detendere,vbi arma dus, 8c çurrus fuie ; aut Romanis no -
cere, quia
pYogenietnTroiano d[anguine duci
Auiierat, ffrias olim qUd verier et arces. _
Sed illoram funt ifti lulus; qui fob nominibus mortup-
rum delitefce nces, viuentibus plagas tendunt. iraqueflue j
iUud periculum, quod jmminet, yitarippteft; videri v'$-1
luntidplacatîauertiflè: Ime non poteft; id agunt.vr pro- j
bter illorum contetflptum accidiffè videacur. ^tàfibi apud
homines, qui eosnelciuht,aü<ftoritatem,actimôrèmpa- |
riunt. Hac verfiitia, & h is artibusnotitiam v'eri, aefingu-
larisDeiapud omnès gentes inueterauerunt. Suis enim
vitiis perditî, làeuiuhïs & graflantur, y t perdant. Iccirco
etiam humanàs hoftiaS excogitauer'ilnt ipfi hoftes huma-
higeneris, vtquàmànultas deüorarent animas. *
G R Æ € Ô R V M L A T I N A I N -
T £ R P R*È T A T I O; -LJ
& c .i. Quia error hue omnia funt, quaßulti hominésferutan-
iur quottdie.
De Dei patient id, & vltione, tUmonum cultu, &
falßs religio mb us.
C A *P'V t X V I I .
ppte'ftas pcnesyn‘ueft:Veiu etiam mQrtiferisepsillecebriSj
&errPribus perdabtVqupnia hoc ilh'squotidiahu eft opus,
tehebras hominibus ob<|ucere, nc quieratur ab illis verus
Deus. N o il igitiir coierid nunti quia iententia: D e i fuB-
iacent, Eft enim pfaculum maximum faddicere'le pote-
fta tieorum, quibus, fi iii^idam fequare, potentior efle.
pdffis, 8c eos adiuratibhe diiiini riominis expellere, ac fu-
gare. Qu od fiapp aret ,religiphesiftas tqt rnodisefle va-
na s, quibbsdocui :manifeftum eft, e o s ,q u i vel mortuis
fupplicantjyelrerram-yenerantur, vel ipiritibus impuris
amraasJuas mancipahtrr^dpnem hominum non tenel
r | e o fque’W p ie ra tis , aqfceleris fui fupplfcia penfuros j
qhi rbbelles'adueruft pafemem generis numani Deum>
fufcepdsiriexpiabilibuslacdsfas ©inne violarunc. -[]■
S c iP o i i a .
d QmTumus ideo excltatfi Sc ex eo ] L eg itu r ffiB r it im-
fr e fis , qil'i fum u s ideo excitati e x e a , babe't antiques codex,
•cum quo tresVaticatiitoycordant. excitatos enim att not ejfe etef-
m Vt'tiih dmplius terrenafieclemus. quod ft le g u ih ^ & e x eo,nbii
video adquidreferripofltt.
De fimuUchYoruthl0 'temnarumrerum cultu.
c a ‘p v t x v i i r.
a l ifta.
al. efle.
D
al. ca.
al. folios,
äl. nonic.
» Icet aliquiSjCur ergoDeus h^c fieri patitur? nec tam
malis fucculrirSrroiibus ? V tma la cum bonis pu-
g n e n t ; vc vida fine aduerfA virtutibus: v t habeat alios ,
quospunia t, alios quos honorec., Vltimis enim; temp'd-
ribus ftatuit d e v iu isa c mortuisiudicare: d eq u o iu d ic io
mihicritinv ltimo librodifputatio. DijFert;etgov donee
veniat temporum finis: quo;,efFundat iram fiiam in pote-
ftate,ac virtute ctfeleftijficut Vatum pr^qi^ta priorum ter-
rtbili monitu horrificaht. Nunc aUtem patitur homines ^
errare■, S c^duerfumie quoque impiosefle, iplciuftus, 8c
mitiSj&patiens. Necenim fieri poteft, vt nonis., in qud
■ perfe<fta fit virtuSjfit etiam perfc<fta patieiitia. Vnde qui^"
dam putant, ne ira fciq u id em D eum om n in o :q u 6 d a f-
fedlibus.qui funt pertmbationfes animi, fubiedusnon fit:
quia fragileeft omne animal’, quod afficituri & c om m o -
uetur. Qu® perfiiafiovedtatem,m arque religionem fun-
ditus tollit. Sed feponatur interim locus h it nobis deira
D e i difterendi: quod & vberipr eft materia i & opere pro-
prio latius exequenda. Illos ergo nequiflimos fpiritus
quifquisveneratus fuerit, & fe cutu s : neccaeloi n e t luce
pottetur: q u x fiunt D e i: led in ilia decider, q u s in diftri-
butibne rerum attributaefle ipfi malorum prmcipidifpu-
tauimus, intenebrasfcilitet, 8c ii i fe r d s in fu p p li c iu m
(empiternumf Docui,rell^ionesDeiorumtriplic„i,rati6ne
van as e fle : ynaf,qu6d 1 imuiachra * ipia, qu 2 Coluniur j effigies
finthominum mqrtuorumi.41 eft autem perlerluni-,
& incongruens, v t fimulachrum hominis a fiifiulachro
De i to la tu r. to li t enim quod eft deterius* ‘&imbecillius.
turn inexpiabile facinusefle, deferere viuentem, v t de-
fund orum monimentis lcruias: qui nee vitam , nec lu - 1
tern dare cuiquam pofliint , qua ipli earent. nec efle a - :
lium quenquam D eum, prater vnum, cuius iudicio, ac 1
poteftatiomnisanimaffi^ietlafit. Altera, quod ip l* imagines
fatrae, quibus inaniffimi homines leruiunt, omni
leniii earent, quoniam terrafinr.. Qu is autfcm non intelii-
g a t, nefas e£fere<ftum animal curuari,, v t adoret terram ?
• qiue iccirco pediBiis noftris fubiejfta’t f t , ytscalcatada np^,
bis ,nonado randafit: a qui fiihms ideo excitati, ex * eo
ftatumqUe fuW ^ em pneteir, eateras aniniantes accepi-
mus : yr non reuoluamur deorfum in e hunc cceleftem
vultum proijciamus ad tetram ;<fed oculos e d d i r ig ^ u s ,
qubillos naturaefuae conditio direxit ynihilqUealiud^lo^
remus, ^ilfiltolapius * iolun^at|ificis^parentiique
■ h o # v n ia tm . f numensiqui propterea^iominem rigidum
figurauit rVt (0 a n ^ no§ ad fi^erlia, & csleftia prouocari.
T ertia ,‘qUbd ^iritua^qu|pr*fiinripfis M;gionibu s ,
condemnatij&abiettia Deo^ per terravpiutencur ,q ui n o '
j cantqpihil ptgftare cultoribusiuis pojfint^qupiviam rerfi •
QVicunquè ïg îtü f ïiêfamtn tum homifiis'tùeri ; rà-
'riôfiemqudna|uræ fuæn ititüf bbtinereTipfe'fe ab
lum : non fiib pedrbuîi'quærat Dèurn : necà vefti^iis fuis
truat, quod adorèt ( quia qùiçqfifd horfimi ( S b i^ f p d i
fira hoipinem-^f, neceflè èft ) fed qu^ràtin fiiblinîi, q u lra t
in fûmmojj quia nihil poteft homihe maius eiTe-,nifi ^üod
fupra hbminenifùerir. D cusauté maior efl^Ji om^neflupra
ergo,non infra eft,née in imapotius,led in fi|mma regipnè
quaerendüs eft. Quare non eft d ub ïum, quinutligiô'nul-
la fit, vbicunque fimulachrum eft. Nam ii te iig ib ex diui-
nwrebus e fti diui'niautéhihileft m fiincaèleftibusrebus:
earent ergo rehgione fimulachra , quia nihil poteft efle
c ile fte in ea te •, qu »fit ex terra. Q u ic lu id ehim fimula-
tur, idfalfum fit, neceflè eft. nee poteft vnquam veri no--
men accipere, quod vefïtatem fu co, ^imiratfone m é f iÿ
tur. Si àutem omnïs imifâuO,non te s pbt|Mmùm fe lia,
fedquafi ludus, ic io c u s e f t : non religio in fimulachris f ' &
fed minus teligionis eft. Rhgferendum eft.igiturvcriim
omnibus falfis, çalcaridateirèna, v t cæleftia confequa-
mur. Ita enim iresfe habe r,y t quiiquis anima fuam, cums
origodecælo eft, àd infëmà^& ima proftraüeric: eo tâaMi,
quo feipfe deiecerit. ideoque pportet rafiohïSÿ a.c ftatus
lui memorem »moil n ifiad fupernàniti lèm^er, ac tendc-
re; qùod qui fecerit : flic plane fapien^f hieiUl^s/Kic h o m
o , -à hic* DeOjCæloque dignusiudicâbitur: querii iuus . al J
parefls noh humilem, nec ad terram more qùadrupedüm 4UC
abietfcumyfed ftantem ppriüs,acr'eti:um ,ficu t cum fecit,
agnouerit.
S jc h o L I A.
d Hic cælo Deoque dignus] Legiiur iH librUimprefis, h i i
denique Saluatoris,cum
qut^JstregVaticamunueniûMsèxtüoenim denique, facile po-
Luitjfieri Deoque,quamuisnon eratneceffehocaddere, quia ex eo,
quodxalo dignus dicatur, Deo quoque dignus intelhgitufai - > •;
De Philofophis : défjà ver it ate.
C A i> v t X IX .
f Eraftaeft igitur ( ni fallorj) m agaa & d iiic iU s fttfeepti
operis portioî 8ç maieftate caeléfti függerenrp hdbis
diçendi facultatem,inulteratos depuIimuserrores.N Uric
verb maior nobis,, ac difficilior cuni philolbpliis pro-
p.olitaiqdtatio-cfti'quprum fumma dotlrina 8c eloquen-
tia quafi moles aliqua mihi opponitur. Blàm yt iljic
§ ;____ multitp?
m
A
4
I B
premebatur ; ita h icàuttoritate præftantium omni généré
lâUdisvirorum. Qufsautemneu:iat,plus eflè momentiirf
padciofibus doéris, quàm in pluriBus imperitis ? Sed non
eft defperandum, iftos quoque de lententia y D e o , ac ve-
ritate ducibus, poffe depelli. nec tam .pertinaces lore ar-
bitror,v t çlariflimunl lôlem iànis,àc patentibus oculis vi-
dere fe negent. M o d o illud v c rum lit, quod, ipfi folent
profited,ftudio inueftigandar veritatis le ceneriicfticaciam
profetfcOjVt quæfitam veri.tatém diu & aliquando, inuen-
tam efle c tedan tj& humanis ingenijs inueniri non potuifi
fe fateantur.
L.COELII LACTANTI I
F 1 R M I A N I , D I V I N A R V M
1 N S T I T V T I O N V M,
D E F A L S A S A P I E N T l A i L I B E R I I I . '
Devehtate, &eloquentia,
______________________ i f f
tasefleiid ipfurn re ,& argümentis docendum eft .- nequis
hqheft4fej)iehti5nomiricindü<äus,autihäniseloquenti?
iplendore deceptus,humanis?malit quam diuinis credere:
qu^ quidem tradita funt breuirer,ac nude.nec enim dece-
bataliter,vc cum Deusad hominemi loqueretur, argiupe- ;
tis aflereretfuas voces,tanquam fides ciifo'haberetui: f id . ’
vt o por tu it,eftlo cu fu s , quafi rerum omnium maxmius
iudex; cuius eft no n argumentari,led pronuntiarg verum.
Ipfev tDeu s , nos au tem , cümadres lingulas teftimoliia ,
diuinaevocishabeamusrprofettb mbnftrauimus, quanto
certioribus argumenys poflint vera d efen d i; eftm et->
iam falla lie defendantur, »vt vera foleant videri. Qu^are
non eft,quod philofophis tantum honoris habearaus; aut
comm eloquentiam pertime/camus. Loqui enim bene
p o tü t ru n t , v t homines eruditi; ver£ autem loq uin u llo
OiOdo;yquia veritatem non didicerant ab e o , qui eius p o f j
tcnseflet.'Neclane m agnum a liquidefficiemus; q u o a d - p
losignorantiaeredarguemhs , quam ipfi faepiflime con ft-
tenturin e o lo lo , quoniam eis non creditur, in quo folo
credidebuit.coriabdroftendere m inquam illos tam.veri-
dieos fu ifle ;qu dm cuujlententiam in le de fua ignoratio-
ne dixerunt.
C
Ö
C A P V T I.
E L L E M mihi,quando Veritas in obfeuro la-
tere adhuc cxiftimaturiVel errore, atque im- j
pe ritiavulgi, varqs,& ineptis fupetftitioni--j
' feruientis; vel.philofophis prauitate.in- j
geniortim turbantibus earn potius ? quàm il-
liïftrantibus ; e tfi non qualis in M. T . fuit ; quiapræcipua,
& admirabilis fuit: aliquam tarnen proximameloquentiç
çohtirtgerefacultatem : v t quantum veritas vi fua propria'
valeat,tantum ingenij quoque viribus nixa, exereret fe a-
liquando;&difcuiîis9conui(ftirque tam publicis,quàm eo-
rûm,quifapientes putaqcur, erroribù^, humano generi
clarifflihum lumen inferret. Q iio d quidem duabus ex
caufis fieri v e llem ; v el quod m agispolîènt crederehomines
o rnatæveritati, qui etiani mendaciq credunt, capti o-
rationis ornatu,lenocinjoque verborum.j v el c eitè, v t ipfi
philolophiluis armis potiflimùm, quibusplacere lib i, &
to n fid e re lo len t, opprimerenturà nobis. Sed quoniam
Deus hanc vo lu it rei efle naturam, v t fi mplex,& nuda ve-
rîtas effet luculantior,quia fatis o rnataper fe e ftj ideoque
ornamentis extrinlècus additis fiicata,corrumpitur;men-
daciiim verb fpecie p lacet aliéna i quia per fe corruptum
vanefcit,ae<t * defluit,nifi aliunde * ornatu : æquo animo
ferö, ingéniuto m ihi mediocre fuiffe concefliim. Vcrùm
ego non e loquentiæ,fed veritatis fiduciafufççpi ho c opus,
fortaffe maiusiquàm v t polfit meis viribus fuftineri : quod ,
tàmèri etiàmfî ego defècerim , D e o , cuius e ftho c mutlus, !
àdiiiüânte,veritas ipfa complebit. Etcnim cum feiam ma-
xiiriôs quoque oratoresà caufidicis mediqcribus fæpe vi-
é to s ; qu ô dtah tà eft potentia veritatisi vc feipfam, quam-
uis in rebus exiguis , lua caritate defendat: cùrhaneego
in maxima éauïà ab ingenioiîs quidem illis, ac dllcrëtis v ï-
Hs,fed tàfrienfalàdicenribusoppréffum ici pu té mj a cn ô
ilia,fi minus oratiorie noftra,quæde tenui fopte admodü ,
e ü i is e manat; lu miné tarnen luo c la ra , & illqftris âppa-
reatj N e c fi ph ilofop hid odrin alite ramm mirabiles exti-
teruntiego etiatri illis fcientiam veri,cognitiohemq; con-
celïèrim,quam nemd cogitaiido , aut dilpütando allequi
poreft.tNeqüe ego nuncreprehendo eorum ftudium,qui
veritatem {cire voluerunt ; quia naturam hominis Deus-
veriadipilcéndicupicotiflimaaïfccit : (èdfddvguo, id re-
uinco; qubdhoneftam iftorum 8c opcimam voluntarem
non fitfécutus effe’ékus.; quia rieque | quideffec verum i-
pfimi,lciebant,neqùe qUomôdo ,a u t vbi, apc qua mente
quærendum.Icà dum fuccurtere h u manis erto 11 bus cupi-
unr; ipfi fe i i plagàà, Sc errôres maximôs induxeiuht. Ad
hocigiçur me opus coarguendi philoipphianv f fulceptæ
maceruÊordoiplededuxit. Namcumerror.omnis autex
rd igione falfa o lia tur,autex lapiençia:in eo cqnuineendp
neCefle eft vfrumquefubuertere. C ùm em m fit nobis,di-
I irinisliceristraditum,f cqgitationesphilofophorum ftul-
| | S c h o l i a .
a Diffluit nifi orneturjyic babet codexantiquus.reliqua,ali fide
ornatu quæfîtocircumlitum fueric ac p o litam ,défun t a-
lij tamen codices qui ilia babent.
b N equ e ego nûcreprehendo] _/ur ç/2 in codiceantiquo,quod
mihi valdeprobatur.quta hïc>enirn,poritnonpoteft> cum nullacaufa
reddatur,fedfimpltciterfuamfententiam Lattantim expomt. ,
c Cogitationes philofpphorumftulcas eflêj)fie habetyter-
que codex fa n fti Saluatoris y cum quibus très Vaticam concordant,
& J e iJ l iÛadiftio, omnium. nam DiuusPaulusdquohocfitmptum
eflyrton hoc dicit de omnibus pbilofopbis.
.De Philofophia^eaqj reprebenfa.
C a p v t I L
N V n c quoniam duobus fuperioribus Iibrisreligionfî
falfitas demonftrata eft,nec non.origo ipfa totius et-*
roris expofita : huiushbri munus eft philofophiam qu o que
oftendere,quàm inattisj&fàllafitiVt omni errore fub-
lato,veritas patefaéta elarefeat. Qrdiamür itaque à com-
muniphilolophiæ nomine ; vt ipfo capite deftruéto, faci-
i lîoi:n obisadituspateatadexcindertdumomne corpus : fi
tamen poteft corpus vocari j cuius partes, ac membradif-
cordent; nec vllacompage inter fe çohæreânt; lèd quafi
difie«fta,& diflîpata4palpif ate potius quàm viuerevidean-
tur.Philofophiaeft^vt riomen indicat, ipfique definiunQ
ftudiumlapientiæ. Vnde igitur probetn niagis philofophiam
ndneflèiàpientiam, quàmexipfius nominisfigni-
ficacionéî Q u ien im fapientiasftudët ,v tiq u e nondum fa-
1 pic ; led ,v t làpere pbflïc,ftudec. In cæteris arribusjftudiitrii
quidefliciac, &qub'tenda t, apparet.quas cùm difeendo
aiiquis aflècurus eft; iam non iludiolustarcificij, lèd arrifex
nominator jA c enim verecundiç caufa ftudiofos fe'fapien-
tiæ,nô fapientes vocauerunc. immt) verb Pythagoras,qui
hoeprimus no men inueninçùm paulbplus lapêret,qüàm
illi pribres,qui le lapientes pucauerUnc ; intellex it, ntillo
humano ftudio poflè àd lapientiam perueniri;& ideo non
oportere incomprehenl je, arque imperfé<ftçtei perfeélum -
nomen imponi* Ita.que cum ab eo quæreretur , qûemnam
le profitêretur,rèlpiodit, pHilbfophum, id eft,quæfitorem
fapientiæ.Si ergo philolbphiâ lapientiam quaïrit : liecipla *
fapientiaeft^juianeceflèeftaliudeflè,quadquærir;alfud
quod quæritiir :a necqu^firio iplàre«fta eft;quia nihil po*
| ceftinucnire. Ego verb ne ftudiôlos quidélàpiehriaephi-
lofophoseflè coneeflctim^ quia i^lo ftudio ad lapientiam
1 non peruenitur, Nam fi|aculcas inüeniëdseveritatis huic
ftudio fubiacerèt;& fi d îe t i d it u d iu mta n q uarri ite jad la-
[ pienriam, a liquando eftètjnuenta. Qàm verb tot tempo-
ribus, tô t ingenijs in eius inquifitione coritriris, non fit
I cqmprehenfa : apparet, nullam efleibi Lapientiam.- N o n
I ergofapientia: ftudcnt,quiphiloibphanturjlèd ipfi ftude-
I refê putant ; qui» fllu d,q u od quaerunt,vbi, Sut quale fit,
G
H