al. good
2 9 6 - ............. - - - ■;_ ■ ; ----S--------------- ■ ■ .
philolophi diCant,expccendamîNimirum luperuacuis, ôc j imperciri viéfcum non habcntibus. Deu» enim , quorwa m
inanibus pccnis dele&antur, quibus licet agere tranquille, pius eft, animal nos voluit elle fociale. Itaque itt alijs ho-
Si enim mortales funt animas, fi virtus diflolutocorpore minibus, nos ipfoscogicaredebemus.riortmeremurinpe-
nihilfiitura e ft,q u id fugirausattributa nobis b o n a ,quali riculohberari,finonmccurrimus: non meremùrauxilium,
aut ingrati,autindigni,qui diuinis muneribus perf’ruamuri
Quæ bona vt habeanaus, fceleratè, impieq; viuendum eft,
quia virtutem, id eft iuftitiam paupertas lèquitur. Sanusi-
gitur non eft, qui nullalpc maiore propofita, ijs bonis,quibus
exteri vtuntut in vita,laborcs,Ôc ctuciatus, Ôc miferias
anteponat.Si autem virtusf vt ab hisreôhllïmè dicitur) ca-
pcflèndaeft, quia conftat,ad earn nafci hominem ,fubeflè
debet Ipesaliquamaior, quxmaloruro,ôc laborum,quos
perferre virtutiseft, magnum afFerat,præclarumq; folatiü.
Ne c aliter virtus, cum per lè dura fit, haberiprobono po-
teft, quam 11 acerbitatc luam maximo bono penlèt. Æque
non aliter bis bonis prælèntibusabftinendum eft, quam fi
lînt*aliquamaiora propter quæ tantifit ÔC voluptàtes o-
mittere,& mala omnia fuftinere. Ea vero nulla lunt alia
(vtin tertio docui) nifiperpetuæ vita:. Hancautem præfta-
requis poteft, n ifiD e u s ,qui virtutemiplara propofuit?
ErgoinDeiagnidone,& cuira,rerumftirnma verlàtur. in
hoc eft Ipes omnis, ac lâlus hominis : hic eft làpientiæ gra-
dus primus, vtlciamusquis fit nobis veras pater ,eumque
folum pietate débita prolèquamur, huic pareamus, huic
deuot illime lèruiamus,ineopromerendo a&us omnis, ôc
cura, ôc opera collocecur.
S c h o l i a .
x Q y em qui ignorât, ôcipfum Deum ignorer ] babent codices
tmprefit.qaem qui ignorât, ÔC ipfam iuftitiam ignorer
neceflè ell,legend um eft ex vtroqs codicefanftiSaluatoris.vult enim
probare Romanos, quia Deum ignoraucrunt, iuftitiam quo^ipfam
ignorautjfe. ex leftione vero vulgari videretur contramin colligt,
quodnoncongrueret cumfupertori or at to ne.
De rehgione erga Deum: & mifericordia erga hominem
: deque mundi principio,
C A P . X .
DI x i , quid debeatur D eo : dicam nunc, quid homini
tribuendum fit: quanquam id ipfiim, quod homini
tribueritis,Deotribuitury quia homo Dei fimulachrum
eft. Sed tarnen primum officium iuftitix eft, coniungi cum
Deo, lècundiim, cum homines Sed illud primum, religio
dicitur, hocfecundum,milèrrcordia,vel humanitas nomina
tur. Quæ virtus propria eft iuftorum, ôc cukorum. Dsi,
quod ea lola vitæ communis in fe continet rationem. Deus
enim,quicæterisanimaiibusfapientiarnnon dédit,natu-
ralibus ea munimentis ab incurfu,& periculo tutiora gene-
raui t. Hominem verb quia nudum, fraglcmque furmauit,
vceum lapientia potius inftrUeret, de dit ei præter castéra
hune pietatisaffeólum,vt homo hominem tueatur,diligâtl
foueat,contraque omnia pericula ôc aecipiat, ôc prxftet
auxilium. Summum igitur inter ièhominum vinculum eft
humanitas: quod qui d'fiuperit,nefariu$, ôc pafîeida exi-
ftimandus eft. Nam fi ab vno hominc, quem Deus nnxir,
omnes orimur, certè confangüinei fumus, 6c ideo maximû
feelus pucandumeftodiflè hominem vel nocentem .P ro pt
e rea Deus præcepit inimicitias per hos nunquam facien-
das, Temper elle tollendas, Icilicet vt eos, qui fint nobis inimici,
neceffitudinisadmonitos mitigemus. Item fi ab vria
Deoinfpiraei omnes, & animati fumus, q u id aliùd quam'
fratres fumus?Et quidem coniunâiores^quî animis,quam
qui corporibus.Itaque'non errât Lncretiué,cum dicit::
Denitfr coeleftifumus omnes famine oriundi,~
Omnibus illetdempatereft.
Ergo pro belluisimmanibus fimt habendr.quif honiini-
busnocent,qui contraius humanifatis.ôc fas omne fpoli-
ant,cruciant,occiduflt, exterminant. O b hanc neeeffiradi-
nem germanitatisdocet nos Deus,malum nuhqharh face-
re, Temper bonum.Id autem ipfum bene facefe,quid fit,idc
iplêpràfcribit: prseftare auxilium depreftls, & laborâtibus,
finegamus. Ad hanc partem, philoTophotum nulla pnece
pra Turn: quippe qui&lfie virtuds ipecie capti, milericordi
am de hominc luftulerunt, & dum volunt Tanare v id a , auxerunt.
Eccumndemplerunqjfateantur,lbcietatis hum^-
næ communionem eile retinendam, ab' ea plane feipfos in -
humanæ fuæ virtutis rigore diflbeiant. Conuincendus ergo
etiam hie error illorum e f t , qui nihil cuiquam impetd-
endumputanc. Vrbis condend# origincm, a^ u e caulàm
non vnam intulerunt, led alij eos homines, qiri fine ex terra.
primicu$nati,cum per filuas,&campos erraticam degerent
vitam, nec vllo inter le lermonis, aut iuris vinculo cohser'c-
rent,led frondes, & herbam pro cubilibus-, fpeluncas 6c
antraprodomibus haberent, beftijs,& fortionbus ariima-
libus prædæfuiftè commémorant. T um e o s ,qui aut laniati
efFugeranr,aut laniariproximosviderant, admonitos pe-
riculi lui, ad alios homines decurrifle, præfîdium implorâ t-
lè,&p nmonu tib us voluntatemfuam fignificafiê, deinde
(èrmonisinitia centalle, acfingulisquibufque rebus nomi-
na im ponendo, pauladm loquendi perfecillè rationem.
Cura autem multicudinem ipfam vidèrent contra beftias
elle tutam,oppida etiam coepilîè munire, vel vtquietem
noddstutam libi facerent,vel vtincurliones, arque impetus
beftiarum,non pugnando lcd obie&is aggetibùsarce-
rent. O ingénia hommibus indigna, quæ has ineptias pro-
tulerum! milèros, a tq,iniferabiles, qui ftulddam Tuamli-
teris,memoriæqi mandauerunt 1 Q u i cum vidèrent muds
quoqueanimalibusingenitamefie rationem vel conueni-
endi, vel inukem appetendi, vel periculi fugiendi, vel mali
cauendi, vel cubicula fibi, & ladbula parandi, homines au-<
tem ipfos exiftimauerint nô nifi exemplis admoneri ,a cd i -
fcerepotuifte,quidmetuere fibi, quid cauere, quid faqere
deberen t , aut nunquam conuenruros inter le fuifte.ne e loquendi
rationem reperturos, nifi eos beftix coinediflènr.
H x c alijs délira vilâ lime (vc füerunt) dixeruneque, non fe-
rarumlaniatus caulâmfuiflècocundi, lêdipfam potius humanitärem:
itaque inter le congregacps, qu od natura ho-
minum folitudinis fugiens,& cornmunionis, ac focieraiis
appetêns elïcc. Non magna inter eos difeeptatio eft. Siqui-
dem caulx dilpares funt.res eadem eft.Potuit igitur vtrum-
que, quia non répugnât, fed tarnen vtrumque nul lo m odo
▼ erum eft, quianon per omnemterram nati Tant homines,
è terra ranquam ex draconis alicuius den t ib us prolcminati
( v tpoetx rcrunQlèd vn u sh om o aD eo fad u s eft ,a b c o q j
vno omnis terrahumanogenere completaeft, eadem fei-
licet rarione, qua rurlus poil dduuium, quod certè ne gare
non pofthnt.Nulla igitur in principio fada eft erufmodi cô-
g'egatiojnec vnquam fuiftehominesin terra, qui proprer
mfandamnonloquerenttrr,intelliget,cui ratio non deeft.
Fingamus tarnen ilia vera effè, qux otiofi, ôc inepti lenes fa-
bulantur,vt eos luis podllimum (enfibus,ôc luis rariumbus
ref.-llamus.Si bac de cailla fine homines congregaci,vt mu-
tuis auxilus imbecillitatcm lham tuerentur: fucçûrrendum
eft igitur homini, quiegeatauxilio.Cum enim prxfid'j cau-
lâ homines focietatem cum hominibus inierint, 6c lanxe-
rint.'foedus illud inter homines à principio orras fui initium
aut violare,aut non conlèruare, fummum ne fas putandum
cft.Nam qui le à præftando aux'ilio remouet,etiam ab acci-
piehdo le remoueat, ne ce fie eft, quia nullus f'o p e indigere
fe putar,quialteri fuam deiiegat. Huic vero,quilbip'edil-
fociar, ac lècernit à corpore, non rira hominis, led fe. arum
more'viuendum eft.Quod fieri fi hon poteft, retinendunv
eftigitur omni m odo vinculum IbcietaiiS hùmanx , qiua
homo fine hominenullo modo poteft viu'ere.Retentioaii-'
temfocietatiseftcommuhirasjideft auxilium pixftarc , vt
poffimusaccipére. Sin vero ( vt illi alij difpurant ) humani-
tarisipfius eaula,fada eft hominum congi egatio.homo cer-
tè nothin«m débet agnofcere.Quod fi tecerunc ilh rudes,ôc
adhtre fèri homines, ôcfecérùnt nondum conftituta loque-
di ràtionéiqùid pùtemuS hominib.expolit is,^lerm one ,re -
rumqjomniûcômérciointerlêcopularis,cflè faciendum,
qui alfiieti hominibus, (olitudinem ferré non pofiunt?
S De per finis, in quas beneficiür^fit confer éndunt>
f %- , ' ^ " g A 'T . X I .
e Onferuandaeft igiturhumanitas,fihpmines redèdi-
civehmus.Id autèm ipfui^ conlèruare humanitatem,
quidaliud eft, quam diligctehominem^ quia homo*fit, & .
idem,quod nôsfumus?DifcoLdiaigituratqidiffinlîondn
eft-lecundumhominis rationem. Verumq, eft illud Cièe-
ronis,quodait, hominemnaturæ^pbedientem homini no*
cere non poflèiergo fi nocere homini,contra naturàm eft:
prodellcigiturhominjlfecundum naturam fit , neceflè eft.
Quodquinôfacitjbominisfeappellatione^ilpoliat, quia
humanitatisofficium.efti tiecellirati hominis,àc periculo
fùbuenire.Quxro igitik-ab jjs,qui fledi. ac mifereri no pu-.
carir-eflelàpientiSjfihoinpabaliquabeftia comprehenfus,*
auxilium fibiafmati hqmihisimploret,vtrumne fuccurré-
dui^putentjànminiméîNonfiint tàm impudences,y tne-
gèn tfien oportere,quodflagitat, quod exp.ôlcit humanitas.
Item fialiquisçircumueniamr igni, ruina opprimatur,
mergaturmarijflumine rapiatur,num,purent hominiseflè,
npn auxiliariî non luntipfi homines,fiputent.Nemo enim
poteft eiulmodi periciîlis.non eflèfubiedus. Imo vero &
hominis,&ifort]svirieflèdicent,icruareperituram.Siexgb
in eiufinodi cafibus ,.quipericulum Virx, homini afférant,
fiiGcurreréhumanitatisefleconcedunt:quid caufx eft, cur,
fi hcjmoéfiiriatifîtiar^lgeaCjiuccurrendumeflénon^p
Qûxçjimfintpatianaturacumillisçafibusfortuitis, ôcv-
nam eademqne humanitatcm:delid«rent,taméillâ difeer-
nunt,quia non reipla yeta,led vcibtatè pfxlènti omnia me-
tiuntur. lUosenim, quos perieulp fufripiunt, Iperant fib|
gratiam relaturps. Egentes autem,quia non fperant, perire
arbitrantur, quicquld eiulmodi homini bits impartiant.
Hinçeft ilia Plauti deceftandafèntcntia?
Malè meretur,qUi.mendko dat, quoded at,
Nam & illud : quod dat .périt:
Et illiproducit vit am a i miferiam*
A t enim poeta fpctâflè pro perfona iocutus eft. .Qü id
Marcus Tullius in luis pffifialibus iib.rki nonne hpc idem
fuadet,nonefl« omnino largiendum? Sic enim dixit : Lar-
gitio,quæ fiç ex refâmiliari, fontem iplum benignicatis ex-
hauritjita ^bonitatebenigniras tollitur, qua quo in plures,.
vfiis fis, eo minus-in multos vii poflîs. ôç idem paulo poft:
Q u id autem eft ftuitius, quam quodlibenter facias, ,cura-,
re,vciddiurius fàcerenon polîîs? Y idelicetprofeflbr lapiér
tix réfréna t homines ab hu manitate: monetque,vt rem fa-
miliarem,diligenterculfodiant,màlintqjarcam, quam iu-
ftitiam conlèruare. Q u o d cuniincelligeretinhumanüeflè,
ac nefarfum, mox ex al[p.capirê,qualîaâ:uipoénicentia, fié.
ait: Nonnunquam tamen çft largiendum, nec hoc béni-
gnitatis genus pmninp repudiandum, & læpè idoneisbo -
minibus egentibus dere familiari imperriendum. Q u id eft
idoneis?nempe iis,qui re.ftitu,er<^a,cr.eferre gratiam poffintt
Si nunc Çiçero yiucret,eXçlarharem pro fè ào : H ic hic M.
T u l. aberrafti à vera iuftitia,eamque yno verbo fuftulifti,cü
pietatis ôc humanitatis officia vcilitace metitqs es.Nô enim
idoneis hominibus largiendum e ft, lcd quantum poteft,
non idoneis.Idenim iufte,id p~e,id ln,imanc fit , quod fine
(pe recipicndi feceris. H:ec eft^erailla,yÔCgermanaiuftitia,
cuius folidam, ÔC expreifitm effigiem nuliam teperevôsdi-
citis. Iplè pluribus locis clamas,mcrcenarjam non eflè vi|-
tutem,Tatenfque in libris legum tuarum liberalitatemgra-
tuitam d ie , his yerbis: Nec c ft dübium, quinis,qui libera-
lis,benignufqjdicitur,üflîcium,nonfru<5tumlèquarar.Cur
ergo idonéispotius largif is.pifi vt pofteamercedemrecipi-
as? T e igicuramaore,acp£æcep.tprè luftitix, qüifqpis ido-
neus non erir,nuditate,fiti,ftmécdnficieÇur,nec hômines
CQpipfi, pC viqiiead delifias, abundantes fubuenient ylfi^
mxneçeffiiaci.Si virtus iuftitiam npn exigib, fi propter fè
(vc dicitis) expctendaelh efgo jpjfttiâ m
qiièvirtuuittifubpretio, ndn-c^!c.ommodpxmma,c
j^p'cilfimum nibuçid(qu.o h%il^efi5s,.-,y.^^ta-^ecfonàs^ir’T.
gis, quid membra infpicisj Prq hprnine^ibi habendüs e ft,
quifquis ideoprecatur,qùia te hominem pucec. Abiicé vm-
M t
brasiilaSjimagmelq'ueiûftkixjatgiiplam vèram,ôcexpièl-
^^^eXargirecççiSjdebilibùSjçlaudi^dMuim^qüfbus
nifi largiare?monen^umeft. inutiles/u^t|iëmiriibus,fed
vtiley Deo -, a qui f 'c o s .f v ita, quilpititu d dn at, qui luçe
dignatur. ^oue quantum in te ë 4 & inimas hominum, ne
®^*^8 ^aW^.’ ^l^^^.ft^*-4 fi*ff^tita.Quifticcurrere pericu-
gpp ote ft,fi h on^çç^re rit, otgidit.^' Verum S S , quia neqj
naturamretmcn^neqfpræmiumineo quod fif,fciurit,dû
perdere timent,p,erdunt, ôc in id,quodmaximecaiienr,
^ c id pn t, y^ q u i^ i^ la rg iu n tu r iafit péreat dmhind,aut
ad tempus breuiffimum profit. V Nam qui exiguam ltipem
mi(èti| neganti'qui cônlètuare .humanitâtem fine dam no
v o luntjp^imd nix lua effundutit, vtauçpericura, ôc
fragilia fibi comparent, aiit cenë maximisfuiis damn» nihil
codfequantun.Quidenim diceqdûta eft de iis- qui pdpula-
ri leuitate duôli? vel magnis'vr&îfèfoffëi&ùras opes exhibé-1*
dis muneribus irapehdunc? nifi eos démentes, ac furibfos,
qui prxftenc fd populp, quod & ip fi perdant,'ôc hemo co.?
rum,quibus.prxftatu^:accipiat.ïtaqu"e éft omnis volü-
^tascaduca&bteuis,oculorumraàxime, & aüripm, aut
obliuifcur^mhdminel&akeriusdamnV^ proingratislià-
,béht,auc etiâ offendutûr,fi non e*ft IibÈini vulgi latis faélü:
I y t etiâm hominesftu 1 tiflimi malum fib ip a lo copiparaue-
rintjvcfiadedplacùerînt, n ihilamplius,qùam inanem fa-
üôrem,paucdrumqi\dierum fakulas aflequantur. Sic quo-
tidie leuiffimorum hominu patrimonjaiiï res'Tuperuacu-
asprodiguntur.Num ergo illifapiçtius,qui vtiIiora,& diu-
curniora ciuibusfuis exhi ben t murieraiijfçilicec.qui pubîi-
eis operibus e x tru â is i memoriàm npmini fuo quxrunt?
fie ifti quidëm refte bofia fua in terram lepeliunt: quia nec
memoria quicquam niortuis confèrr, nec opera eoru fèm-
piterna furit: fiquidem'aut vno rremore tèrrx dïflipantur,
ôcsçorr uüt.auj: fortui tpeon’liim untur inccndio ,a u t hpftili
aliquoimpetudiruun,tüc,autcertevetu(late iblà dilfôluta
la b un tur. Nihil eft criim, v cait Prato^ opere, ôc manu fa-
â um , quod nonconficiat,ôc conlumàt vetüftas. A d hx c
iuftitia, ôc lenimflorcfcirquotidïe magis.Illi ergo melius,
qui tribulibtis fuis, autcliëntibps largiuntur. aliquid enim
prxftant hominibus, ôcprpfiintïfèd non eft illa vera.&iu-
fta largirio. Çerieficentia enim nulla eft, vbicùmque necefi
liras noii eft.Perit ergo quicquid gracia: caulà tribuitur non
indigencibus, aur cum foenore redit, ôc bcneficentianpn
erit. Q u o d etfigratum eft iis, quibus datur,mftum tamen
non eft, quia, fi non fiat, nihil mali lequitâr. Vnum igitur
certum, ôc yerum liberalitatis officium eft, egentes, arque
inutiles alere.
S kd, l i o l , i a .
4 Q jii eis vitam, qui Ipiritum donàt jk^« ex antique codice.
nam reimere invita, vt eft inlibtis impreftisftatme non dicitur.
Degeneribus beneficentix , & operibus mifèri-
cordia.
G A P . X I I .
Itffg .«»
■ ÎEceftilla perfèdaiuftitia, qu^ euftodit humanam,,
de qua phiîofophi loq uu^curifociétatem. Hic diüiti-
arum maxi mus, ac veriffim us f rucftùs eft.n on v ti opibus ad
prppriam vniùs vdluptatem, lèdad mplçprum faliitèm,nô
ad prxfintèm fûuni frq<Stum,fed.^d iuftitiam,quæ lola non
interiç. Teneridumeftigïtur omnimpdo.vtab officio rai-
lericordiælpcsBècipiehdiàbfitpmnino. (Huiusenim o pe^
ris,, ôcpfficij mercesà p é o eft expetenda ffilo : nam fi,-ab
hdmihecxpeiftes^.iamnon humahitasericilla, led benefi-
cijToeneràtid, nec,poteft videci benèmëruiflè,qui quod fe-
cic,non alteri,lèd libi præfto ;:ôc tâché tes f epredit,vt quod
alteriquifquc præftiterit.Jlihilabèo cprnmodi lperàns,ve-
rè fibi præfter, qùiarnerçedé capiet à Dcol Idem Deus ptoe-
cepit,vt li quandocoenam parauerimus,eosinconuiéîu'm
adhibeamus, qui reuocare non po flirft'/ôç vicem red dere,
vc pmnis.atftus.^irx noftrx non caréac milèricordix mu- ■
ncre. Ne c tamen qqifquam inrerdiéfurn libi purer aut cp-
munionecumamicis,aurcharitarecüproximis.lèd npeum
"n o b i s
M . eis
al. f itatn
a l i piricü