bonorum chariratedefccdit.Nemo eft,quiametvitam ïîj
neodio mortis,nccappetat lucem,nrfi qui tcnebrasfugit.
; A deonatura iftaconnexalune, vtaltcrum fine altero fieri
•neijueac» Siquisdominushabensinfamilia(èruos,bo-
num,a cma;lum,nonvtiqueautambosodit, autambos
■ bcneficiis, & honoreprolêquitur, qu odfifa ciet, ô cin i-
quus,& ftulcus eft:lê<l Dömim & alloquitur amicè, 6c ornât,
& domui,acfamiliæ, fuifque omnibus rebus præficit;
malum vero m a ledi&is, veiberibus, nuditate, fame.fiti
compedibus punit , vt & hicex emp lo cærerisftta'd non
pcccandiîm:& ille ad promerendum:vt alios rnetus ccrè'r-
ceat,alios honor prouocer. Q u i ergo diligic-,& odit,qui o'*
•dit,6c diligir.fumenim qui diligi debeafnt, funt,-qui odio
haberi.Ec ficut is,qui diligir, confert bona in eos quos di-
ligitjita qui odit, irrogat mala iis^juos odio habet, quotl
•argumentum qu iaverumeft, ^iilöluinuUopatäopotefti
Yana ergo , & falfaeft fententia eorum,qui alter um D eo,
cribuunr^alterum detrahunt, (a) non minus,quam illo-
rum quivtrumque detrahunt. Sedilli, vt oftendimus,ex
parte non efrant, (èd id quod melius eft ex duobus, reti-
nent. Ij verb, quos ratio,&; veritas argumenti huiasihdu-
cit,fallâ omnino iententia fulcepta.in maximum errotem
cadunt. N on eniiti fieoportebat eos argumentari: Qtjiâ
Deus non irafeitur,ergo n e cgratia commouètur ; fedica:
QuiaDeusgrada m ouetur,ergo&irafcitur.Sienim certü,
&c indubitarum findet, non iraici D eum,tunc ad illuda l-
terupa venîri,eftèt ncceflè. Cùin autem magis fit ambi-
gujJmde ira, penè manifeftutn de gratia, âbfurdumeft,cx
incertocertum vèllcfubiiertère , cùiîi fitpromptius de
•certis incerta firmare.
S C H O L I A ,
(a ) N o n minus fpiam illorum qui vtrumqué detranon
eflè nos cum mutis pecudib.æquales? Illaru natura in
humum,pabulumqueproftrataeft,ncc habet quicquam
commune cum coelo,quod non intu'etûr. Homo autem
r e â o ftatù,ore fiiblimi,ad contemplationem mtfndi ex-
ci tarus, conferee um D eo vultum , êc rationem ratio co-
gnofcit.Propterea nullum eft animal,vt aitCfcero,præfer
hominem,q\iod habeat aliquam notitiam D e i. S o lu s e-
ni’m (àpientia inftruâus eft,Vt religionem fdlusîntelligat,
& hæcelt hominis, arque mutorum vel pKecipua,vel folk
diftan'tia.Nam cætera.quaü Videntür homifiisefle proptiâ,
etfi non fine calia‘in mutis, ta men fimilia videri po'fl une.
Pfoprius homini (crmo eft:tamen & jn illis qusedàm limi-
litudoièrmonis.Nam'&dignofcUiltinüicem fc Vocibus:
&,çùmirafcuntur.edùhcfonum iurgiofimilem, & , cum
(è exinteruallo vident,gr-atulandi officium voce déclarât.
Nobis quidem voces eonim videntür incohciiràîj'fieût il-
lisfortaflènofttâê, fed ipfis,qui feintélligunr, verba fünt,
denique in omni effe&u cçrtas vocis notas exprimut qui-
bus habitum mentisoftendànt. R ifus'quoqueefthomi-
nisproprius-, ôctamenvidemns inaliis animafibusquas-
dafntîgnàlætitiç.cum adïufumgèftiunt,aùresde(nùîcct, !
riûum conüahunt,-frontèm ftrenant,o'culôsiniafciuiam
"reiohiunt. Quid'cam proprium homini,quam ratio& pro
ui de nti a fu tuti ? A fqu ifu ht animalia,quæ latibuiis fuis di-
uerfos&plüre'sexituspandant, v tfiq u d d pèriculum in-
cideritjfuga pateat ob(è (fis,quod non faceren’t,nifi inefièt
intelligenria,& cogitàfio. Alia prouident'in futuTum:
Ÿ t mgentemfornfiufarrù accru uni
Comportant, bjmismèmomjeftoquëreponurit.
v t apes,
Qua pàiriam'fou, &cèrtos nô'uerepenates\
'Venturaque hjemis m e n io n s ,a u laboreih
Experiuntur, & in medium quajita reponunt.
Lopgum eft,fi exequi velim-,quaî à fingulisgeneribus i ' T / ' r , ■ ■ j- î j r. î j n . t i-u n ijum e ii,fic x e q u iv e iim - ,c iu îe a tin cu u sE e n e r iD U s aantiii-- h u n t\[iccïlmanuquucoiicwus,&Jicommnolegendumest. nam | \P r : r , 1 , V , . .?■ P s ; . r -.
Jlriip- ùoofasi,t v.vtrtruummqauuee,.nnoonn aadajddj a asf adeettrraabhuunntt,,i inntt,ee uUili i■ pgt•i poooajlfe-et.t .,eeoorruumm y,v■t *t ii v. -\ maliamnenioleanth-u man.*.æ ’lol.e r. t.iex.u m ih\ à .Q uo. d. un o - v'
tr unique Deo tribuunt ,falfam ejfe or at to non, cum tamenfit verify
Jtrna.
De fententia deDeo tuenda ChriJliantSi.
C A P V T V L
ram omnium,quæ aferibi homini (oient, in^multisquo-
quê deprehendirurfimilitudo:appaietfolam elle re'lïgio-
nem,cuins in mutis nec veftigium a liquod, nec vlla futpi-
ciomueniripoteft-. Religionis eftpropriaîuftiria,quam
riüllum aliua animal attfngit. Homo enim (olus imperat;
estera fibi conciliata (un t.lufticiæ autem Dei cul eus afcîi-
b itu r ,q u em q u in ô h fu fd p it , hicànaçura homiuisalie-
nuSjVftampècudum fub humaiiafpecie viuetjcum verb à
funt de Deo philofophorum ^eritend*. Aliud 1 , x--, ,*.*< \ ..
pneteteanihil qaifquan, SiacQaAd hzhc.quidi- I “ rcr,s W M h o e f e w f o l o d.fferamns.quo'dloh o-
dtafunCifallaefledepTchendimuSjVnumillud extremum ,^ ninnjdiumaray1m,p6 teftatemquefemimus,indhsau‘'
fupereft,in quo folo polT.tvetitasinuen. 4 quodiphilo'- finnwHeAus Del : certe.llud fieri non pofophis
neefufeeptum eft vnquam, nec aliquando defend I raut,a Plu* fa{>Janp,yel humani,nacaradefnm.
confeqnenseire , vtirafcaturDeus .duoniam gratia ‘ * hamm> oh .quafprrant,
commouetur. Hare tuenda nobis ] & affirenda fenientra f R H W | ^ ' ea i fit' Qa arcfl ratio > Clus
eft.ln eacnim fnmmaomnis.& cardo religionis, pietatif- : WWW hoc pracefht.&fupcrat carterasammantesiquod-
n r i « v l l n . r i e h e r i : folusnomiamDeicupmapparetrel.g.onemnnllomodo
po’fle diflolui. r
que verfatur. Nam neque honos vllus deberipoteft Deo,
fi nihil præftat colen ti, nec vllus m etus, fi non irafeitur
non colcnci.
Dehomine,&brutisi&relïgione.
o
C A P V T V I L
e
CVm faepè philofophi per ignorantiam verttadsâ ra-
tione delciuerint,atque in erroresinciderintinextrl-
bereligiohe.
C Â P V T V I Î L
Dlfloluitur autem religio,fi credamusËpicufo ilia di^
çentit î
ÔmnU enim pér fe diuum natura neceffe eft
Immort ali auofumniaeüm pacefruât ur,
Semota à nofiris rebus feiunäkque longé,
lam priuatu dolore omni,priuatapericlis,
Ipfa fuis pollens opibus, * ml inihga nofiri,
îJecbenepro mcntifcapitur,nec tangiturira.
cabiles Cidenim foleéhiseuenire, qui viatori viam nefcrc-i-
ti,(Sc non fatend (è ignorare,vt * vagatur, dum pcrcon-
tari obuios erubefeit ) illud tamen nullus philofophus af-
feruit vnquam, nihiUnter hominemj& pecudem in teret
fc:ncc omnino quifquam>modo qui fapiens videri vellet,
rationàlc animal cum mutis, &irrationabilibuscoæqua- Qme _________ cum dicit,________vtrum aliquem _____________cultum D eo pütat ___H
eflè trif
ucrit : quodfaciuntquidamiq^periti, atque ipfispecudi- j buendum,aneuerritomnéreligionemîSicnïmDeu's nihil
1 Lus* fi miles qui cum ven trfiac voluptati (e velint tradere,
aiunt,eademratione fenatos,quavniuerfa, quælpiranc.
q u o d d id ab homine nefas eft. Quis enim tam in dodus
eft,vt nefciat?quistMi imprudens, vt non fendat aliquid
ineftèin homine diuini? Nondum venioad virtutesani-
mi,& ingenq quibus homini cum Deo manifefta cogna-
doe ft.Nonne ipfius corporis ftatus,& oris figura déclarât
vnquam boni tribuit,fi colendsobfequio nullàm gratia
refert:quidcamvanum,tam ftultû.quam féplaædificare,
facrificia facere,dona confèrre, rem familiare minuerc} vt
nihil aflèquamur? At enim naturam exeellentem honofa-
fi oportet. Q u isbônp stlebe ri poreft nihil cürand ,& in - j
graro?Anahquaratione obftri<àieflcpoflùmusei,qui ni»
hil habeatcommunenobifeum? D eus,inquit Gict-fitalis !
. , t f t ,
eft,vtnulla g ra tia ,nullahominum caritate teneatur^ va- i
leat. Q u id enim dica propitiusfit?eflè enim propitius pó- '
teft nemini. Q u id conteniptius diet pótuit in Deum ? V a-
lear,inquir,,ideft abeat,& recedar, qu.andoqhidém pro-
defle nulli poteft. Q u o d fi negotium Deus nec habet, nec
exhibet.cut non ergodelinquamus, quotieshominum
con(cientiam fallerelicebit, aclegespublicas circutaflcri-
bere? Vbicunque nobis latendi occafio arriferit: confula-
mu srei, auferamus aliena vel fine cruore> Vel e'tiahi cüm
fanguine,fi prater leges nihil eft amplius,quod verendum
fit. H a cd um fen tit Epicurus, religionem funditus deler,
quafublatajconfufiojacperturbatio v ita fequitur. Q u od
fi teligio colli nou poteft,vt'& (apientiam, quadiftamus a
belluiSjbc iuftitiam retineamus,qua communis vita fit tu-
tio r t quomodoreligioip(a finemetutcneriaut euftodiri
poteft?quod enim non metuiturcontemnitur,quod cofi-
temnitür,vtique nó colituruta fit,vt teligio & m aieftas,&
honor metu confter, metus autem hon eft, vbi nullus ira-
(citur. Siue jgicurgtatiam Deo fiueftam,fiue vtrumque
detraxerisiteligionem to lli necefle eft, finequa vita homi-
numftultitia,(cclereldmmanicate completur.Multuenim
refrenat'homines confcientia, fi credamus nos in confpe-
ótuDei viuere.fi non tantum quagerimus,videri defuper,
fedetiam quaco gitamus,audoquimur,audiria D eo pu-
De mundi or tu:&rerum natura,& Dei prouidentia.
C A P V T X .
QVin oluhtdiumiprouidentia Faftam eflè müdum,
aut principiis inter fe temerècoëuntibus d icunteflè
concrerum, aucrepentè natuiàextitiflè:naturam verb vt
ait Straton,haberè in fe v imgignendi}& minuendi.fed eâ
neefenfum habere vllum,hecnguràm,vtintelligamus,o-
mniâquafi fuafponteeflegcfterata.nullo artifice; necau-
«ftore. Vtrumque vanum,&hnpoflîbile.Sed hoceuenit i-
gnorantibus veritatem, v t quidjuis potiusexcogicent.qua
id fendant,quod ratio depofcit.Primum m inutailla femi-
na,quoriimconcurfufortuitototum f coiiflèmundum
loquunrur.vbiaut vndefint,quæro,quisilla vidit vnqua?
quislènfirî quiSaudinit? An (olus Lèucippus oculos ha-
buit?folusmentemJquiprofebto(olusomnium cacus, &
e xcors fu it.qu ie aloqu ereturqua n ecager quifquam de-
lirare,nec dormiens poflîtiommare. Quatuor elemehtis
conflate omnia philofophi vcccresdiflcicbanr,ilic noluit,
ne alicnis veftigiis vidcreturilififtere.fcdipforumelcmé-
to iam alia voluireflc p rimordia, quæ nec videri ppflint
nec tâgi.ncc vlla corporis parte fenriri.Tam minuta ÏUnq
temus.Atcnim prodeft id credcre,vt quidam putantjiion in quit,vtnullafitaciesfetritamfub tilis,quareca ri,acd,-
veritatisgratia,lèdvtilitatis.quoniam lege scotilcientiam uidipoflint. vndeillis nonienimpoFuitatomatum. Sed
pîmpen. punire non po fflmt, nifi aliqûisdefuperterrot*impen- I o ccurreb àtei, qu odii vnaeflètomnibus.éademquenâ-
•■ 5 Idatad'tohibcndapecdata.Fallâeftigiruromnisreligio,& j tura.nonpoflèntreseflicetediuetfas.tantavatietatequâ-
îUonutta diuin'itas milia eft-Sed àvirisprudcntibusvniucrra*con- j tamvidemusineiremundo.Dixiteigo.leuiaeflè.&afpera,
1 fedtaflipt, q u o rçclius,innocehtiufqiieviuatur. Magna &romnd.l,&a'tlgulata>& hama ta ;Q u an tèmel’iusfiietat
hæ c ,& à materia, quampropofuimus, aliéna quæltioeftî j tacère, quàminvriistammiferabilesicamiiianes.hab'ere
fed quia neceflario incidit,debet f quambreujter attingi. linguam l & .quidem veteot,ne noh minus delirare videa-
! tut,qui hteeputet reiellenda, relpondeamus tamen velut
DeDeiprouidetitià:dequcfententïûillirepugnantibm. aliijtiiddicenti. Sileu ia fu n t.& to tu n da .v tiqu en on pofluïït
inuicem fe apprehendere,vt aliquod corpus èfKciàt,
vt flquis milium v c lit in vnarn coagtnentatibnetn con-
C A P V T IX.
, . .fttmgere,leùirudo!plâgranorum|hmailà'mcqirehoiafl-
CVm fententiçphilofophorumptiotistcporlsdepro- ! n a t.liafpe ra .& angu lata fu ru .&h ama ta.v tp oflîntcôh^
uidentiacoufenflflènt, nec vlla efletdubitatio, quin rere : diuidhaergo,&fecabiliafunt,hamisenimne.ceflc
mundusà Deo.&rationecflètinftrutflus.&ra tionerege- j eft.&angulisèmiDcre, vtpoflintamputari. itaquequod
remr.-pritpus omnium Protagoras extitit temporibus Sp - I amputari,ac diuelli poreft,& videri potèrir,& r en en .H ic
cratis.quifibidiceretnonliquere.vtrumeflètaliquadiur- | inquirper inancirrequietismotibusVolirant, & h u c ,a t -
mtas,nec ne. Qua; difputatio eius adeo impia,.& cohrra
veritatemi& religionem iudicata eft,vt &ip(um Athenie-
(es expulerint fuis finibus,& libros eiusin concione, quibus
hsccontinebantur,exuflerint. D e cuius(ententiano
aft opus di(putare,quia nihil certi pronun tiauit. Poft hx c
Socrares,& auditor eius P la to , & qui de fchola Platonis,
tanqriuuli diuerlasin partes profluxerunt ,Stoici,& P e ri-
patecici in eadem fuere fententia,qua priores.Poftea veto
Epicurus Deum quidem efle dixit,quia neccflc fitefle ali-
q u id inm u n d op rs ftan s& e x im ium , 6c bearuhi, proui-
dentiam tameq nullam;itaque mundum ipfurn hec ratio-
ne v lla,nec arte, necfabricainftrublUmjfednaturam reru
quibufdam minutis feminibus * & in (ecabilibus conglo-
batam.Quo quidrephgtiahtiusdici poflit,nonvideo.Et-
enim fi eft Deus, vtique prouidens eft,vc D eu s , necaliter
e ipo teftdiuinitasattnbui,nifi& pr{fetericatene|t,&pr*-
ftntiafciatj&futuraprofpiciat.Durtaigiturprouidentiam
fuftulit,etiam D eum negauic efle. C um autem D eum efle
profeflus e ft , & prouiden.tiam fimul efle cohceffit. Alteru
enim finealcero nec efle prorfus,necintelligi poteft. Veru
iispofteatemporibus quibus iam philofophia deflorue-
rar,extitit Atheliis quidana Diagoras, qui nullum efleo-
mnino Deum diccret, ob eamquelententiam nominarus
eft ilitot f icem Cyrenxus T h e od o r lis ., Am b o , quia nihil
nouipoterantrepciire,omnibt^iamdii5tis , &iniientis ,
maluerunt vel contra vericatem id negate, in quo priorcs
vniuerfi fine anlbiguitate confenferan t. Ij (unt,qui cot (e-
culis,&ingeniisa(Iertam,atque defenfam prouidentiam
calumniatifunt. Q u id ergo? verumne iftos minutos,& in-
ertes philofophos racione, an vero a u tom a te pr^ftauciu
virorumrefellemus ? anpocius vtrqque.’ Sedprope-*
randum eft.-ne longius a materia deuageturoratio.
|
queilliicferuntu^ficutpulueri&fminutias videmusinlo
le,cumperfeneftramradios, ac lumen immiferit. Ex his
atbores,& h e rbs 6c fritges omnesoriuncur; ex his aniitialia
,& aq u a ,& ignis ,& vniu crfag ignuntu r,& furfu s in eadem
refoluuntur. Ferri hoé poteft,quadiu de rebus paruis
agitarur.Ex his eriarn m undusipfe concretuseft.Impleuit
numerum perfects infiniir, vc nihil vlterjus adiici poflet:
(ed inuenit tamen ille quid adderer. Quoniam eftomne,
inquir,infinitum,nec poteft quicquam vacarernecefle eft
ergo innumerabiles eflemundos. Q ujetanta vis fuerat a-
tomorum,vt moles taminxftimabiles ex t&m minutis c6-
globafentur. Acprimumrequiro, quafitiftorum velia»
tio fehiinum vel origo.fienim eü illis funt omnia:ip(a igi-
tur vnd^eflè dicemus,qu* natura tantam copiain ad efli-
ciepdoSinnumerabiles mundos fubminiftrauit?Sed con-
cedamus.vtimpunede mu«dis deliraueritidehocloqua-
mur,inquofumus,&quem videmus. Aic,omniaexindi-
uiduiscorpulculisfieri. Si h o c ita e fle t, nulla res vnquam
fui generis femineindigefCt., fineouisalites nafeerentur,
acouafine partu,item cetera viuentia fine coitu; arbores,
& qu * gign u n cur e terra , propria femina non haberent,
qu«enos qu o ti d i e t ra óba m u s, &C ferimus.Cur ex frumento
feges nafcitur,6t ritrfusex fegete rrumentum ? Deniquefi
atomorum coicio, 8c conglobatio efficeret omnia,in aëre
vnruerfaconcrefcerent, (iquidem per inane atom ivo li-
tant:curfine terra,fine ratflcibus,fine humore,fine (emine
non herb«, non arbor,nonfruges oriri, augeriq; poflunt?
Vnde apparec,nihil ex atomis fieri, quandoquidem vna-
qu«que res habet propriam certaro^ye haturam , fuum
(emcn, fuam legém ab exordio datam. Deniqüe Lucretius
quafi oblitus atomo rum, qüos affereba t,v t redar-
guereteo s, quidicunt ex nihilo fieri omnia,his argumen-
tis vfus eft,quaiéontra ipfurn valerent.ficettim dixit: /