àî. ipfc
L C OE LU F IR 18
MI A N l L A C T A N «
T I I D I V I N A R V M I N -
ftitutionum,
A D D O N A T V M ,
L I B E R V N V S : D E I R A D E If
Vroccmmn-.in quo defapientiadiuina,&humana.
V c A P V T I.
Nimaduerti fiepe, D o n à te , plurimos exifti-
mare (\quod etianonnulli philo fophorü pu-
taucruntjnon irafci Deum,quoniam v elbe -
_ ncfica fit tant.ummbdo natura diuina , n e t
^ cuiquam nocere,pràîftantifïîmæ,atque optim
a cohgruat poteftati, vel cette hil curée omhinoVvc ne-
que ex bëneficetiaeius quiequam boniperueniat ad lioSi
nequ ecx raaleficentia. quiequam mali; Quorutn error,
quia màximùs ëft,& ad euetteûdüm v it* humanæftatum'
fpedat, coarguendus efta nobis,ne ipfe fallarisjimpulfus
au to ritäre hominum,qui fe ju tan t efleiapienteS.Nec tarnen
nos tam arrogantes fumu s,vt côrqprehenfàm rioftro
ingenio veritatemgloriemur : fed dodrinam Deifequi-
mur,quifci're folus poteft, & reuelarefecreta. Cüius do-
d rihæ philofbph iej^ertes, exiftimauÄunt naturam ré-
rumcônieturappiredeprehendi.Qupdnequaqüam fieri
poteft: quia mens hominis,tenebrofacorporis domici-
lio citcumfepta, (a ) longè.àveriperfpedionefùmmotà'
e ft:&ho c diffèrtab humanitatediuinitas,quod humani-
tatis eft ignoratio, diùinitatis feientia., V n d e npbis aliquo
lumineopuseftaddepellendastënebras k quibus offufa j
eft hominis cogiratio,quoniamincarhe m ortali agentes,
noftrisfenfibusdiuinare non poflufruis. Lumen autem
mentis hümanæ Detis éfti que m qui cognouerit, & in peta
ls admiferit, illuminato corde myftêrium verîtatis a-
gnofeet. remötö autemDeo cceleftiquc dod rinà ,omnia
erroribus plena funt. redequeSocrâtes,cùm,eflètomniü
philoiophorum d od i fîîmus, tarnen v t cæterorum argue-
ret infcinam,qui Ce aliquid tenere arbitrabantur, ait fe ni-
hil fcire,nifi vnum,quod nihil fcirët. Intellexit enimjdo-
t r in am illam nihil habete in fè certi,nihil veri,nec, vt pu-
tabant quidam, diflîmulauit f ipfàm dodrinam, v t alios
irefeileret, fed vidit ex parte aliqua veriratem,tcftatufqüe
eftetiaminiiidicio ('ficuttraditurà Platone ) quod huila
efîèt humana fâpientia:adeoque dodrinam, qua turn phi-
lofophi glôriabantur, contempfit, derifit ,abie cit,v tidi-
pfum pro film ma d od rina profiteretur , quod nihil feire
didiçiflèt. Si ergo nullaeft fapientia humana,ytSocrates
docuit,vt Plato tradidit,apparët elle diuinam,nec v llialij
quàtnDeo,veritatis notitiam fubiacére. Deus îgitur^io-
feendus eftjin quo f folà vérins eft. Ille m und i paièns,&
conditorrerum, quioculis non videtur, mente vix cerni-
tur.Cuius religio multis modis impugnari folet ab iis,qui
neque veram fapienti jm tenere potuerunt,néque magni>
&cceleftis arcani comprehendcre rationem.
S C H O L l t M
(a ) Longe à D e i] er at in libris impfeftis, longe d veri per*
fpéÛcione,legendum eft ex antiquisxodicibus.nam hic vttlt probate
cognitionem omnetn verîtatis eue à Deo, de cognitione autem
Dei, hoc eft de modo,quo Deus cognofei-
tur,vtrbum nullum.
De ver it ate, deque eiusgradibus.
C A P V T I L
NA m cùm fîntgradus multi, per quos ad domicilium
veritatisafeenditur, non eft facile cuilibet euehiad
fummum.Caligantibusenim veritatisfulgoreluminibiis,
qui ftabilefn grefïum tenere non pofïùnt', reuoluuntur in
planum. Primus autem graduseftiintelligere falfas reli-
giqnes,&abiicereimpioscültus Deorum humana manu
fabricatos,.Sëcundusvèro.perfpicereanimo, quodvnus
fit Deus fummusjcuiuspoteftas ac prouidentia effecerit à
principio m ündum,&'gubernét in pöfterum :T ertius,co-
gnofeere minifterium eius * ac nuntium,qùem legauitin
terrain,quo docchteliberatiab errorë , qiioimplicàti te-v
nebamur,formatiqüe ad veri De i tultum,iuftiriam difee-
rcmusjek quibus omnibus gradibüs,vt dixi,pronus eftla-
pfus,&facilisadruinam, nilipedesincoricufïàftabilitate
figantur. D e primo gradu eos excuti vîdemiis, qni,cum
falfa intelligant , tarnen verùm non inueniunt , cnn-
temptifqüéterrenis,fragilibüfquefimulachris,non ad co-
lendum fe Deum conferunt j quem ignorant, fêd mundi
e le^enta mirantes, Coefiim, terram> mare, fbiemjlunam,
cæteraque aftra venerantut. Sed imperitiain horum iam
coarguimus in fècundo diuinarum mftitütionum libro.
De fecundôvero gradu eos dicimus cadefë ^ quiconfèn-
tiiint,vÔum cflè fummlim D eüm. iidem tàmen à philofo-
phisirretiti, & falfis argumentationibus cap ti,aliter de v -
pica ilia maieftate fèntiunt,quàm veritas habet,qui au t fi-
guram nêgant hâbere vllam D eum, au tv llo afFe tUcom -
moueri piitant i quia fit omnis afFetusimbecillitatis.quaè
in Deo ôulla eft. D e tertio vero ij praxipitantur, qui cùm
feiant légatum Dei,eundemque diuini j & immortàlis repli
condi tore m; tarnen aut non accipiunt eum, aut aliter
accipiuntjquamfides p&fcit.fquos ex parte iam refutàui-
mus in quarto fupradifti operislibroj&refutabimuspoft
ea diligentius cum refpondere ad omneS feda s ccépéri-
mus,quæ veritatem, dum difputant, perdiderunt. Nu »c
verp contra eos difïeremus , qui de fècundo gradu lapfi
praua de fummo D e o fehtiunn Aiunt ehim quidamj hec
gratificarieum Cüiquam* neeirafci, fcdfecurum 4 & quiè-
tum immortalitatis fuæ bonis perfrui.f Illi vero iram to l-
lunt,gratiâm relinquuntDèo.natura cnim fumma Virtutè
praeftaôtêm, vt non maleficam fie benefïcàm efîè debere,
ita omnes philofophi deira confentiunt,de gratia diferc-
pant.Sed v tadpropöfitam materiam per ordinem defeé-
datotatio,kuiufmpdi faciehda nobis , & exequendapar-
titio eft,cùm diuerfa & repugnantiâ fint,ira&gra tia , A u t
iratribuendaeft dep,&gratiadetrahénda,aucvtrumque
derrahehdum : A u t irademéndaeft,& gratia tribuenda,
autneutrum tribuendum. Aliud a;nplius præterhxc nihil
poteft capere natura,v t hecefïè fît,in vn o aliqu© ifto-
rum verum quod qu ir itu r inuehiri. Confideremus fin-
gula , v tnosadlatebra sveritatis , & ra tio , & o rd o d è *
ducat.
S C H O L I A .
( a ) Autvtrumqaépariterdetrahendum) erat in libris
m p reß ii.m t v^umque tr ib ù e n d um ,habet code^antiqutts,alter
verb codex fainftiSaluatoris habet : autneutrumdetrahen-
dnm.vtraqueleftio idemfigtiificat,& eft optima.quia,Vtfmt quatuor
membra inuicem feparata, nonpoteft aliter quant aliquo illo-
rummodorümlegi : quodfilegamus, aut vtrumque pariter de-
tràhendum,v t eft in libris impreftis,erit hoc fecundum membrum,
idem cum quarto,cum ait.aut neutrum tribuendum.
De bonis,& malts in rebus humants,eorumque
auctore.
C A P V T I I I .
PRrimum illud nemo de D e o d ixit vnquam,iralci eum
t antummodo,& g ratia non moueri. cftenimdifcon-
ueniens
öi-fabricji
torum
al.fcqucRda
V e J r a ü e i L w e r ,
c L T n d ,PDCeLftatc5 ti’ racait‘' s’ <I“ an o ' < iniverum>& i " H P " g " :>til:e.vidmtur,nonpotera tcon-
cea t,o copiit, prodeHevero,aebenefacerenequeat.qu2e \ fequentiarcfecare.quia vnoafFc6tn ampntato, é tiames-
ig iturratio, quaefpesfalutishominibuspropofitaeft , fi terosaffe£tusadimereDeo,necefficasipfacogebat. Ita
ma- T miïantUm ‘T 0? 0 au<a° r eft D e u s ? I i S M i ftui non hafcitur,vtiqtie nee gratia mouerur, qu od eft ir<e
maieft^slila venerabilis,hon adiudicis pöteftatcm,cuili- contrarium. iam fi non iiaineo,necgratiaeft?vtidnenec
eet feruare,achbetarc,fed ad to rto n s ,& carmficis officiü metuS,necla?titia,necmeetor, neemffericordia. Vnaeft
deducetur.Cumautem videamus,nönmodAmalacfïein ’ x ^ ------- V aeit
rebus humanis,fed bona:etiam (a ) v tiqu e fiD eu sëftau -
d o rma lo rum, eflè alterum neceffeeft,quicontratiaDeo
raciat,& det nobis bona. Si eft,quo nomine appellandus
eft,aut cur nobis qui male faciaqnotior eft,‘quam illë,qui
bené ? Si autem nihil poteft e(fe pra?ter Deum, abfurdum
eft & vanum , diuinamputarepoteftatem, qua nihil eft
maius,nihil melius,nocere pofte,prodelle non pofte , S i
ideo nemo ex.titit, qui audéretid dicere.quia nee rationé
habet,necvllo modo poteftcredi; Q u o d quiaconuenit,
tranfeamus,& veritatem alibi 1‘ëquiramus.
S C H O L I A .
(a) V tique fi D eus non e ft, au&ôrem eftè alterum ne-
ceflè eft] legebatur in libris impreftis,qui locus fane ab aliquo Ma±
Hic hao corrupt as erat. v ti que fi D eu s e ftau d o r malorum, ef-
fèalterum necefte e ft, legendum eft,exantiquistodiàbus. qua
fententia direftorepugnat cum harefiManicbmum, qui Deumfa^
ciebdnt auctorem malorum, ad quant tuendam multa loca Mani-
chat m hoc aucfore, vtfupra docuimus,corruperant.huncetiam quia
tam aper&cum eorum opinionerepugnabat, o bfcurauerant.eft au -
tem argumentum deducens ad abfurdum,hoc modoftper té,Deus eft
au ft or malorum, necefte eft,quod aliusfit auftor bonorttm:& hic fa-
neejfet melior Deo, & nobis effet notior-thoc vero eft ab furdum.eygo
illud quod ateponebatur, Deum effe au ftorem malorum, eft multo
abfurdius.
J b * beo deque eius affeftibtu, & ib i ÉpicUri ré->
prehenfto:
C A p' V t IV.
V o d fequitur.dc fd io la Epicuri ëft,ficut iram inDeô
énim ratio ctindis affedibus,vna commotio, quæin Deu
cadere non pofeft. Q u od fi nuilus affeduS inDeo eft,quia
quicquid afticitur,imbecillum eft: ergo n eccuravlliusrei
nec prouidentia eft in eo. Hucufque peruenit fàpientis
hominis difpucatio,cætera,quæ fequuntur,obticuit.fcili-
çer>quia née cura fit in eo,néc prouidentia, érgo nec cogi-
tationem aljquam,nec fènfum in eo.effe vllumjquo effici-
tur,vt non-fitomnino. Itacumgradatimdefcendiftèt,in
extremo gradu con ftitir, quia iam præcipitium videbat.
Sed quid prôdeft reticuifle , ac periculüm diffimulafTe?
Neceflitasilium vel inuitum cadere coegit. Dixit enim
quod n,oluic,quia argu mentum fie o rdinauit, v t ad illud,
qu od euitaba t, neceflàrio deueniret. Vides igitür quo
■1" perueniatur,ira fublata,& Deo adetnpta. Denique aut
nuilus id credit,aut admodum pauci, & quidem feelerati
ac mali, qui fperant peccatis fuis impunitatem. Q u o d fi
& hoc falfuminuenitur,nec iram inDeo eftè,neegratiam.
veniamus ad illud,quod tertio lo co pofitum eft.
De Deo : deque eo Stoicerum fententia: de ira &
gratia eius.
C À P V T V.
EXiftimanturStoici,&a)ij nonnulli,aliquanto meiius
de diuinitate fertfiffè, qui aiuht, gratiam in D eo eftè;
iram non eftè.Fauorabilis admodum,ac popularis oratio,
non caderein D eum hanc animi pufillitatem,vtab v llo fe
læfurtîputet,quilædi non poteft, v tqu ie tailla, & fa n â a
maieftas concitetur, perturbetur, infaniat,quod eft terre-
nænagilitatis. Irani enim commotionem mentis efîè, ac
perturbàtiùnem, qua: f it à D eoa lien a.Q ü od f i hominem
quoque,qui m odo fît fapiens',&grauis,iranondeceatrfi-
quidem j cumirtanimuîncuiufquamincidit, velutfæua
C ^ n o n c f le , ita nec gritiam quidern.Nam ciim pmarec : tempeftas tantos excite tflu du s , Vt datum mentis immu-
tp cum sa lien um efle apeo,maInmfacete,atque nocere, 1 tet.ardefcant oculi, os ttemat.Iingua timber,dehtes con*
qu odexa fteauItacundia:pieramquenafcitut:ademitei ! c tep en t, alternis vultum maculct nunc fuffufus rubor,
etiam behefacentiam, quomam videbat confequ.ens efle, nnne palloralbefcens] quantö magis Deum non deceat
v t iibabeat iram Deus,babeat&gratiam.ItaqueneiHivi- tamfoedamutatio.Et(ihomo,quihabetimperium,acpo-
tiumcoilcedcreqedam virtutis fecit expertem .Exhoc,in'- teftatem.latenoceatperitam, fahguinemfundat, vrbes
quirbeatUs,& iilcottupms eft, quia nihil curat,neque ha- fnbnertat, papulos dcle at, prouincias ad /olitudinem re.
betipienegotmm,nequealteriexhibet. D eu s igitu tnon • » n - i n e n ^
eft,fi nec mouetur, quod eft proprium viuentismecfaclt
aliquid impoflibile homini, quod eft proprium Dei, fi o-
miiino nullam habet voluntatem, nullu a<ftum,denique
nullam adminiftrationem,qU* Deo digna fit. Et q u * ma-
ior , & q u « dignior ädminiftratio t>eo affignari poteft,
quam mundigubernatio , quameura viu eiSum,m ax i-
meque generishumani, cui omniaterrenafubiedafunt?
Q u * igitur in D eo poteftefTe beatitudo.fi fempei quietus
& mimobilistorpet ? fi precantibüsfurdus, ficolentibus
c*cus?Qijid tam dignum,tam proprium D e o , quam pro-
uidentia?Sed fi nihil curat,nihil prouidet > amifii»omnem
diuinitatem.Qui ergo totam v im,totamDeo fubftatitiam
tollit,quid aliud dicit,nifi Deum omnmo non eflc? Deni-
q u eM . Tullius a P o lfid o n iod id um re fe r t, id Epicurum
fenfifïè,nullos Deos eflè,fed ea q u * de diis locutus fic,de-
pellend® in uidi* eau fa dixiflè : jtaqué verbis ilium Deos
rclmquere,re autem ipfatollere, quibus nullum motum,
nullum tribuit officium.Quod fi icaeft.-quid eofallacius?
quoda fapiente,&graui viro debet efïèalienum.Hic vero
fi aliud fenfit, & aliud locutus eft, quid aliud appellandus
eft quam deceptor, bilinguis, maius, & propterea ftultus?
Sedupn euat tam verfutus Epicurus,vt failendiftudio ifta
loqueretur, cum h * c etiam fcriptis ad reternam memoria
t cbnfignemusrfèd ignorantiaveritatiserrauit. f indo-
d u s enim a prindipio verifipulitudine vnius friCas fèn-
tenti*, neceflario mea,quaefequebantur,incurric. Prima
enim fentefltiafuir iram Deo non eonuenire. Q u ód cum
Bibiiöth.Vet.Patr. Tom.$.
^ g a ^ b a n to magis Deum qui habeat totius generis humani
, S c ipfius mundipoteftatem,perditurum fuiflè Vni-
uerfa,fiirafceretiir?Abefte igitur ab eo ram magnum,tam
perniciofum malum oporcere, & f i abficab eoira ,& con-
citatio, qu ia& de fo n n is ,& n o x ia e ft,n ec cu iqu am m a lè
ffacit,n ihil aliudfupereft hifi v t fit lenis,tranquillus,pro-
pitius.beneficus, confèruator. Itaenimdemum & c om - Ll.Cupe
munis omnium pater, & o p tim u s , &;veiè maximusdici cflè
potefit.quodexpetit diuinacoeleftifque natura. Namfi
inter horJineslaudabile vidcturprodefïè po tiu s , quam
noo?re,viuificare,quam occidere,faluare,quamperdere
('nec immeritoinnocentia iÄrer virrutes numeratur) Sc
qui h * c fécerit, diligitur, prjefertur, honoratur,benedi-
d is omnibus,vorifquecelebratur,deniqueöb merica, &
beneficia Deofimillimusiudicaturrquanto magis ipfum
Deu par eftdiuinis.perfedifqne virtimbiispr^cellentem,
atq; ab omni terrena labe fummotüm,diuinis,&ccelcfti-
bus beneficiis omne genus hominum permereri?Speciofc
ifta', populariterque dicuntur, Sc multos illiciunt ad cre-
dendum:fed qui h * c feiitiiint, ad veritatem quidem pro-
pius accedunt, fèd in part^labuntur,naturam rei parum
confiderantes. Na fi Deus non ira fcitur impiis,& iniuftis,
necpiosvtiqueiuftofquediligit. Ergo conftantiorefter-
ror illorum,qui&iram fimul.&f gratiaai tollunt. In rebus
enimdiuerfis , aut in vtramquc pa r fAi moueri nèeeflè
eft,aut in neütram. Itaque qui bonos diligit,S c malos ö-
dit: & q u im a lo s nonod it.n ecb on o sdilig it.q u ia& d ili-
g e te b o n o s , ex odio malorum v e n i t : Sc malos odiflè, ex
Ee' bono