi PlatO,8c Ariftotelés,8c Ëpicurus, & Zehotttipfi fi-
birepügrt^rt tia, & contriria dixeti nt ^ H * c eft ënitti mert-
daciorum natura,vt coh*rete non pofïint.Illorum autem
tr&ditföyquia Veraeft,quadrat vbiquéy acfibi tota éphfen-
t i t , Sc ideo perfüadet, quia conftanti ratiöüe füffültaeft.
non^igitur qu*ftus, Sc com modi gratia y religionehi iftam
Icommenti fuptjqüippe qüi & pr*cëpti$ , 8c re ipfa éam Vi-
tamfecüti f i in q q u * ^ voluptatibus caret; Sc ortihia, q ü *
habentur in bonis, fpernit, & qui npn.tarttfi pro fidë mortem
fubiëriht, fed etiam ttiprituroseffe fe Sc fcierint f Sc
pr^dixetint,Scpofteavniuerfbs,qUi eotum difcipl inam fe-
: cüti effent,acerba,Sciiefanda pafTuros.Ipfum au tem Chri-
ftum affirmauit a Iud*is fugatum, coilecta nongentorüm
hominüm manu,lattociniafeci(fe. Q üistantóauétoritati
audeat repügnare?Credamus boe platiei nam fortaftè hoé
illi in fomnis Ap o llo aliquis nühtiault- Totfemperlatrp-
rtes.perierunt, S c quotidie përëünt, vtiqué mültos.S£ iplë
j damnafti,quis eorum poftctUcëmfUam,npiidicamDcus}
k fed homo appeliatüséft ? Vetum tüfórfitan ëX eo.eredidi-
I fti yöüia vos nümicidam Martërtl cónfecraftis, vtDëum :
I q ü o a tattten non fc c ifiltis , fi illuni Areopagit^m crucem
j fuftulifient. Item cüm feiftaéiuSinirabiliadeftrubret, nee
I tarnennegaret, volu itó ftende re , Applloniürti Vel paria,
yel etiam maiora feëifïe. Mirüm qüod Apüléiüm pr*tör-
mifit, cüiüs folent Sè multa, Sc mrta memorari. C ü r igi*
| tur o delirum cap u t, nemo Apollortium pro D é ö colif?
nifi forte tu (blus, illö fc ilfeè tD e od ign u s , c ü ^ q ü b të ir t
fempiternum veras Deus purtiet. Si magus ChriftuS, qüid
mirabiliafeeitjperitior vtique Apollonius, qüir(’ Vt defers
bis ) cüm Domitianus eüm punire v e lle t, rèpente iniüdi-
cio nort comparüit; quam ille, qüi SCComprehertfüs^éft,Sc
cruëiaffixus.Atènim eJthoc ipfofortaffe irtfblerttia C h r i- ,
fti volu it argüere,quod Dëum fe conftitüerit, v t ille vere-
cundiör fuiflë videatur,qm éum maiöraFacetet,vt hiepu-
, tat,tarnen id fibi,port arrogauerit.Ömitto hüttéipfa bpeta
i d * co m p u tare,quia in fecuüiftö» & fiüpëriotè libto de frati-
| de,acpi*ftigij$ attis ma gie* dixii N e go efiequèrtqüam,
qüirtort öptet iii primis id fibi poft morterp cónafigeré,
' qüod ëli^m R eges rtiakimi concupifcünti C ü r enim fibi.
hoitiirtës fepulchrainaghifiëa,cürftatüas,curilrtagiüés c è -
parant ? cüraliquibüs claris faiftis , aut etiam pro ciuibus
! motte' fufcëpta, ftpdent ópinipnéS hórninum prómereri?
J C u r denique ipfe iügenij tui monfirtehtum hpc depeftabi-
1 le,ftultiya,tanquam coèrip èdificatümiëbnftituérc völüir
j fti,nifi qüod immortalitatërti dé memória rtoirtiftis fpëfas?
Stültumigitu re ft, id p ü ta rvA pd llöniümno lü ific, quod
bptaret Vtiqué jfip o flet, quia nemo eft, quiimmörtalita-
teitt re eu fe t, tnaxirné cun? euni dicas 8c adötatumèffe a
qüibüfdam, ficutDeu,8c fithulachrü cidsfub Hercülis A-
lexieaéi rtominé èonftitutu,ab Ephefijs etiamnunchonö-
tari,Non pötuit ergo poft mortem Deus crédi, quia 8c ho-
minem Sc magümiuiffe conftabat) Sc ideo alienirtómillis
titüló affeëfauit diüihitatètt) ,qüia füó néc pPtéfat,itiec aü-
debat» N o ftriv eto Scpotftit Deus credi, qüia magüs iiott
füit,Sc creditus eft,quia ^ ïü s filit. N o n ,in q ü it, hbediep,
iccircó Apollortium rtotuiabéri D éum, quia rtólüëriti fed;
Vt appateat nos fapierttiores efle,qüi mirabilibus fatftiSnÖ
ftatim fidem diüirtitatls adiunximus , qüairt yq s j qui pb
éXigua pdrtentaDeuth CKdidiftiSv»Nptl éft mirüm. fitü,
qu i a D e i fapientia lortge rémotus ës, nihil ptprfüs ifttelli-
gis eorum,q ü* legiftii cum ïü d * f , qui a pritfeipio prophetaS
le(ftitatiërant,qaibüfquëfacramentüirtDeifuératJaffi-
A a
lahcômpà*
grtatürti,