I *94
A
;c
D
-]
C om m it prat ere a patriafibiprima put are.
Sublatahominum conCordia, virtus nihil eft omnino.
Quae funt enim patriae commoda, niß alterius ciuicatis, aut
genris incommoda? Id eft, fines propagare, ali)s violenter
eiedlis, augere im perium, veétigalia faccre maiora. Quae
omnia non vriqj virtiites, fed virturum funt euerfiones. In
primis eaim tollicur humanx focietatis coniundlio, tollitur
innocentia, tollitur alieni abftinentia, tollitur denique ipfe
iuftifia, quae diffidium generis hümani ferre non poteft, 6c
vbicunque arma fulferint, hinc earn fu gari, 8c exterminari
necefle eft.-Verum eft enim Ciceronis iUud: Q u i autem ci-
uium rationem dicunt haben dam, externorum negant ,
dirimunt hi communem generis humani fbcietatem: qua
fiiblata, beneficentia, Iiberalitas.bonitas, iuftitiafunditus
tollitur. Nam quomodo poteft iuftus eflè, qui nocet,qui
odit, quiIpoliar,quioccidit?Qu*omniafiiciunt ,q u f pa-
trixprodeflcniruncur.Id enim iplùmprodeflè, quid f i t , i-
gnorant,qui nihil putant vtile,nihil commodum,nifi quod
teneri manu poteft/quod folum teneri non poteft,quia eri-
pipo teft.Hx c itaque, vtipfi appellant, bona qujfquis patriae
acquifierit, hoc eft, qui euerfis ciukatibus, genribulq;
deietis, xrarium pecunia referlerit, agros eepcrit,ciues fiios
locupletiores fecerit, hiclaudibus fértur in caelum, in hoc
putatur fumma, & perfe&a elfe virtus. Q u i error non modo
populi, & imperitorum,fed etiam philolophorum eft,
qui prxeepta quoqite dant ad inmftitiam,ne ftult iciç,ac ma-
litiæ difeiplina,& au&oritas défit.Itaque cum de offieijsad
rem mib rarem pertinentibus difpncant,neque ad iuftitiam,
neq-,ad veramvirtutemaccommodaturilla omnis oratio,
led ad hanc vitam,moreniqueciuilem,quem non eflèiufti-
tiatn,& res indicat,&: ipfeCiceroteftatuseft. Sednos, in-,
quit, veri iuris,g ermanxquciuftirixfblidatp, & expreflàm
effigiemnuliain teneraus. Vmbta, & im aginibusvrimur:
eald; îpfïs vtinam lèqueremurîfèitkur enim ab optimft natura?,
ac veritatisexemplis.Vrnbra eftigirur,3d imago iufti-
tiæ, quam illi iuftitiam patauernnt.Quid fopientiam?non-
neidem confitetur,in philofbphiseflc nullamîAutcumFa-
britius,inquit,forcis, aut Ariftidesiuftus nominatur,aut ab
illo fotdtudinis, aut ab hoc iuftitix petitar,tanquam afapi-
eftte,exemplu .Nem o enim horum lie fapiens,vt fapi entem
volumasfnteUigi.Necij,qui fapienteshabiti, &nomina-
ti, M . C a to , & C . Laelius (apientesfuerunt: ne illi quidem
feptem,fedex mediorum officrorumftequenriafimilitudi-
nem quandam gerebant, Ipeciemqj lapientium. S i*& phi-
lolbpnisjipforum conf’c ffionc, adempta fapientia e ft,& ijs,
qutiuftihabitifhnr,adempta iuftifia e ft: omnes igirur il lx
vittutis delcriptionesfalfx fint, necefle eft,quia qux fit virtus
vera, feire non poteft,nifi iuftus,ac fapiens,quod nemo
eft,nifi quem Deus præceptù cxleftibus erudiuic.
S e n O L I a. ■
a Q u i necDeum, necadaerfarium eins 3 habent hbriim-
prr/i. qui nec Deum,nec adueffarium humanigeneris, le-
gendum eft ex antiquo codice, nam fidiabolum dicamus*bei aduer-
farium, nitnium et tnbuimusf &j?tdetur hoc ad errorem Mamichao-
rumpertinere.
De via ertoris, & reritatb,
cap. m m
NAm illi omnès qui per aliorum coiïfefîàm ftulcitiam
fa pie rîtes cxiftim atur, fpecie virtu tis induéti, vmbras,
& imagines apprehendunr, nihil verum, quod ca fit racio-
ne,quoniam via ilia mendax, qr.æferrad occafiim, multos
traraiteshabet, propter ftudiorû& difeiplinarum varieta-
I tern, q o x funt in vita hominis diftimiles,atq\ diuerfx. Nam
f ficut via ilia,fapientip habet aliquid fimile ftultitix, quod
libroprxcedenîemohftrauimus, ita h x c , cum fittotaftul-
ritix',nabet aliquid fimile lapientix, quodarripiuntij, qui
ftultitiam publicamintelligunt:& vt habet vitia manifefta,
fic habet aliquid, quod fimileefle videatur virtuti: vt habet
apertumlcelus, ficimaginem quandam , IpeciemqueiufU-
tix. Q u om od o enim*percurforeius v ix , cuius v is , 6c po-
teftas omnis in fallendo eft, vniuerfos in fraudem pollet in-
ducere, nifi verifimilia hominibus often tarei?<* Deus enim,
vtimmortaleilludarcanumeiusin aperco e lfet, pofuit in
via fua,quxhomihespro malis,&turp:bus afpernaientur,
vt auerfi a fapientia, & vericate, qua m fine v llo duce tequi-
rebanr, in id ipfum irtciderent, quod vitare, ac higerc cupi-
eb »rtc- Itaq;-iI lam perditionis, ac mortis viam mukiplicem
oftend it,vel quod multadunt genera vi: e,vel quod dij multi
v qui coluntnr. Huius.d'ux prxuärica(or,ac lubdolus , vt
videatur eftb dilcrimen aliquod faifi, 8c veri, m ali, ac boni,
alia dneit luxuriofos , alia co s , qui fmgi appellantur ,alia
imneritosy alia doftos,alia inertes,alia ftrenuos,alia ftultos,
alia pliilolophos,& eos quidem no vno tramiredllosenim,
quiautvoluptates,autdiuitiasnon refugiunt, ab hac publica,
8c celebri via modicè legregatreos autem, quiaut vir-
tutem fequi volunt, aut contemptum rerum profitentur,
per confragofa quxdam prxeipitia trahit. Sed tarnen ilia o-
mnia itinera, qu x Ipeciem bonorum oftentant, non funt a-
lix v ix, led diuerticula, & femirx, quxvidentur quidem ab
ilia communi dextrouerfum lèparari, ad eandem tarnen ,&
ad vnum omnes exitumfubiplo fine refiruntur. Ibi enim
dux file coniungir omnes, vbi opus fuerat, bonos a malis,
forresabinertibusjlapientesaftukis lèparari} in Deotuna
fcilicet cultu,in quo ille vniuerfos,quia fine vllo dilctimine
ftulti fuernnt, vnomuGronc iugulat.&prxcipitatin motte.
Hx c autem via,qux eft veritatis, & läpientix, & virtu tis, 8c
iuftiiix, quorum omniumfonsvnuseft,vna vis, vna lèdes,
fuauis,& fimpleX eft, quod paribus animis fummaque Concordia
vnum lcquamur,& colamusDeum,&angufta,quo-
niampauciqtibus virtus data eft, &ardu^,quoniam ad bo-
num,quodfummum,atquelub limceft,nifi cum lumma
difficultate. ac labore non poteft per ueniri.
$ c h o L I A.
a Deus enim vt knmortaleillud arcanuminapertoelTèc
pofuir,in via (ua,qux homines pro malis, & turpibusafpernarentur,
Scot^locuceftperobfeurus, & primo aftteftu videturLa-
ftantius Deum aultenmfacere m um turpi urn, m malar urn: fed ex
hisy qua ante m eotkm capite dixit, & prafertim excapiteyltinit
precedent» tibn , hie locus intelligi debet: ait ergo Deum in via fu a
pofutjfe ca, qua mala & turpia vulgo putant ur, vt funt cruces,oppro-
bria, verbera, & mors, qu.nel prtmum, vtprobarentureUäi: dein,
vt multi, quifapientiam inquireb ant, videntesCftrfiidnos pro reti*
gione, &dtfttplina fufceptaconftanter omnia torment a, & mortem
ipfam fubire, inquirant,quanamfitearehgio, &eadifeiplina, cui
fe addtet os profitentur. ita illi, qui auerfi trant a fapientia, & Vtri-
tate, id eft i a vera doärina Chnft:anorum ,cum tarnen fapientiam
fine vllo duce quartrant, erant enim fapientiaß u d io ß , quam tarnen
quomodo quarerent nefeiebant, in idipfum incidebant, quod vitare
acfugere cupiebant, id eft, in ipfam reltgionem, & fapientiam Chri-
ßianamtvtl in ilia eadem tor ment a & cruces,- quas antea vitare con -
ftituerant* quod quidem exempt* fuodocuitluftinus Phtlofophus &
martyr J c enim defeait: quod, cum Platonis pbilofopbia deletlare-
tur,audiensmultos ex noftris martyribus pro religione Chrifttana
conftantiftimemortem oppetere,voluit earn religionem nojfepro qua
illi tarn libenter occumbebant, qttarn quidem ille, cumperfette in-
telltxiffet,pro eadem pofteanon dubitauit vitam libentiftime profundere,
infe experm, quod in aliis antea fuerat admiratus.quodft hat
fententia non videturtibicum or at toneLaHantij conuenire yde ill9
iuditato, vt voles, modo feias nos horrere, v ï ah quo modo Dem ab
vUopoßit auctor malicuiuJpiamnominari3&propterealaborare,vt
huneferiptorem ab eo errore vindicemus.
Detrroribmplntofopborum: & varietatelegum.
Q A P . VIID
HiÊ c e ft via, quam philofophi qüxrunr, led ideo non
inueniunt, quiain terra porius, vbi apparcre non po-
teft quxrun t. Errant ergo velut in mari m agno, net quo
ferantur intelligunt, q.uia nec viam ccrnunt, nec ducem
lèquuntur. Eadem namque ratione hanc v itx viam quxri
opor-»
n oportet, qua in alto iter nauib. quxritur,quX nifi aliquod
ccEli lumen 6bleruenr,incerti* curfibus vagantur.Quifquis
autem reötum iter vitx tenere nititur, non terram debet a-
Ipicere, ledccelum, öcfvtapertiusloquar )non hominem
lequi d eb et, led Deum, non histerreftribusfimuiachris,
fed D coleruire ctielefti,nonad corpus referre omnia, fed
ad mencem, non hüic v itx dare operam,fed xternx. Itaqj
fioculosin ccßlumlemperintendas, & fo lem, qua oritut,
obfirrues,eumc[jhabeas vitx,quafi nauigij ducem,lua Ipon-
te in viam pedes dirigentur, Sc illud ccelefte lumen, quod
! iänis mentibus multo clarius lolc eft, quam hie, quern car-
i/Jiimmu; ne mortali videmus,ficreget,fic gubernabit, vtad*fumma
fapientix, vittutifqs portum fine vllo errore perducat. Suf-
cipienda igiturDei'lcxeft,qux nos ad hoc iter-dirigat, ilia
fanifta, ilia cceleftisj quam Marcus Tullus in libro de Rep.
tercio pen£ diuina voce depinxit* cuius ego, ne piura dice-
rem, verba lubieci. Eft quidem vera lex, reiftaratio, natura
g congruens, ditfala in omnes, conftans , iempiterna , qux
I vocet ad officium, iubendo, v etan do ,a frauds deterreat:
q u x tarnen neque probos huftra iu b e t, aut Vetat , nec
I improbos iubendo , aut vetando, mouet. a Huiclegi
tabroga- nec^ promulgari fas e f t , neque derogari ex hac aliquid
I licet, neq;totaabrogari poteft. Ne c verb aut per lenatum,
äut per populumfolui hac lege pollumus. Neq^eftquxce-
. omnj dusexplanator,autinterpreseiusalius.NeceritalialjExRo-
cnti&o-: v o x , alia Athenis, alia nunc, alia pofthac, b fed 6c * omnes
mi tcm- .gentes j&omni tempore vna lex, & Iempiterna, &im mu -
orc vn* tabilis continebit, vnufqueerit cofnmunis quafi magifter,
m \ 6i imperatot omnium Dtu s , ille legis huius inucntor,dif-
nmuta- • ceptaior, lator; cui qui non parebit, iple le ftigiet, ac natu-
ilis.qua ramhominisfalpernabitur, hociplo luet maxi mas pcenas,
icootine- etiam fi cxteralupp)icia.quxpatancur,efFugeiic. Q uis fa-
it.vnuf: |cramentum Dei Iciens tam fignificanter enatrare legem
tc. ' * D e i poifit,quam illamhomolongeaveritatisnotitiaremo-
l.ifon- I tus expre(Iit?Ego verb e os , qui vera imptudenter loquun-
tur, fichabendospuro , tanquam diuinent Ipiritu aliquo
inftinbti. Q u o d fi vt legis laniftx v im , rationemque perui-
dit, ita illud quoque fa lle t, aut explicallet,in quibus prx-
cepris lexipla confifteret: non philofophi fjndtus eilet o fficio,
led Prophetx.Quod quia facere ille non poterat, nobis
faciendum eft, quibus ipla lex ttadita eft ab illo vno magi
Hr o* 6c imperatore omnium Deo.
S c II o L I A
a Huic legi neepropagati fa s eu ] legitur in tibris impreftit.
huiclegi neque abrogari fas eft, habet codex antiquus. fed fane
uunquam legi huiufmodi verbum tunätim cafui dandi. itaputo melius
legt, abrogari, vtfigmft caret in lege ilia nihil mutaripojfe. verba
verb hac a nuUo melius, quam ab Vlpiano titulo primo declarantur.
lex, inquit t aut rogatur, ideft3fertunaut abrogatur3ideft3prior lex
tollitur: aut derogatur, id eft, pars prime legit tollitur, aut fubroga-
tur, idcftadijcitur aliquid prima l e g i s t obrogatur, id eft, muta-
tur aliquid ex prima lege, propagari autem, quod eß in libris excufis3
plane nihil ad rem aptumfignificat.
b Sed & om n ig e n t i, & omni tern pore vna let,eft lempi-
terna, 8c im mu tabilis* quam fi continebit vnufquilqueerit
com munis quafi magifter 3 habet codex antiquus, in qua tota o-
rattone optimus eft(enftiSi & ad intelltgendiim perfacilUk & in hoc
differt a vulgari lectione 3 quia hoc3 quod ait de communi magifiro,
referendum eft ad omnes, qui legem hanc probe intelligentt illud de
Imperatore referendum eft ad Deum . in vulgarivero leäiotie
vtrumque referendum eH ad Deum , quod m ihi magis placet,
propterea retinui vulgarem , antiqua t ant uni in margin» anno*
tata. *
D e le g &prectpto Dei: &mifericordia: &efro rp h i-
lofophorum«
C A R I X.
H Vi us legis caput prinnim eft, ipfum Deum nolle, foil
obtemperarc, lolum colere * N o n poteft enimrafi- i
onem hominisobtinere, qui patentem animx (a x Deum
ah ipfam
iuflitiäm
twlcit, quod elt lumraura nefas. Quxignoracio tacit, vt
Diisalienis leruiat. quo nihil Iceletatius committi poteft;
Hinciam procliuiseftad malitiam gradus per ignorantiam
veri, acfingularis b o n i, quia Deus quem nolle refugit,fons
eft ipfe bonitacis; Vel fi iuftitiam lequi volet D e i, diuini ta=
mcniurisignarus, gentis lu x leges y tanquam verü iusam-
pledlitur, quas non vtique iuftiria, fed vtilitasteperit - Cut
enim per omnes populos diuerlà,Sc varia iutafurit conditai
nifi quod vnaquxquegens id fibifimxit, quod putauit rebus
luis vtile?Quantum autem iiuftitiareccdatvtilitas,po-
pulus ipfe Romanus docet, qui f perfèciales bella indicen- w^Pct^ a
do, ôdegitime iniurias inferendo, femperque aliéna cupi-
endo, atqj rapiendo, peileilionemfibi totiusorbis compa-
rauit. Verum hi iuftos putant, fi contra leges fuas nihil faci-
ant,quod etiam timori adlctibl poteft,fi prxfentium pcena-
rum metu,Iceleribusabftineant.Sedconcedamusfanc, vt
id natura» Vel (vtaitphilofophus) fua iponre faciant quod
legibusfaecre coguntur. Num idcirCoiuftierunt, quia pa-*
rent inftitutis hominum, qui Sc ip fi aut errare,aut iniufti efi
ièpotuerunt ?Sicut illi duodecim tabulatum conditotes,
qui certe publicx vtilitati pro condifcione temporum ferui-
erunt.Aliudeft igiturciuileius, quod pro motibus vbique
variatur; aliudeft vera iuftiria, quam vniformem,ac fimpli-
cem propofuit omnib. Deus: a quem quiigno ratj& f iplum
Deum ignoret necefle eft. Sed pucemus fieri po lïè .v t a!i-
quis naturali, & ingenito bono, veras vittutes capiat, qua-
lemfuilïè Cimoncm Athenisaccepimus, qui & egentibus
ftipemdedit.&paupercsinuitauit, & nu d os induit. T a me
n cum illud vnum, quod eft m aximum, deeft, agnitio
Dei : iam ilia bona omnia fuperuacua funt » & inatiia, vt
fruftra in his aflequendk laborauerit. Omnis énim iufti-
tiaeius,fimilis * eft humano corpori caput non habenri:
in quo tametfi membra omnia & lo c is fuis confient, & figura,'&
habitudine,tamenquoniam deeft id, quod eft o-
mnium principale, & vita, & omni lenlu caret, ftaque
membra ilia formam tanturamodo membrorum habent,
vfum non habent, tam fcilicet, quam caput fine corpore;
C u i fimilis eft, qui cumDeum non ignoret, viuit iniuftc.id
enim folum haber, quod eft fiimmum, fed fruftra, quoni-1
am virtutibus tanquam membtis eget. Itaque vt fit viiium*
ac fenfibile corpus, & agnitio Dei necelïària e ft, quafi caput,
& omnes virtutes, quafi corpus; itafiethomoperfe*
<ftus,ac viuus, led tamenlumma omnis in capite eft; quod
quamuis conftare non poteft fine omnibus, fine quibus-
dam tamen poteft. Et erit quidem animal vitiofum, ac debile,
fed tamen viuet, ficut & is, qui & Deum nouit, 6c in
aliquare peccat. Da t enim veniam peccatis Deus. Itaque
fioemembrisaliquibus viui poteft,fine capitenullo modo.
H x c res efficityVt philofophi, etiam finatura fint boni jta -
mcn nihil feiant, nihil fapiant. Omnis doétrina 38c virtus
eorum fine capite eft, quia Deum nefciunt,quieft virtutis*
a cd o â r in x caput: que qui non agnofeit,licet videar,cxcus
eft, licet audiatilurdus, licet loquatur,elinguis cft.Cum verè
conditotem rerum parentemqjcognouerit, tu n c& vide-
bit, & au d ie t,& loq ue tu r. Habere enim caput ccepit * in
quo lunt fenfus omnes coliocati, hoc eft ocuii* aures,&lin-
gua.nanf^rpfafto is videt* qui veritatem, in qua Deus e f t ,
vel d e um , in quo veritas eft^oculis cordis afpexerit : is au-
dit,quidiuinas voces, acpraicepta vitalia pe^ori fuo affi-
git: is loquitur, qui coeleftia dilïèrensjvrrrutem ,ac maielra-
tem Dei fiugularis enarrat. Quare npn dubium, quin impi-
us fit , quifquis Deum non agnouerit,omnefq; virtutes elus
quas habere, aut tenere leputat, in ilia mortifera via tepe-
riuntur, quae eft tota tenebratum. Quapropter nihil eft,
quodaliquisfibigratuletur, fi has inanes virtutes adencuS
eftrquia non tantum milèr, qui bonis prælèntibus careat,-
lèd etiam ftültus fit, neceftc eft, qui labores in vita fua ma-
ximos fiilcipiat incalfum. N am dempta Ipeimmortalitatisj
quam Deus polliceturin fua religione verlantibus,cuiusaf-
iequendxgratiavirtüsappetendaeft,&quicquid mal '>Tum
accideric, perfèrendüm, maxima eric grofetfto vaniras, ob--
lequi velle virtutibus,qux fruftra homini calamirates affe-
runr,& labores; Nam fiyirtuS eftiegeftatem* exilium,dolo-
rem,moi'femque, qu x timemur dexteris, pari forci ter, ac
fubire,quid tandem in fe boni habetjcur eâ propter lèip^m
............B b 4 philo