«r/.eos
ai dcfècit.
4 medic
tépcranda.
L. Ccelij Laéiantify de vcro cuLtu,
natura infitis caftrare hominem quodam modo volunt.
Q u od tale eft, quale fi vclint aut metum dctrahere ccruis,
aut venenum anguibus ,aut iram feris ,aut placidi catem pe-
cudibus. Nam qua» lingula mutis animalibus data lunt•, ea
vero vniuerfahominifimul. Q u o d fi, vc medici dicunt,lx-
ticixaftedtusin Iplene eft,irxin fellejibidinis in iecore , ti-
morisin cordefaciliuseftinterlicerc animal ipfum,quam ex,
corpore aliquid euellerc quod eft animan tis naturam veile
mutare. Sed homines prudentes non intelligent, cum
vitia'ek nomine toi lunt,etiam fe virtutem tollere,cui foli locum
faciun t. Nam li virtuseil,in medio ira: impetu feipiu m
co hi bere,ac reprimere,quod negate non poftunt: caret ergo
vircute quifqiiis ira caret.Si virtus eft, libidine corporiscdn-
tinere,vircute cäreat,necelfe eft,qui libidinem, quam temperet
non habet.Si virtus eft, cupidicatem ab alieni appeti-
tione frenare,nullam certe virtutem poted: habereiqui caret
eö ad quod cohibendum.virtutis vfus adhibetur. Vbi ergo'
vicia non lunt, nec virtuti quidem locus eft,ficutnecvi&o-'
rix quidem, vbi aduerferiw nüllus eft. Ita fit, vc bonum fine
maloelfe in hac vita nön polfit. Affeötus igitur,quafi v-
bertaseft naturalisanimorum. Nam ficut in fentesagcr,qui
eft riatura fascundus, exuberat.fic animus incultusvirijs liia.
Iponte inualefeentibus, velutlpinis obducicur. Sed cum
verus cultor accellerit,ftatim cedetibus vitijs,fruges virtutis
oriuntur.Deus itaque,cum hominc primum lingerer,mira-
biliprbuidäncia ingenerauit ei prius iftasanimi cömotioiles,
vtpöflet capere virtutem ,ficüt terra culturam; pofuitquc
roateriam Vitiorum,inaffe<ftibüs,yirtutis,in vitijs.Qux pro-
fe<fto aut nulla erit aut in vfiieffe non poteritj fld c lin tea ,
per qjüx viseius autapparet, autconftat. Videamus nunc,
ijdernilli,quivitia pemtus excidunt,quidcfFecerint. Qua-
tuor iilosafFe&us, quos ex opinione bonorum, malorum-
queriafcipift^it.quibuseüulfisjlanandumelle animumla-
pientisexiftimant; quoniam intelligunt &c natura infitos efi-
fe.&hne his nihil moueri,nihil agi poife,alia qiixdam in eo-
rumlocum,vicemq|fupponunt:vt pflfeupiditate fiibftitu-
uht voluntitem. quafi vero non mufto fit prxftabilius, bo-
npm cupere,qiiam malum veile. Item pro lxtitia gaudium,
pro metucaütiohem. A tin illo quarto immutandinominis
*eius,ratio * deficit. Itaq; xgritudinem penitus,id eft, moe-
ftitiam.doloremq; animi luitulerüc. quod fieri nequaquam
poteft. Qmsenim polfitnondQlere,fi patriam autpcftilen-
tiaexhauleritVaut hoftis euerterit, aut tyrannus oppre fieri t ?
Poteft aliqujs hon dolece, fi fublatam viderit liBertatem, fi
proximos, fiamicosy li bonos virosaut excerminatos, aut
cmdeli ffime trucidatos ? nili cuius mens ira obftupuerit, vt
fif ei iciifus rnnniVereptus. Quare aut omnia tollere debue-
ruht,autimplendafueratcurca h x c ,& debilis dilputatio, id
eft^tiaui proxgricudme aliquid reponendum, quoniam i
lirperioribus ita ordinatis, h oc conlcquens erat. Vcenim
prxlepribüs Ixtamur bonis j fic malis angimur,ac dolemus.
Si ctgo I jm tm »quoniam yirioläm putabant, nomen aliud
indidemnr, fiexgritudini »quoniam & ipläm vitiolam pu-
cabant,aliud vocabulum tribui cöngruebat. Vnde?pparet,
non illisremdtfuiflc,fed verl^|m,cuius indigentia eum to-
tumaffedum,qui eft vel maximus,contra quamnatura pa-
teretur ,aüferre,voluerüht. Nam illas nominj,um <»6mmu-
tationes. poteram eparguere pluribus, & oftendere, aue ler-
monis orhandi, äugen,dxqut^cqpixgratia.multa nomina
ijfdem rebus<* im p o iiu , aut certe non mulcum inter leilla
diftare.JSIam&cupiditasavblunrate incipit,&cautipattie-
tu oritut,Öc;lactitia nihihaliud eft, quam profiifum.gaudium.
Sedputemu^vcip:fi^oluntt?^ Nempe igitur cuplditate
ciftedice,nt, perlcuerantem, aeperpetuam yojunta-
tem, Ixtitiämyero ,in folcnter fi: efferens gaudiu|n, metum
autem,himiam,&exce|dentemmodum cautionem. Itafit,
vtea,quxtüll.endaeflCcenrent^iontollant,lcdtemperent,
fi'quiäerii pomina tantum modo immutant, res ipfema-
nent. Boigitur imptudeptes reuoIuuntur,quoPeripateti-
cirationoperueniun^, vtyitia>quqniam tolli nofi pqfiunt,
* moderaodafi§t. Erg^rrrant.quia nonpfficiunt,qUod
volunt, & 1 o fp er oq u e cir cui t u id eandernviamredeünt.
' S C HVvO X I A . ,
a Impofita,auc nihil,aut cerce, & c . J lubentlibri w p r e fi.
rqulta nomina ijfdemrebus impofita ; aut certe nömuitum
inter (è ilia diÜ^eilegoexantiquocohcèi-finjusvero e ft , valid
notowa/qutbus illi aliquacum a p m b m â i r m h ^ ^ c a r i vole-
bitnidoeeatjton diuerfist-ebus^fed ijfdem, auixerttnon multum in ter
fedijlantibusfuijfejmpofita. irags hoc membrum aut certe non mul
turn ,érc.reJpondet illi, mult a nomma ijfdem rebits impofita. quod t if
altqui non iniell'tgmnt^ addtderunttUud, aut nihil, qiiod 6ft inlibris
imprests, quod omnmo expungendum e ft, quid mam hancoratio-
nem perturbât.
Dcaffeftibuc: & d eijs Pefipateticorum iUafenttn-
tia euerfa. 1
C A P . X V I.
J L 'T e go ne Peripateticus quidem accelfillè adverita-
-C L t em püto, qui yitià elfe concedunt ,lè d c a mediocii-
ter tempérant. Carendun? eft enim vitijs etiam mediocti-
bus.quin pqtius elficiendum fu it , primum, ne vitia elïènt.
nec enim quiequatn viriolum nalci poteft, lèd .yitiafieri, fi
male vtamur affeeftibus: fi bcne,vinutes.Deinde monftran-
dum eft nqniplbsalfeâus led eorumcaulàs elle moderan-
das. N on eft,inquiunc,lxtitia nimia geftiendtiin ,fed modï-
ce ac temperate. H o c veto tale eft,quale,fi dicerent, non ef-
le currendum concitate,ledgradiendum quiete. Atpoteft
& quigraditur,errare,&qui curtit,reââ viam tenere. Q u id
fi oftendero,efle aliquid,vbi non tantum modicum,fed vcl
pupólum gaudere, vitiofum f i t , & aliudcontra,in quo vçl
exultare læcitia,minime criminofum î^Quidtandem nobis,
ifta mediocritas prodent} Q u x ro , verumne lapienti Ixtan-
dum purent,liquid inimico lup mali^ideatacciderc,auC,y-
trumne Ixtitiamfrenare debeant \ fividisfioftibus, autop-
prefib tyranno,libertas,& lalus cmibuspartafit^em6,dur
bitac,quin &inillo,exiguum lxcari,^inhgc,parum lxtari,
fit maximum crimen. Eademde çæterjs affe<5tibus dfeere
licet.SedjVt dixi,non in his moderandi^ lapientiae ratio y e tf
fatur,fed in caufis éorum,quoniam extrinlècuscqmmouen-
tur,nccipfis potilfimuni |rcnpsimponi oportuit, quqniàm
& exigu; polfinc in maxiröb crimine,& maxirni poflunt elfe
fine crimine. Sed.afii^ançÿ^i^iutrt^r.^ temppribus, &
rebus,Sdocis,ne vltialint,quit>us vti raftclicet.Sicuc enim
redteambulare bonum eft,etrateautem malümjficnioueri
affeàibus in reâcum, bonum eft, in prauum,inalum. Nam.
fi libidoextra legitim uqi torum npn cuageturjicct fitvehe
mens.tamen culpa caret. jSin yero apperitalicnam, licet; fit
mediocris,vitiumtamenmaximumeft^Nqneftitaq;morbusiralci,
nec cupere, neclibidinecbrnmouerj., led)r,acun-
dum elfe morbus eft.cupidum.libidinpfum. Q u i enimjra-
cundus eft,etiam,cui non debet,aut cui non opqrtet, ûarciT
tur. (^icu pid u sje tiamqu qd non opuseft,cöeupyeit.Qui
libidinofus.etiam qiiod legibus vetatur afteeft^q Q m n i^igi-
tur ratio in ep verlàri debuit, vt quoniam earum return ifti-
petusinhiberinonpoteft needeben quia necelferio çftinfi-
tus ad tuenda officia vitç.dirigeretur pptius in viam redtam,
vbi etiam curlusoftènfione,aç pericuio careat.'
Deaffoftibusy& vfu eorum:&pdtientiai&fummobo-
no Chrifitanerum. - ; tÆ fr.
. I c a p. x y I Ê " v
PrPpqfitUm,ca,qu£E vitia phijo lop hip utaueru n c, often-
d eré ,non tantumv inanqne lfe , verürn ètiafn magnas elfe
yirtu^es. Ex afijs docendi gra tià, lumam i quæ per 11 nere ad
tfiaxitneputo. Metum, feu timoremin maximo vitio
pqfiüpi» lu.mmamqüe imbççillitatem éfièan;mi pütanr,cui
fiï contraria fbrtitudô.qùs fi fitin h o mine, locum timori elle
nullum. C i edit ne ergp aliquis, fieri poife, vtidqmmetus?
lummafitfprtitLi|lq. Mihime. Nequcenim videçùrcaperc
rilu>Aa>vt aliquidinAÔ^ar^fflfÇ^d^t. A tqui ego nó arguta
-■ ___________ #tquat
i l i p i
I n s iit u t io n u m d iu in .
aliquaconclufione,&apud Platonem Socrates fecit, qlii
eos quos contra difputat, cogit eaj q u i negauerant, cohfi-
teri,(edfimplicicet oftendamjlummum metum lummam
elfe vittutém. N emo dubitac, quin timidi,& imbecilli fit a-
nimi,aut dolorem metuere, aut egeftatem, aut exiliüm, aut
carcerem,aüt: mortem, quae omnia quilquis hon exhotru-
erit, foitilfimusiudicatiiti QuiàutemDeummetuit , ilia
vniuerfe non metuit. A d quod probandum argument
s opus non e ftilp é â a tx lunt enim Ipetftanturque adhuc
per orbem poenæ cui torum D e i, in quibus cxcruciandis
n o u a , & inufitata tormenta excogitata fiint. Nam de
mortisgeneribus horret animusrecordari, cumimmani-
um beftiarum , vitraiplâm rportem, carnificina fæuierit.
Has tarnen éxecrabiles corporum lacerationes felix atque
inuitfta patientiafine vllogemitupertulit. Hx cvirtuso-
mnibus populis, atque prouinciis,& ipfis tortoribus mira-
culum maximum prxbuir, cum patientia crudelitas vince-
retur. Atqui hanc virtutem nihil aliud, quam metus Dei
fecit. Itaque(vtdicebamjnoneuellendus,vt Stoici,neq;
tem peran dus timor, vt Peripatetici volunt, fed in veram viam
dirigehduseft,auferendiq. lunt metus, fed ita, vt is Cola
s relinqUantur. qui quoniam legitimus,ac verus eft,lolus
efficit, vtpolfintca;tcra omnia non timeri. Cupiditasquo-
que inter vitia numeracur. fed fi hxc,quæ terrena fiint con-
ciïpifeat, vitium eft, virtus àuteni) ficceleftia. Q u i enim iu-
i ftitiam,qui Deum,qui viram perpetuatn,qui liicem fempi-
I tetnam,eaq; omnia,quæ Dcus homini pollicetur,confequi
cupit,opesillas,&hoffores, & potentatus,& régnaiplaco-
I temnet.Dicet fortalfe Scoicus, Voluntace opus elfe ad hæc
confequenda,non cupiditate.imo vcro parü eft velle.Mul-
ti enim volunt, fed cum dolor vilceribus accelferit, voluntas
cedit,cupiditas perfeueratjqux fi efficit, vt contemptui
lin tômnia,quæàcæterisappetuntur,fumma virtus e ft , liquidem
continentiæ mater eft. Ideoq. lllud potius efficere
debemus,v ta lfe äu s ,qu ibu sprau evu ,vitjum eft, diriga-
musinredtum. Namiltæ concitationes animorumiunäo
currui fimiles lunt, in quo r ed è moderado fummü redotis
officium eft, v t viam npüferit ; quam fi tenebit,quamlibet
concitate ierit,non offendet.Si aut é aberrauerit,licet placid
e,ac leniter eat,aut per cöfragola vexabirur, aut petprxei-
pitia labe tur,aut certe, quo nonelt opus,deferetur.Sic cut-
fusille viræ,qui a f fed b u s ,valut equis pernicibus ducitut,fi
viam redam teneat, fungetur officio. Metus igitur,& cupiditas,
fiproijciantur in tei ram, vitia fient, virtutes autem,
fiad diuinareferantur. Parfimoniam contra virtutis loco
habenr.quxfiftudium eft habendi, non poteft elfe virtus,
quia in augendis,vei cuendis terreftribus bonis tbt^ver-
fetur. Nos autem fummum bonum non referimus ad corpus,
fed omne officium lolius animat conferilatione meti-
m u r .Q u od fi (vtlupradocui) patrimonio minimèparcen-
dum eft, vt human,itatem,iuftitiainq; teneamus, no eft virtus,
frugi elfe, quod nomen virtiltis Ipeciefailit, ac decipit.
Eft enim ftugalicaS abftinétia quidem Volilptatum, fed t eo
vitium, quia ex habendi amore defeendir, cum fit & volu-
ptatibus abftinendum,&pecuni£ minime temperandum.
N am f patree, id eft,mediocriter Vti pecunia,quafi quædam
pufillitas animi eft auepertimetis, ne fibi défit, aut delpera-
tis, poife feillamrëparare, aut contemptum terreftriüm no
capientis. Sed illi rurfiis eum,qui tei fartiiliari lu x tio pârcat,
prodigum vocant.Namitalibetalemdiftinguutdprodigo,
qUod is liberalis fit,qui Cibü &bcnerneritts,&cum oportet,
6c qüaptum lâtis eft,largiatur i prodigus v ë rà , qüi 8c non
meritis,& curn opUsnon e ft , & fine relpedu rei familiaris
eftundat. Q u id ergo î Prodigum ne dicemuseüm ,q di
mifencordix caufatribuategentibusvtdum? Atqüimul-
tumréfert v trumnelconisproptèrlibidinem largiarë, ari
miferis proptër hümdnitatëm i vtrum pecuniàm tuam
pêrdudores, aleatores,lenonesqüe diripiant, an illata pic-
tati, ac Deo prxftes: vtrum de (Uam ven tri, acgulâl ingéras,
an in thëfàuro iuftitix reportas. V t ergo vitiu m eft.effunde-
re in malatii partem,fic in bonatii, vircus. Si Virtus eft, non
parcere opibus, qüæpodunt reparari, Vt hominis vitam fu-
ftentes, quXrepatari non poteft vitium f igitur patfimoniâ
ëft, Quare tiihil aliud diXerim, quam irtlànos, qui hotniné,
mite aclbcialë animal, orbant filo nomine, qui euullîsaffedlibus,
qüibiîs omniS confiât hiimânitâs, ad immobile ftü
porem mentis përdücere volütit i dürn ftud'ënl âniftium i
petturbatiônibuslibëtarè.&l’vtipfidicuntjquiëkumtrah-
quillumquéredderé. Q ü o d fieri hon tantüm nön pbreftj
quia vis, 6c ratio eius in mohi ë f t , fed ne Ôportet quidem;
quia ficut aqüa fempër iàcens & qiiieta, infalubris 6c magis
turbida eft,fie animus imtóótus ac torpens, inutilis cftetiâ
fibi,nec vitâtti iplahi tüeri poterit, quia nec faciet quicqua,
nèc cógitabit, cum cogitatiö ipfa nihil aliiid fit, qüam mentis
agitatio.Deniq; qui hanc immôbilitatem ànimi alfetuht
priuate animü vita volunt, quia vita aóhiofa eft,mors quie-
ta.Quxdanietiam rë6tè pro virtutibus habent,fed cârurh
modum nort tertent. Virtus eft cohftantià, nonvtihfe-
rentibusiniuriamrefiftamüs, his enim cedendum eft,qüod
cur fieri debeat,mox docebo ;fed vt iubentibüs fecëte nos
contra Dei legem, contraque iuftitiahi , nullis minis,aut
iupplicijs terreamur,quö m inusDei iuffionetn hominis iufe
fioni prxferamus. Item virtus eft, môrtém contêmnere,n6
Vt appetamus, eamque vitro nobis ihferamhs.ficut philolo-
phorum plurimi, & m âximilxpèfecënmi,qÜodeft feeler
ratum,ac nffarium, fed vc coaétiDeum relinquere,acfidé
prodere, mortem fufeipere malimus,libertatemque defen-
damus aduëtfiis impotentium ftultam, vecordemque vio-
lentiâ, ÔC omnes fçculi minas, atq; terrores fortitudi ne animi
prouocemus. Sic e a,quxalijtiment »excelfe &infupe-
rabili mente, dolorem, mortemq; * calcamus. H x c ëft vittas,
h x c vera conftantia, in hoc tuendà & conleruanda fo-
lo , vt nullos nos terror, nulla vis à Deo polfic auertere. V era
igitur à Ciceronis ilia fentetltia eft. N em o , inquir, iuftus
poteft elfe, qui m ottem,qui dolorëm ,qiiiex iiium, qui e-
geftatem timet.ltem Senecx in libriS motàlis philofophix
dicentis: H ic eft ille homo honeftus, non àpicè pùrpurave,
non li<5torum infignis minifterio, fed nulla te minor,qui cü
mortemjn viciniavidet,nonfic perturbatur, tanquamré
nouamviderir,qui,fiuetoto cotpote tormenta patienda
lunt,fiue flam ma ore recipienda eft.fi ue exten dedx per pa-
tibulum manus, non qUxrit,quidpatiatur, fed quam bene;
Q u i autem Deum colit,hxcpatitur,nec timet.Ergo iuftus;
His rebus efficicur,vt neq; virtütes neq; virtutum exadtilïî-
mos limites nolfe,aut tenere poflît omnino, quilquis eft a
religione D ei lîngularis alienus
De Dei qutbufdam mandatis, & patientia : & ibi eft reprê-
henftu Cicero,
c A P. xvi i i .
a ie aicahi-
mus.
SEd omittamus philofôphos,qui aut Omnino nihil feint,
idque ipfiim pro fiimma feientia * prx fe fèrunt ,aut qui
al.præi'crünc
non perlpiciunt etiam q u x feiunc, aut qui quoniam fe pu-
tantfeire, q u x nefeiunt, inepte arfoganterque dëfipiunt;
N o s ergo(vt ad propoficum reuertamur) qui b us IbliS àDeo
Veritas reuelata, & coelitus ttiifia làpieiitia ëft, facia mus.qu ç
iubet illuminator nofterDëus, fiiftineamusirtiiicé,& labo-
reshuiusvitx mutuis adiumentis pérferamus: nèc tamen,
liquid boni opëris fecetimiis,gloriam capceiiius ex t a . mo-
nec enirryDeus, operatorem iuftitix non oportere elfe ià-
dlawtem, ne hon tdm, mandatis ccelëftibus obfequendi,
quam ftudio placendi, hümvnitatis officio fdiiâüS elfe vi-
deatiir,habeatqüëiam pretium glorix, quod Càptauit ,riec
prçmiumcoeleftisillius, ac diüinaëmerçedisaëcipiat; Cæ-
tera, quasi obferiiare cultor Dei d éb e t, facilia funt, illis vir-.
tutibus comprehenfis, vt non mentiatur vnquam,deeipié-
di, àüt nocendi caüfa. Eft enim nefas, eum,qui Vèritati ftu-
deat, in aliquaréelle fallacem, atq j àbipfa, quam feqüiiür,
veritatè difeederë. In hac iuftititii, virtucümq; Omnifi via,
nullus mertdâcio loCus eft; Itâq; viator ille vétds,aç iultus
nô dicetillud Lucilianum: Hominiinimicci,acfamiliari nô
ëft meheiri mèumsfed etiâfn àmico, àtqj ignoto ëxi ftimabit
iioh clfementifi fuum,necaliquando c6iriittét,vtlingüa in-
terpres an imiji ferifu,&cogi tatione difeotdëf*Pecuilix,fi I am;
qiiahi credidecit,non accipiat vfuratj^ vt & beneficium fit
ihcolume,qilod fuccurrat rtecelfitati,&ab'ftineât fe ptot fiiS'
alieno.In hocèftim généréoffiçijdebçtfiloeftècontën ils,
quem oporfeat alias1 ne ptoprio guidetn pàt;cerè,y t bonum
a
âipcciiai