c
al.'religie
num.
al. banc -
äl.om-
nium &
L.Cceli L tc lm t ij, De verifaftentiit&rcltg iont _____
De lbe,&vera relioione,& (itperftitione*
‘ C A P V T X X V I I I .
fièfie comfitentur, vicimus. Neceflèeft enim veram eflè
hanc religionem }qu£E & rationem dsraonum nouit, & a-
ftutiam intelligit,& vim retundit,&eo s fpiritaiibus armis
dómitöSiac fiiba<5tos,cedere fibi cogit. Sinegant, teftimohijs
poetarum.acphiloiophorumrefellèn tur. Q u o d fi e ^~
f t ,& malos eflè, inficias uon eun t, quid fupereft, nifi vt a-
lios dicant cflc Deos, alios d*mones?Exponantigitur no bis
differentias generis vtriufque,vt feiamus quid colendu
quidexecrandumfit.Habeancnc inter fealiquod confor-
tium,an vero inimici fi nt. S i fiint aliquaneceflitudmcco-
pulati,quatehus eos difcernemus ? aut quötnodo vtfriufqy
ge neris honorem, cultumque mifcebimus? S i autemlunt
inimici,cur aut daemonës Deos non timent,autPij d^mq.
nes Fugare nonpo flunt ï Eccealiquis inftihóbu d smonis
percitusdementit,effertur,in{anit:ducamiishunc ih Ióuis
optimi maximi templum,vcl,quia lanare homines Iupiter
nefeit; ih Aifculäpij, vél Apollimsfanura. Iubèat vtriusli-
| betfacerdos, De i (ui nomine ,v tno cetjs illë (p iritüse xce -
! dat ex homine: n u llo id p a& o fieri poteft. Quasigiturvis'
jDeorüroeftfifiibietäosnbid^monas non habéntïAt v ero
ijdem dsmonésadiuratiper nomen ^ e i verijpirotinusfur.
ginnt. Qujeratio e ft,v t Chriftum timèant, Iouem autern
non timeant,nifi quod ijdem funt^dsmones» quos vulgus
Deos efle opinaturïDënique fi conftituatur in medio & is,
^uem%öriftatincurfum daemonisperpeti, & Delphici A-
pollinisvates^eodem modo D e i nomen horrebunr,& tam
eeleritèr excedet de vatcfiuo A pollo.qu ame x homine Ipi-
rttüSille daerrioniacus adiurart>,f«gatoque D eo füo»va-
tes in perpetuum contic'efifet. Ergo ijdem fiint dsmon es,
'quos rafenfur execrandös eflè} ijdem dij,quibus fupplicät
S i tiobis credédum eflè non putant, credant HomerOj qut
futmnum illütn Iouerqdjemonibusaggregaüitjfed&alijs
poetis,ac phiIbfophis,.qui ëofdem modo daemonasymodo
DqoSnuncupant, quorum alterumverum , alceriim fal-
fum e ft.. Ihï enim n equilfimifpiritus,vb iadiurantur,ibi
fe d*trß>nas confitentur,vbi coluntufjibi le Deos métiun-
tur , vterroreshominibus immittant, 6t aöocenta veri
D e i notionéjper quamfolam poteft mors aeterha vitari.Ii-
dem fiïnt,qui deijciendi höminiscairfa, varios fibi cultus,
j per diiiêria * règionum condiderunt, mentitis tarnen ,■ af-
► - *fumptifqué nominibus,vt fallérent. Nam quia diuinita-
temper feipfos affe&are nortpoterant j afciueruntfibi nomina
potentiura regum, fiib quorum titulis fionores fibi
deorttm vendicärent.Qui error difeuti po te fti& in Iücem
veritafis protrahi.Nam fi quisfiudëtaltiusinqtfirere,con:-
grëgeteos quibus peridäeft eiere abihfcris animas. Euo-
centIouem,Nëptunum,Vulcanüm,Mercurmm#A p olli-
nem,patremque omnium Saturnum. Refpondebunt ab
infèris omnes,& interrogatiloquentur,& d e fe a cD eo fa -
teburtrur.Poft hxceu ocentChriftnm,nonade rit,nonapj
parèbiriquia non amplius qu^m bidtioapud inferos fuit.
TQuid hacprobacione certius ptoferri poteftpËgo v e ro n ó
dubitOjiquiri ad vecitatem T r jfmegiftuf*häc aliqua ratio-
ne perueheritjt qu ï de D e o patre * omniay de filio locutus
eft multa,quje ditiinis corrtinentur areanis*' > l' - s | „ I '
«
4 Expugnarent Dei templum ] lego ex antiqtw codïcibus:
' templuMveroDeiappeüat vïrbsïüos Chnfitanos, qui facrifictisitt-
tererant,qtn martyr'to affect ïfunt ob quer etas d&momm, &eorum
facer datum: quo facto principesfe verofacritegio corttaminarunt.
qu'od fi legeremus, expurgareik, per Dei temptum effetinteUigendum
Apoll inis, vet alteriusbuitifmodi, quod Lactamius nontetnplumDei,
fedd&nionisprofanam domicilnm nominaffet. .
b Q u i de D eo patre omnium "J habet codex antiquus. omnia
vero tegimiln non placet, quia nonputo Trifmegißumomnia^
qua de patre diuihis literiscontinentur , fiiii fcrtptiS fomprehendijfei
multa tarnen & depatrej & d e filio video èum tn fuisdialogis
dixip,putoetiaH'xoniunäionem,8c,addendam,vt di-
caiuus patre omnium &c de filio: qua tarnen
tn antiquis codicibus non repentur.
nV x cum ita fth ab e antv roftend imu s •, apparet, nuÎ-
lam aliam ipem vita^homini eflepropoutam, nifi vc
ab iedis vanicaribus, & e|rore miferabili, D çü cogno fcar,
& D e o ftruiat;nifi huic temporal» rend ntie.t vitæ 5 aefe ru-
dimentisiuftitiæad cultum veræ religionisinftituat. Ha c
enim conditione gignimur; v f generancr nos D eo,iu fta ,&
débita obfèquia prarbeamusihunefolum nouerimus ; hue
fequamur.Hoç vinculo pietatis ob ftr id r , D e o religatifu-
musjvndeipft religio nomen accepitjnon vt C ice ro inter-
pretatus ëftjà relegendo ; qu i in lifiro de natura Deorum
ftcund o dicit ica : Nonénrm philofophi fofurn, verumer-
iammaioresnoftriftiperftitionemareligione feparauerut.
Nam qui cocos dies precabantur, & immolabanc, v t fiufibiliberifuperftiteseflenr,
fuperftitiofifuntappellati. Q^i
autem omnia,quæ ad cultum D eorutn pertinerenr,retra-
d a r en t,& tanquamrelègerenf, ijd id im n tr e lig io f ie x r e -
Iigendojtanquam ex etigendo elegantes, & ex deligendo
düigenteSjintelligendointelligcntes. His enim omnibus
ineft vis legend i , eadem, quæ in religiofo.ita fa&um eft in
fuperftitiofo,& rellgioforalteriim viti j nomen;alterülau-
d isH scin terpre tatio quam in ep ta fit, e xre ip ia lice tno -
fcerc. Nam fi in ijldem dijs colendis & fiiperftitio , &
religio verlatur exigua , vei potius nu lla diftantia eftv
Q u id enim mihi afreretcaufie, cur precari pro iàiute filio-
rumfemehreligi.qfi^&idcm deçiesfacére,fupef ftiripfi ëflè
hominisarbitreturîSienim femelfâcere optimü eft,quan-
to magis (æpius?S i hora primäj ergo S i rota die. Si vna ho-
ftia placabilis,pl acabiliores vtiq*, hoftiæpl tires, qu iamu l-
tiplicataobfequiademerëntilrpotius , quam offen dune.
N o n enim nobis odiofi videntur ij famu li, qu i a ilid ui, &
frequétesadob fequiumfiierinr,iediuagis chari.Cuirigi- j
tur fit in culpa nomen reprehenfibile fulcipiat, qui àUt
filios (uos magis diligic,aut Deos^fatis hou prat flaudetur
aiitemquiminus î Q u odarguio entu etiam ex contrario
vaIet.Sienim rotos dies precari, & immolate crimints efiç-
ergo & ftmel.Si fiiperftites filiosfubinde optare,vitiöfisrtt
cftÿluperftitiofiis igi tur 5c ijle ,qui etiamiaro id optauerir.
À u t eut Viti j nomen fie ex e o trâd um ,q u o nihil honeûius,
nihiliuftius optaripoteftîNam quod aic,réligiofosdréle-
gendo appellatos^qui retradenteà dil igenter,quæ ad cuir
tum Dèörum peftineatit : eure fgo illi, qui hoc fiepe in die
façianr^religioforu m nomen amitcanc, cum m ulto v tiq u e 1
diligenrius ex'afliduitace ipfà relegânc ea , qUibus dij.Co-'
luntu rîQù id ergoeft^Nimirum teligio y e ti cultus eft, iü-
pérftitio falfi. Et omnino quid colas, intëreft;non quem-
admodum colaSiautquid precerë. S ed qu ia D edrum cul-^
tores religio jôs fe putant » cum fintlupetftitiofi : nec religiö
sem poflùiït à fiiperftitioiïe difceriiere *,nee fignifican-
tfâmriomintim exprîmere. Diximus nomen religjonis a
v in cu lo pietàtis e llededu«51am;qiiód hominem fibi Déus
refigauerit, & pietate con flmfterit • quià feruire nos c i , vt
d omino j& ob feqm,v t patri,necefle eft. melius ergo id h o -
mentucredusincërpretatUs èft,quiaair,religionum ièno -
d oS exfol uere.Superftiriofi autem vocan tur,non qui filios
fuosfiiperftitesoptanf ( omnes enim optamus) fedautij,
quifilperftitemmem'oriamdefuncSorumcoIunt, àütqui
pareiïtibus fuisJuperftites ,• coleban t imagines eOriim
domi tanquam Deos penâtes. N am q u i itouosfibi ritùs
aflumebant,vt deörum vice mortuos honoraréti quos ex
hôminibus in cælumreceptos putabanohos fuperftitiofos
, vocabant. Eos v ero,qui püblicos 6c antiquos Deos c o le 5
tent,religio,fôstîbtpinàbant. Vnde Virgiliùs.'
Va nafuperfiitïp,veterumque igrtara Deotuni.
Sed cum veteres quoqy Deos inueiiiamûS eodem mod
o cólècratos eflè poft obitum» fiiperftitiofi ergo qu i mul-
tos*acfalfos Deos co lu n t. N o s autem religiofi, qui Vni-^ 6é
v e to D e o fupptkamäs. W
S c ,h o i i À . - •
4 Juperftites vero colebant imagines ~\legendum efl expîe-
rifque dntiquis côdieibuf .colere vero imagines Latine & eleganter di*
citUr,celebrar'e nibilfigmficat,quod ad banCrem facerepoßit. hielo-
eus in libris a Paulo ^ n u t ip impi'eßis tarn erat emendatus.
p e religiöse tbriftiana}& d e tefuwrti Patte coniunttione,
C A P V T X X I X . ,
"pO r ta f le quterat aliquis, q u om o d o , cum Deum hös v -
J L num colere dicamus , duos tarnen eflè aflèüeremus,
Deum pa trém,& Deum filiumjqüæ aflèueràdo plërolque
in maximum^impingit etrorem. Quibus cum probabilia
vrdeantur eflè , quæ dicimus ; in hoe vho labare nos arbi-
trantiir;£ qu od 6t alterum, & mortalem Deum fateamur.
D em Or tali täteiam diximusinunc de vanicàtc docèamus.
G um dicimus Deum patrem, 6c Deum filium, non diuer-
fum dicimus,nec vtrüq; iècerhimusiquia nec pater finefilio
poteftjnec filius a patre (ècérni-fiqüidem neepater fine
filió nuncupari,necfiliüsp'oteftfinc patre géherari. C um
igitur & pater filium fa cia t,& filiuspatre j vna vtiq-, mens,
vnusijpiritus, vnafubftândaeft. fe d ille.quafiexuberans'
fons e ft, hie tanquam defluens ex eor iu u s iille tanquam
fol-jhit quafiradius i fo le porrecfciisiquiquöniam fiimmo
1 patri S?fidelis,6ë caruseft, nofilèparatur, ficut necriuusà
Fonte ,.neç radius à fo ie , quia & aqua föntis in d u o e ft, &
folis lumen in radio. æque neque vo x ab ore feiungi, riec
Virtus,autmanusacorpore diuelli poteft. Ciimig itu ra
prophetis idem manus D e i,& v irtus,& lermo dicatur,vd-.
; quenuUadifcretioeft,quia&linguafermonis miniftràëft,
! & manus, in qüa e ftv ir tu s , indiuiduæ funt corporis por-
. dones.PrOplore v ti exemple libet. C u quis habet filium,
; quern vnicediligit,qui tarnen fitin d om q ,& manu patrîs,
lic e t ei nomen domini,poteftatemque cöncëdat,ciuili tarnen
iure & domus.v n a ,& vnus dominus nominatun Sic
hic mundus.vna Dei domus eft, & filius.ac pater, qui vnà^
ni mes incoiunt mündum, Deus vnus>quia & ynus eft tan-
quam d u o ,& duö tanquam vnus. N ëqu e id mirum, cum
'&düius fitin pàtre,quTa pater diligirfilium,&paterm filio,
quia volüntadpatris fidelitèr paret,nec vnquam faeiacaüt
fecëdtjnifi qiiod pater aut voluir, aut iüfllc. Denique vnü
Deum eflè tam patrèm quam filium , E if ias in illo exem-
p îo,qu od fiiperius pofiiim us,oftendir,cum diceret :Adora-
burit tei& in teprecâbuntur\qamiam in te Dem efy & n o n eft alius
Dettsprater té.S ed Sc a liö lo co fimiliter aic^ Sic dicit Deus Rex
lfrat\-)&quï eïuileam Deus attrnusxgo primus, & ego nouißimust
& prater me nemo efi Deus. G um duas perlbnas propoluiflèt
De i régis,id eft Çhrifti i & D e ip a td s , qui eumpoftpaflio-
nem ab inferis excitauit,. fi eut oftcndiflè diximüs Olèam
Prophetam,qui a it , Et de manu inferorum erùameum:tzmexi
ad vtrâmqùè perfonam referensiintùlit, & praßter me non
«ft Deus,cum poflètdiçere,præter nos.ièd fas no eratplu-
rali numéro,ïeparationemtantjenëceflltudiniffieri.Vnus
èft ènim fo lus,liber,Deus fiimmus,carens o rigine, quia i-
pfe eft origo rerum,& in eofimul & filius & omnia c o n ti- .
Uentur.Quapropter cum mens, & voluntas alterius in al^
tero fic,vel podus vnàin Vtroque,mtdto vnus Deüs v fcr-'
queappellatur,quia quicquideft in patre, ad filium tranf-
fluit,& qiiiequidin filio, d patte defcëndit.Non poteftigi-
tùr illé furamus,ac fingularis Deus nifi per filium cb li.q u i
folum pâtrem (è.colete putat,ficiit filium non colit, ira ne
patrèm quidem.Quiautem filium fiifdpit, öc horiien eiiis
g erit,is vëro cum filio fimtil & patrem eb lit, quoniam le-
g atu s , & nuntius, 6c làcerdos fiimmi patlis eft filius. H ic
rempli maximi iamiaeft’i hic liïcis v ia , hic dux lalutis, hic
oftiumvitæ.
S C- H O I î A.
a Q u o d & altetüm m ortàlem ] legendameftexatttiquiscodicibus
, quod iH libris à Paulo bUnutio exeufis habetur, in alijs tarnen
ab aliisitnpreßis, qu od&æ ternüm &m ö tta lem ,Iegäut,
quod nihil ad rem facit, eft enim hoc obieäio qmdam gentilium,
quibus m p ta videbaturtioftra doUriHajo^Uod duos Deos,vtiüi di-
cebant,facer emus, &borum alterumfaceremus mortaletti-.cuiobie-
üiomLaäantiusinboccapiteitareß>dndet,vtelate pfttndätfedefi;,
lijdiuimtatereftefenCijfe.&exbóccapiuaperteintelltgipotefiiealoca,
qtu ante notauimus,ab Arianefuiffe (Mtrupta.
- v V - *rs
De hareßbus, & fuperfl'ttionibtu deque qs vitandis*
C A P V T X X X ,
O Ed quoniam multoe hærefès exriterunt, & inftimftibus :
O d a em on um , popu lu sDeifciflu se ft, determinandaeft
nöbis vetitas breuiter, & in fuo proprio domicilio.collo*
canda, vt fi quis aquam vitaï cupiet naurire, non ad detri-1
tos lacus deferatur, qui nqnhabentvenami, ftd vberrimü
De i nouericfoncem, quo irdgatus,perennilucepodacur. I
An te bmnia fçire nos conuenit, & ipfum > & legatos eius '
prædixifle, quodplurimæ fe61æ,&hærefes haberét exifte- '
rë,quç concordiam fa çfti corpOrisrumpercntiacmonuif-
lè.vt fumma prudentia caueremus,ne quando in laqueos,
& fraudes illiiis aduerfarij no(tri,cu m quo nosDeus Iu d a -
;riyolùit,incideremus.Tum dediflè eercà mandata,quæ in
■ perpetuum euftodire deberemus. Q u orum pleriq; imme-
moresjddèrco itineré cælefti, yiàs fibi deuias per anfraft9,
& prçcipida cbndiderunt,per quas parte plebisihcautam,
& umplicem,adcenebras,mortemque deduccrcnc.Quod
quâccnus accidenriexponam. FuerUnt quidam noftrorü
y c l minus ftabilicafide ,v e lm in u sd o ft i, vel minus cauti,
qui diflidium facerent vniratjs, Se e cclefiam difliparent.
Sed ij,quorü fides fuit lubrica, çum Deum noflè fc, & colere
fimulacënt,augcndis opibus,& honori ftudentes,affe-
iftabanc -maximum facerdo tium ; & à potioribus vitfti, fe-
cedere cum fufftagatonbus fuis maluerunc, 1 quam eos
ferre præpbfifos,: quibus concupierantipfi ante præponi.
Q uidam verb non làtis cæleftibus literis eruditi,cum veri-
tàtisaccuiàtoribü'srelponderè non poflent, obijçientibus
vel impbflîbile,vel incongrueriscuè, v t Deus in vçctum fe ,
mu liens in c lu d e r e t, fié e cæléftem illam maieftatemad
tantam infirmitatem potuiflè d cd u c i, vt hôminibus con-
temptui, derifiii, cbntümeliæ, Sc ludibrio e flèt, poftremo
etiamcruciamentaperferret,arque execrabilipatibulofi-
gereturrquæ omnia cum neque ingenio,* ne doftrina de-
fendere,acrefutarepol!ènt (nec enim vim ,rationemque
penitus peruidebant ) deprauati funt ab itinere r e f to , &
cæleftes literas corruperunt,vt noua fibi doftrina fine vlla
radice,ac Habilitate componeren^.Nonnulli autem fallo-
rum"prophetarum vaticinio illeé ti, de quibus & veri prop
h e ts , S c ipfeprædixérat, exciderunt àdoftrina D e i , 8c
traditionem veram reliqueru n t. Sed illi omnes dæmo-
niacis fraudib us irretiti,quas prblpicere,&cauere debue-
rantjdiuinum n omen& cu ltum per imprudentiam perdi-
dernnt.Cum enim Phryges,'aur Noua tian i, autValenti-
hiani,autMarcionitæ,^àut A n throp iani, (eu quilibet alij
nominantur,Chriftianicflè defierunt,qui Chrifti nomine
amiflb,humana,& excerna vocabula induerunt. S o la ig i-
tôr Cath olica Ecclëfia eft:,quæ verum cultum retinet.Hic
eft fonsveritatis, h o c eft donriciliumfidei : hoc templum
Dei:quo fi quisnon intraùerit,vel d quo fi^uis e x iueiit, à
fpe vitç,aclalutis æternæ ^liènuseft. Neminem fibi oportet
petrinaci çoncertatione blandiri. Agiturenim de vita,
Scfalute^cuinificaute, acdiügentereonfulatur}amifl^ 6c
extinfta erit.Sed tarnen > quia finguli quique coetus hæreA
ticorum,(è potiflîmum Chri^lianos,& fuam eflè Catholi-
cam Ecclefi am putant, ftiendum e ft , iliam eflè veram, in
* quaeftçonfeflio, & pcenitentiaî quæ peccata, & vulnera,
quibus (ubieftaeftimbecillitàs carnis , falubritercurat»
Hæ c intérim paucisadmonendi gratiaretuIiVnequiserro-
rem fugere cupiens, maiori implicetur errore, dumpene-
trale yeritatisignorar. Pofteaplenius, & veriüs contra 6-
mnes mendaciorum iètftas pro prio , lèparatoqüe opéré
pugnabimus. Sèquitur, v t, quoniamïàtis de religione
vera&fapientialocutifiimùSjin proximo lib ro dexuftitia
difleramus. * ;
* Micbaelem Thomafium contra veîerum Codkum confenftm,
contra ventatemtpfam expunxtffe La&antio duos baftevoculaSj,aüt
ArianiJeâionetfc finceram b um loci effe, 0 -Anmpiani,aut Aria-
n ifeu quilibet alij nominantur,&c. docet Baronius T 0.3. Ah-
nai.Anno C h x iftij^ . Ç A .fo ^ i.2.z.lam m m tempore,qm feri*
bebat Lactamius exortam barefim Arianamplufibus argumentis
oßendite . „ . _____ ■-