faciet, plus autem accipere, quam dcderit, iniuftum eft.
Q u od qui facit, infidiatur quodammodo,vtex altcrius ne-
ccliitate prædetùr. Atiuftus nüquam prætermittct.quomi-
nusaliquidmifericorditer facia t , nee inqmnabic fe huiui-
modi quaeftu, fed efficiet, vt line vllo fuo damno, id ipfum
quod commodat, inter bona opera numetetur.Munus nó
accipiatàpaupere,vr fiquidipfe præftiterir,eb bonü lie,quo
fuerit gratuitum. Maledicenti benediôfco rcfpondeat, nün-
quam ipfe male dicat, nee verbum malum procedat ex ore
hominis,qui colit verbum bonum. Qtjin etiam caueat diligenter,
nequandoinimicum fuaculpa faciat,&fiquis exti-
terit tam proteruus, qui bono, Sc iufto faciat iniuriam, d e menter,
ac moderate,& vltionem non fibi affumat,fed iu-
dicio Dei feruet. Innocentiam temper,&vbique cuftodiat.
Q u od praeceptum non ad hoc tantum, valet, vt ipfe iniuriam
non inferat, ted vtillatam fibi non vindic.et.Sedet cnim
maximu$,&çquiffimus iudex (peculator,ac teftis omnium.
Hunc homini pradFerat hunc, malic de caute fua pronuntia-
re, cuius tententiam nemo effugere poteft iiec defenfione
cuiufquam, necgratia.Itafit.vthomo iufiùs contcmptui fit
omnibus & quia putabitur, femetipfum detendere nó pofte,
habebitur pro fegni, & inerti. Q u i autem fuerit virus inimicum,
hie fords, hie ftrenuu s iudicatur,hunc colunt,hue
omnesverentur.Bonus verb file tametfi prodeffe oqinibus,
vcl pluribuspoffitjillumtamen fufpiciunr, qui nocerc,qua
qui prodeffe poffit.fed iuftura prauitas hominum depratia-
re non poterit,quo minus Deo ftudeat obtemperare,malit-
quecontemnijdummodo temper boni fungatur officio,
mali nunquä.Cicero in ijldem illis officialibus libris: At verb
fiquis voluerit,inquit,animi fiii complicatam notionem
euoluere,iamfeiptedoceat,eum virum bonum efte, qui
profit, quibuspoffir.noceatnemini, nifi laceffitus iniuria.
O quamfimplicem, veramque tententiam duorum verbo-
rumadieóüoneeorrupiti Q u id enim opus foerat adiunge-
re,nifi laceffitus iniuria? vtvitium bono viro quafi Caudam
turpiffimam apponeret, patientiaeque, quae omnium virtu-'
tu maxima eft faceret expertem îNociturum efte dixit bonum
virum fi fuerit laceffitus, iam ex hocipfo boni viri nomen
amittat necefteeftjfinocebit. N o n minus enim mali
eft, referre iniuriam, quam interre. NamVnde certamina
inter homines, vnde pugnæ, contentionefque nafeuntur,
nifi quod im probitatioppofitaimpatiétia,magnas fçpè c5 -
citattempeftatés: Q u o d fi patientiam,qua virtute nihil ve-
rius, nihilihomine digniusinueniri poteft, improbitati op-
pofiieris,extinguetur protinus, tanquam fi igni aquam fii-
perfuderis. Sin autemprouoeâttix ilia improbitas impati-
tientiam fibi comparent nada eft, tanquam perfufa oleo,
tantum exekabit incendium, v t id non flumen aliquod,fed
effufio cruoris extinguat. M agna itaque patientiæ ratio eft,
quam fàpiens homo ademit bono viro^Vt enim nihiimalo-
rum fiat, hæcfbla efficir, quæfi detur omnibus,nullum fee-
lus, nulla firaus in rebus humanis erit.Quid^ergo bono viro
poteft eftetam calamitofum,tamque contrarium, quam j
ira: frenapermitrere,qu* ilium non m odo bo n i, ted etiam
hominis appellatione difpoliet ? Siquidemnoceri alteri
vtipte veriffimè ait, non eft.tecundum hominis z?aturatn.
Nam & pecudes, fi laceffes, aut catcc, aut cornu repugnant:
& terp en tes, ac feræ, n i fi per fequaris, vt occidas, ncgoTium
non exhibent, & ( vtad homînum exempla redeamus) im-
periti quoque, & infipiente$,fi quando accipiunt iniuriam,
coeco,& irationabili furore ducuntur, Sc ijs,qui fibi nocen t,
vicem retribuere conantur. In quo igitur fàpiens, ac bonus
vira maliSj&infipientibusdiffert, nifi quod habet in uiâa
patientiam, qua ftulticarent?nifi quod regere te , ac miti-
gare iram fuam nouit, quam illi, quia virtute indigent, re-
frenare non poftunt? Sed videlicet hæc ilium res fetellir, *
quia cum de virtute, *quæreretur in quacunque conten-
| tione vinceret,putauiteffe virtivis: nec videre vllo modo
I potùit, hominem dolori, & irae fuccumbentem, & i js affe-
ólibus indulgentem quibus debet potius rcluótati, Sc ruen-
tem'¥ quacunque improbitas prouocaritjvirtutis officium
non tenére. Q u i enfmrefertéiniuriam nititur, eum ipfum,
à quo læius eft, geftit imitari.Ita qui malum imitatur,bonus
efte nullo paófco poteft. Duobus igitur verbis duas Vînmes
maximas bono, & fapienti viro, innocentiam, patientiam-
*£quod
■ «/.loque
retur
quedetraxic. Sed quia iptecaninamiilatn facundia ( fietit
Salluftiusab Appro di&um refert ^exercuit, voluit quoq;
hominem canino modo viuete, v t remordear laceffitus.
Q ub retributiô contumeliæ quam perniciofàfic,&quâs
ederè foleatJlragcs, vnde opportunius petetur exemplum,
quam e i ipfius doiftoris triftilfimo ca'fu, qui dufn his philo-
fophorum præceptis ôbremperare geftit ,ipte te perdidit?
Q u od filaceificusiniuria patientiam tenuiftet, fi diffimula-
re,ii terre comqmeliam boni viri eftedidiciflètmec jllas no-1
^biles orationes alieno titulo inferiptas, impatientia, & t ie -
uitate, & inlània profudiftetmunquam capite fuo roftra, in
quibus ante floruerat, cruentaitet : nec rempublicam fun-
ditus proteriptio fila deleltet. Sapientis ergo , aç brini viri
non eft, veile certare, ac te periculo committere- quoniam
devincerenoneftin noftrapoteftate* Sc eft ancepSxomnc
certamenrtedeft fapientis,atque optimi viri, non aduerfa-
rium velle tollere,quod fieri fine fcelere,ac periculo no po-
teft,ted certamé ipfum,quod fieri& vtiliter, & iuftèpoteft.
Summa igitur virtus habenda patientiaeftj qua vt non ca-
reret homo iuftus, voluit ilium Deus (vt fiipta d id um eft)
pro inerte contemni. Nifi enim cnim contumeliis fuerit
afFeiftus,quantum habeat forritudinis in teipfo cohibendo,
ignorabitur. Si autem laceffitus iniuria, laedentem pertequi
coeperit, v isa's eft. Si verb motu illü ratione côpreflèrit, hie
plane imperat fibi,& h ic regere te po te ft.Q u * luftétatio fuii
reétèpatiétianominatur.quæ vna virtus omnib*eft oppdfi-
ta vitiis,0cafFe<ftib.Haec perturbatü ac flu&uanté animü ad
tranquillitatem fuam reuocat,hçcmitigat,hæc hominem fi^
hired dit. Ergo quoniam pa turæ repugn are impoffibileeftj
& in utile ,v cnon commoueamur omnino, prius tamen
quam commotio ilia profiliat ad nocendum, quoad fieri
poteft macurius fopiatur.Præcepit Deus non occidere fo*
lem fuper iram no ftram,ne furoris noftrj teftisabfeedat.
Denique Marcus Tulliuscontra fuum præceptum, de quo
paulo ante d ix i, oblinionem iniuriatum in magnis laudi-
buspofuit. Spero, inquit,Gxfàr, qui obliuitei nihil foies ni-
fiiniurias.Quod fih o c illefaciebar, homo non à ccelefti
tantum,tedà publica quoque ciuilique iuftitia remonffi-
mus: quanto magis id nos facere debemus ,qui immorrali-
tatisf vela mine Candida ti fumus?
S C II 6 Li A
a QuiimmortalitatisvelaminecandidatQer«ft«/d’r»iw-
prefîù. qui immortalitâtis velut candidati, legendum eji e#
anrtquis codicibus.candidatos vero tmmortalitatis appelle Chri-
fiianos, quemadmgdum canditati confulatus, vel Praturt diceban-
turilii, qui confulatum, vetpr&uirampetebant.hoc,cumnonin-
telligerent aliqui, tx illo, velut, fecerunt velamme, quad plane tne-
ptumefi.
S)e affeft'tbus itidem, eorumquevfu-
C A P . X I X .
ST o id s , cum a ffe âu sex homine tanquafn fnorbos conantur
euellcre, Peripatetici fe opponunt, eofq; non
modo retinent, federiam detendunt,nihilque in homine
efte dicunt,quod non magna ratione, ac prouidentia fit in-
natum. R e d e id quidem,fi fingularum rerum veros termi-
nosfeirent. Itaque hanc iplam iram, comitem'dicunteffe
virtutis, tanquam nemopoffit aduerfus hoftes fortiter di-
micare, nifi fuerit ira concitatus.Quo plané oftendunc,nec
quid fit virtus teire fe , nee cur homini tribuerit iram Deus;
Qua: fi nobis ideo data eft,vt ea vtamur ad occidendos homines,
quid i'mmanius homine, quid fimilins feris belluis
exiftimandum eft, quam id animal, quod ad cômmunio-
nem, Sc innocentiam Deus fecit ? T ie s funt igitur affedus,
qui homines in om nia façinora précipites agunt?ira 4 cupi-
ditas,libido.Propterca poeta: tresfurias efte dixerunc,quæ
mentes hominum exagitant, ira vltionem defiderat, cupi-
ditasopes,libido voluptates. Sed his omnibus Deus cer-
to s limitesftatuit,quosfi tranteenderint, maiotefque efte
cceperint, neceftc eft naturam fiiam deprauent, & moi bos
ac vitiavertantur.Qui autem fint ifti limites,noneftipagni
laboris
« I.in iq u a s
i/Xenfus
D
■ omnia
■ gitlâ
laborisoftenderb.'Cupiditas-jatd^-comparanda nobis data
eft, qùæfunt ad vitam neceflaria, libido ad fobolcm propaganda^
, iræaffedusad coercendapeccataeorum, qui
funt in nöftra poteft ate, id eft, vt àtdiore diteiplina minor
écasadprobitàtëmyiuftitiamqueformetur. quæ nifi metu
cohibeatur, licéntià pariet audaciam, quae ad omneflagiti-
um, Sc facinus euader. Itaque vt ira vti aduerfum minores,
& iuftum eft, 8c necefiârium, fic & aduerfum pares, & per-
niciofum efti & inipium. Impium,quod violatiir humariF
tas, perniciofuro, quod illisrepugnanribusaut perdererie-
cefle eft, aut perire. Hanc autem, quam dixi, efle ratibnem,
cut homini fit iré affeótus datus, ex ipfiuts Dei præceptis in-
telligipoteft,4 qu iiu b e t, vti f maledi«ftis,& lædcntibus
non irafcamur,manus aurem noftras fupra minores temper
habeamus,hoc eft,vt peccantes eosaffiduis verberibuscor-
rigamus,ne amoreinutili, & indulgentia nimia educentur
admalum,&ad vitia nutriantur. Sed rerum impériti ,& r a -
tionisignari,eósafFc<ftus , qui funt homini ad vfiis bonos
dati,exterminauerunr,&latius, quam ratio poftulat eua-
gantur- Inde iniuftè, atqüe impie viüitur. Vtuntùr iracoh-
tra pares, bine diffidia,hiricexpulfiones, hinc béllà contra
hïftitia hata finit. Vcuntur cupidi tate ad congregandas opes
bine fraudes, hinc larrocinia,hinc ômnia feelérum genera
01 ta funt. Vtuntur libidineàd capicndas tantum vôlüpta-
tes.hinc ftupra, Hîtic àdulteria,hinc coffiJpteræ omnes exti-
terunt. Quicunque igirut illos lite â u s intra fines ffrosre-
degerif ÿqüod ignorâcès Deum facere non poffiint, hic pa-
ticnsjhic fortis,hic iuftus eft. ^ '
S C H O L I A . •
a Q u iiu b et, vti maledi&is & lædencibus) baient libri ïm-
preft, vti inimicis ac lædentibus,/;«^f codex antiquus.itiquo eft
txprejfum Chrifti praetptum de ïnïmtcit ddigendu. alter codex fan-
£H Saluatoris babet, maledicis, quod ettam optime poteft coniungi
cuml&dentibus , & e x hoc videiur Corruptum, quodhabeturinim-
preffis codicibus malediéiis.
Deftnftbus,&eorumvolnptatibusbrutorum,& hominis:
deque oculon m volupfdie,&]pe£laculû-
C A P. ; X X ;
KEftaf.vtcÖhtrafqumquejtenfijum voluptates dicàhi
breuiter.nam & ipfiüs libri men (ara iàm modum fla-
gitat,quæomnëis,qubhiamvitib&,acmortiteràfuntvirtii-
tcfuperari,arque oppnmi debent, vel(quüd paulo ante di-
cebam d é a'fteóUbus) ad ratiohem fuam reuocari. Cæteræ
animantes pfætèrVham voluptàtem, qiiæ ad generàndùm
perciner, nullam tentiünt. Vcuntur ergo tenfibiis ad nattiræ
fùæheceffitatëm;videnC)Vtappetantea,quibusof)üSeftad
v vitarn tüendamfahdiühunüîcèm,teqüe dighofcuhtivt pote;
fint cohgtegariiQuæ vtilià fiitic âd v faurh,aut e^Ödóré lii-
ueniunt aucex fàpbrc percipiur.inutilia téfpuünt, aut recu-
fànt.Edendi,ac bibendi bmciütri'ventris plenitiidinë me-
tiuntur. Homini vérôfolértiffimiarcificis prouidentia de-
dit voluptàtem infinitam, & in vitium cadentem;quiapro-
|jbffiiteivifftitem, quæ^büm vbluptate temperitàntjûam
curb dömcfticbhöfte p ü g h a i^ C ic ë rö in Çafôhè majore:
Stüprav e fb iiiq iiit ,& adulterià, S c f oriine flagifiüm nullis
excitari alijs illecëbfis, nifi völüptatis. Cumquéndri\irii fî-
bë narura, fine quis Deus nihil mente præftàbiliusdèdiflet,
hui c diuino muneri.ac dónö ni Hil tam ffiiniicürii,quâm yo^
luptatem. N ec enini libidine dômihahté,temperantiælôçu
c fte,neq j iri voliiptàtis regno yirtiitçih poflè confifterë i fed
'êcöhtfarioDeüsidcircö vittutëm dédit,vfëxpbgnafet j ac
vihcërecvölu{Jtatëm,feamq; ëgfêdieh'tëm fines fibi datöSi
infra prçfcriptüm CoèrcërëtjHé homirfetfi fiiàüicatibus dëli-
fiiturti,atquecaptum,ditiohifUæ tebiicfctet,acfem{jifërtià
niofte muitârécf Vôliiptàsôciiloruni varia,& mültiplekéft,
qdæ capitiirèx àfpëâ:u rérüijïjqHéltii^in vfu ndmihüm vël
riaturàjvelbperedëlè(ftaBiles/Hanéphildfdphife<5tiffirhè
fuftulerunt. Aiurit èriinl miilto efTepràÉlarius>& hominë
d igni us i coeium potius ,'quam çælatà Irîfüëri : & KoC pül-
cHerrimum opus interniicantibusaîtroitim luitiihibus tàiiÈibhotb.
Vit. Pair.Tottii\.
quamfloribusadornarum, quam piâà,ëcfi(fta, Ôcgenimis
diftinbtà mirari. Sed euha difertè ad contemptuni tcrrëftri-
uni nos exhdrrati fiinisg & ad ccbli fpedtacülumfexcitaüe-
runt,tamen (peétaculahæcpùblicànon contemnunr. Itaque
his & deleótan tiir,& libenter ihfcrfunt.Quæ.qupniam
maxima funt irritàmentà vitidrum,& àd corrumpendos a-
nimospôtcntiffimè valent, tollenda funt nobis , quia non
modo ad beatam vitarii nihil conferuhc, (fed ’etiam nocent
plurimum.Nam qùi hominem,quamuisob meritadainna-
tumin cdnfpeétufiloiugulari pro vbluptate compurat, 'c’ö-
feientiam fuam pdllüit^tam feilicec quam fi honncidijÿ
quod fit occulté, fpe£tàtôr,&pàrriçeps fiat. Hos autem lü-
dosybcànt, in 'quibus hufnanus fànguis éffunditur. Adeà
longé ab hdminibus feceffichumaniias ,v t cum animas ho-
minum interficiant, ludere fe opinentur, nocenci’o’res iisx>-
mnibus quorum fânguinem voluptati habent. Quæro
nunc,an poffint pii 8c iufti homineis efte,qui coriftitutOs teb
iótu'm ortis,ac mifericordiam deprecantcs,non tantum pa-
tiuntur occidi,tedefHagitant,feruntquead mortem crùde-
lia, 8c inhumanafuffragia, nec vulnerib.fariati, nec cru'ore
contend', quin etiam percufïbs, iacentefque repetiiubènt,
& cadauera idtibus diffipari, nequis illos fimulata morte
delüdar.Irafcunturetiam pugnanpbus,nifi celeriterè duobus
altetMccifus eft,'&tanqùam humanum fânguinem fi1
tiantjodérunt moras. A lios illis compares dàri pofcünt re-
centiores, v t quam primum oculos fuos fatien t. Hac con-
fuetudine imbuti, humanitatem perdiderunr. Itaque non
parcunt etiam innocentibus,ted exercent in omnes ,qüod
in maloriirn trucidatione didicérunc. Huius igitur publiçi
homicidij foeios, Sc participes efte non conuënit e os , qui
iuftitiæviamtencrenituntur. f Nohènimcutbqccîdere
Deus verat, latrocindri nos tançùm prohibée, quod ne per
leges quidem pubhcàs licetited ea qùoque ne fiant, monet,
quæ apud homines pro licitis hâbentur. Ita neque militate
iiiftólicebit, cuius militia eft in ipfa iùftitià, neqüe verb àc-
cufàre quenquamcriminecapitali,quia nihil diftat, vtrum
ne terrö,ah verbo potius occidas,quoniam occifio ipfa pro -,
hibetuf. Iraquc in hoc Déipræcepto nullam prof dis exce-
priortertf fieri opörtetjqüin occidere hominem fit fempêf
néfas,quern Deus fanófufnanimal efte voluit. Ergone illud
quidem concedi aliquis exiftimet,vt * recëntèshatos liceat
*oblidere','quæ vël maxima eft impietas. ad vitam enim
Deusinfpiratanimas, non ad mortem; Verüm nomihes,hé
quod fit facinus, quo man us fuas non polluant, rudibus id
hüc,& fimplicibus animis abnegan t lucem non à te datjarh.
E xp e s e t verb aliquis, v t .alieno fanguihi parcaht, qiii non
parcunt fub. ted hi fine vlla controuerfiafcelerati,&iiiiufti.
Q u id illi quos faite pietas cögit ëxponere ? Non poflunc
innocentes exiftirhafi , qui viteera fua in prædàm ca nibus
öbijciünfi'& quantum in ipfisèftcrudelius néCanc j quam
ÎÎ ftrangulàflenh Q u i; dobicet, quia impius fit; j qüi aiië-
has niifericordix locum non tribiiit? qüi, etiam 11 conrinigat
ei,quod vôlùitj vç alatürjàddixiccëtcè fângüïnerri fuum vël
âd feruitütënr vëi àd'lüpànarü Qaje^autetti pofiluL^vël
fbléarit accidërè in vtfôque texü» vel per e rror^.qdi^n^ii
intelligit? qüis ignorât? Qücjd vel v h i iwOedipodiS,déclarât
exen?[}lum,dùplici fcelêïé côhfufum; T dmigitiirriefati1
Ürri*eft, .qxpbrièrëiqùàm',hecare. At enirh pariçidæfàcülra-
ttim àrigîiftias tônqflërUncu? , riecfeipliiribiii iibëris fedii-
càndis füfficerë pófte prætendunc. quafi verb dutJàCiilta1
tes in pöteftdtë fint poffidéritium jàut non qtiôtidie Défis
■ ex diuiti bus pafi|>ereS,iK ex p'Idperîbfis diuitfes Faciat.Qua-
fë fiq ü is libérbsöbpaüperiëni'rionvpöteritedficafëi fâtifis
èft vt te àb vx bris cbhgreffionë cbhtirièat -, quâni ftèleràtis
mdhlBiis fc)éi bjterà cbrrümpat; Ergo fi homicidium faCe-
xë nfillb mbdb iicet ; nec intereire omninb cbnceditfir , tic
ëbnfciëntiàm perfundat vllus crubr. fiquidèrii populo tari-
guis ille præftàtür.tlntee^is qüdquë'hëfcio an fit fcbrfuptë-
Idvitiofibr. Nâm ôtf comiea: fàbulæ de ftupris vhginum
ióqüuntuf) aut amoribus riieretricum,& quo inagis fîint e-
lpquëntës.qffiâagitiàilia finxerurit,co mâgis tentetirianim
clegantià jîerfûâdenci &fadliüsinlîiêrentdüdientiuth me-
mbriè verfus numerqfi j & biiiati ; Item trâgiçæ hiftoriæ
fübiic’iüht dcfilis paticidia j Sc jheefta. fegurti majörüm, &
cbthninata fcèlèfd démonftrarit Hiftri.ofium ^fitiqfie
I G I ünpfi1
P .
Caute le1
gedeeem
ut vnde1
Jcimiftasli-
j neas, nan»
duo docet
Laé?âtiu&4
beâaThtp
logizrad1
oné pror-
I fus abhor-
l.rëntia :
PrimüNô
'ëflèlicitû
occidere
homincid
iudicio, &
à publica
jiotcftate’,
ncq; accii1
fàrequeni-
qùam c “
mine capi-
tàlh
G
.Qui A .
manifcftuâ
errori Virff
S. T borna.
art.z&j.
e tuf feinter
prêtes , &
I BeUarmi-
\mml1br.3.
de Laids
| c. 12. & I j . 1
.Secùndû,
nis' milita1
rc,quç fuit
hajrclli
ManicliZ-’
otu;Scn
(Ira fçculô
Erafmi; a1
liorumq}
P H
Noua tor u
V ide Sane '.
Thomam
'art i éiùffe
j interpre-.
M ü
Ub'/è.Bibi
\Anhot. ijo
! BeÜarmi-
I hum lib. j.
\ de Laids
ïàp. (4;