L. Coeïÿ Laciant ÿ ,
al.viucmus
c
al.auftrleftio
mjh't quoqueprobatur cim vrittu tantum liter* à duabttsdi
ftionibusfubtractione aptari po f i t .
De mundi,&temporum commodo,& vfui
. C A P V T X I I I .
Slconfideret aliquis vniuerfam mujidi adminiftratiö-
nem,intclliget profèdtpyquam v.erafit fèntentiaStoi-
coru m,q uiaiunc, fn oftra çau fa muridùm eflèconftruélfi,
Omnia enim, quibus confiât,quæque générât ex-fi^mim-
dus,advriliratem foljus hominisaçcqmmôdatafunt.Ho-
«3 0 vritur igni ad vfum calefaciendi,& luminis,& coque^
dorum ci boni m , ferrique fabricandi: vritur fontibus ad
pptu«3,& ad lauacra, flumjnibus ad agros irrigandos,ter-
minandafque regiones: vritur tçrraad percipiendaitiffiu/
gum varietatem,collibus ad con ferendavineta^ontibus
ad vfum arborum,;u quelignorurn, planis ad fegetem:vri-
turmarinon folumad cômercia , 8c copia&ex longinquis
regionibus ferendas , verumctiam ad vbertatem omnis
generis pifeium. Q u o d fi his dementis vritur, quibus eft
proximusjnon eftdubhim, quin & coelo, quoniam & coe-
leftium rerum officia adfertilitatem rerrç.ex qua viuimus
temperata fui^tiSol irrequietiscurfibus,&fpatiisinaequa-
libns.ofbes annups conficicj& aut oriens diempromftad
laborem,aut occidens nodtem fuperducit ad requiem,&
firm ablcefïu longius^admeridiem , turn accefïu propius
ad feptèntrionem, hjemis» & afta tis vici ffi tu dînes facit,vt
8c hybernis humoribus,acpruinis in vbertatem terra pin-
guefcat,& æftiuis çaloribus velherbidæfruges mariirirate
durentur, velquæ funtinhumidis,incoéta,&feruefa6Ia
mitefeanr. Luna quoque noóturni temporis gubernai
trjx ,&amiffi , aerpeeptiluminis vjcibus menftruafpatia
moderarmy&cjecastenebrisborrencibus r.o&esfufgore
fuæ çlaritàtis iliuftrat,vtæftiuairinera,3^expediriolves, &
S C H O L' I À .
(a ) Q u od d iu in a v isa c poteftas fidiftribuaturinplu-
res,diminuiturvtique & mortaliseft] eratin Itbristjpüex-
eufis. qu od diuina v is , ac poteftas,fidiftrahaturin plurcs
diminui earn necefle fir.quod autem Qiinuitur^vtiq; mortale
efcfegoex vtroquecodiccfanât SaluatorU,quodquidem mul-
to cominnm eft, & babefilluftriorem acplanioremfenfunt. quia
ex diflraäioneprobatur diminutiv,qua non pote ft cum immortali-
tateconuenire.
(b) N,ecin vnoregimine]/^if«ri»librisimprefis.necin
vn o examine m ulti reges, legendum eftexantiqufcodicibus,
quia antea pofuerat exmplahominum,pofiea défendit ad muta a-
nimantia.itaque'ommno intelligendumeftde examineapum,quarum
fingula examina fuum regein babent.
( c ) . Qbitus finiulachra] eratinlibrisimpreßis. obitus fp-
p u lchra, babent codicesantiqui,& relie, quia eosbotninesfuijfe
nihil darius,quant obitus,&fepulcbra demonfirarepotuerunt, &
conuenienter poft obitusadieett fepulchra. quod fi fimuladtralega-
mus,non ita-reâe videnturpofita eße,poft obitus.
Dereligione}& Dei timoré.
C A P V T X I I .
N Y ne quoniam refpondimus impiæ qiiorandam,de-
teftabiliqueimprudentire , velpo tiu samentias,re-
deamus adpropofitum. Dïximus,religionefublata, nec
fapientiam teneri poftè,nec iufticiam, (a) quia (àpientia
diùinitatisintelleÂus eft, quodifferimusà beliuis,in ho-
minefolo reperiri iuftitiam : quia nifi cupiditates noftras
Deus,quifalli non poteft, cocrcuerit,fcelerate,impieque
^viuercmus.fpedari ergo ad u s noftrosàDeo.non modo
ad vtilitatem communis vine attinet, fed etiam ad verita- opera finelabpre,ac mpleftia confici noffint. fiquidem
tem,quiaa-eligione,tuftitiaquetdetra£Ia,veIadftukitiain | Nolle, leuesmeliusßtpuU,-noftearidaprata,
pecudumanjiflarationevoluimur, veladbeftiarumim- Tondetitur:- ' '' 1 /
manitatc.imo veto a m p t o , fiquijlem beftiæ fui generis ! Aftra â iam carrera vel o rtu , vel occaftt fu,o ccrtis ftationtanimalibusparcunt.
Quide1« ! homine truculcnrius,quid
us opportunltates te’mpqrü fiibminiftrant jS ed& n au i-
mimici us, fi demptometu fuperiore,vim Iegum autfalle-
giis,quó minus errabundocurfii perimmenfiim vagentur
repotuerit,ain contemnere ? Timor igitur De i folus eft,
regimen præbent, cumea ritè gubernaror pbferuans, ad
qufeuftodit hominum inter fe focietatem, per quern vit-rf
pbttumdeftinatilitoris t proubhamur. Veptorumfpi-
ij)r* fâ ffiftinetur,.r c ■ munitur,1 - . gubernatur.7 7 Is-, antem .......... timor ^' — aub
I run riru ruuniiummmioH,attrâhüntur nubes, vl v tûtàimbribusirrigentur,laiaiinoriDUSurigentur, Vv ttV Vli--
- *eretur>“ filer|cnomrntperftasu,quodtraireexpersDeusj tesfetibusvarbuftapomiseinberenr. E t lt* c perorbem
quernmpuen, &rndrgnarWumrnruftafiunt,nonmodb I vrcibusexhibenmr,nedefitaUqaan4o,qfio vi!abominii
cotnmunrsvtilrras.fedetramratrorpfanobrs, & v en ta s fultinearnr. Ateiiimciterasanimahtcs^eAdem tenranu-
perftadet. R u rfts nobis ad fupenora redeundum, eft* v t mr,.&eiufdem fe rn etiam mnrapafeubmi. Num etiam
qura docnimus-k Deo fta um e flem u n d um , doceamus mntorumcaufaDeusJaborauitiMinim^quiafiptratio-
q us. nts expertia. Sedintelligimus, & ipfaeodemmodoa.dv^
S C H r\ ^un\hominisaDeofa<fta,partimadcibos, partimadve-
■ H O L I A-. ftium,^artimadoperisauxiliaivtclarum.fit,<^uinampro-
A.1 A lm j. ■ . . . „ _ , uidentiamrerum,& copiarpmabuyndantia,,bomintimyil
u h t a h „ m ? „ & " at'S,nK 7 f ?L 0 dl?CT nS“ b?H i ta“ to8tftere>5tl i » rnareTOluiB i>°beam$ K “ “ f im &
0 1 M b M fol° ‘ J 'n u v t y a h m h h im p r e J S i. qura fa- | aerem volncribus, & mare pifcibus, & Wrram quadruped f’11 “ ' * * “ nl“ “ » K ^ s .q n o d if fe nm i r s ib e illu i s r . dibitsimpleuir. Sed A cuU m id contraStoipos d if l'e rL
° fpcnr‘ ml- tw-Colent qu*rere.cnr,i Densonmiahominirn, caufafe-'
te-pcrianmt tamin maii.quam in tepra.Quod s K .
; ratemnonrefpMcnresm;eptiffim£ repulSnnt. Aiunte-
I n ift mUlta d ie in gigrientious, & in numero animalium
f J k l T d f j h i i iM M W l l lW M ' lll1 H R l>oua,ilk ; quorum ad huclatta tvrilitas,ftdeam protoffir tem'porfi
inueniri.ficutiampluraprioribusftculisincognitanecef
t u r m o i l firas.&vftsinuenerir.QtMtandemvtilira spoteftinmti-
^ ribus.inbiattis.inferpemrbusreperiri.quarhominimolen
m m M f a c t s m i l l i g e n i U , i m m t t l u , q u o d i l t i fta&pe rn ieiofafth tiA nmed icinainhisa liqu ala tetiOu *
mmfimt. & p rtill*m v o cm M m s,p om n d ifi<m d « o p itiia *,& fieft,inuenieturdliquar>dq,nempeaduerfusmak ciimTd
tenmrnejtverbumilludjlixmus. iuilH iicv ola u brm rip ttm i t , \ Ham, in cineremdue dilipfam . mederieiirfdcm belli«
h m r n t i ra6rfui- Q a an' 0 “ elius fberat eam p t o r i s non e/Te,
d i c e quapr remediumcontraieab ea rpfa defiderari. Breuius
f c m m I rgimr,a cve riirs reL »d ere potueruni in h u lc modum.
/Jin jltpmm m u i rorum,nP(to^Parte>facdtreJlttut poteft, pientiamfoli,vcomniaimperio,acditionifue fubiugaret !
■ V * bmnibnfq ;mnndic6 .n o d L r e r e rn r ,p ro l7 f e Z e n e i !
nobis,
al. fuiflent
_________ _____________ ; t)eirk Dei, Liber. ________ ^ j
■ & bona,8i:malasquia ftp ientiamdedit, cnirisomnis ratio v t rerumomniumdominarerur:vtiqueiulli(rtmumeifsi E
jindilcernendismabs acbonispofiraeft. Nonpo teftenim Deumcolere.quirantaprxftiteriti&amarehominem q u i1
, M M cirgere m eiiora, & fcire.qdid bonu fit,nifi feiac lit nobifeum diumi iuris locietate con iu n au s . N e c e’nirn!
; nmuireqcere,ac vitare,qua:malafunr. Inuicem fibialee- fa seft,ca ltoremDeiaDeicnlroreviolari.Vnde+inreniri , ■ ...
“ ,‘™ m “ nn” a ftn '.v r iu b la to t alrerutro.vrrun^ne tol- tu r , religionis , aciuftitixcaufaeire hominemfiguratum »imus
ii lit necelie.l ropofitrs igfnrr bonis,malilque,rum demum Cainsteiteftis eft M.Tu lliu sip 1 bris de legibus,ira dicens: ■ i
sp u s intim petagtrftpienna, «c qriMem bonum appetic ad , Sed omnium, qn x in doftarum hominürbfpuratione verl
vtiiitatemrmalnmreijdcadfalutem.Ergoficutbonainnu- fantur,nihileftprofeaoprxftabilius.qnam plaheinteifiei'
meraDiltadatafanthomini,quibusfiuip ö fle c ; ficetiam nps ad iuftitiam efïè natos. r\.._Q u od j fi c eft i n — veriffimum rS- j v-Deus'» ^>>
x mala,qu® caueret. N afnfi malum nullum fit,null urn peri-
ergo vult Pmnes hominéseflè iüftos, id eft Deum , & hominem
culurti,nihil denique,quodl*derehominem pd ffit, tolli-
caros habere j Deum fcilic.honorare tanquam pä-
ruromnis materia fapienti? , n e cerith om ini neeeflaria.
trem,hominem diligere velutfratrem.in His enim duobus
Poficis enim tantummodo in confpedtu bonis, quid opus
totaiuftitia cónfiftit.Qui ergoautDcum non agnofcit,aut
eft cogitatione,intpllectu fcientia,ratio^e? cum qhoeunqj
homini nócet,iniuftè,& contra natuflm fuarn v iu it,&h oc
porrexerit manu id natut£ aptum, & -j- commodiim fit-,vt
modo rumpit inftitutu.m,legemque diuinam.
liquis-velit apparatiffimam coenam infan«bus,qui nodum
fapiant, apponere,vtiqueidappetentfinguli,qub vnura-
Depeäatis,Deo,& homine.
quemque aiit impetus,aut fames, aut ^tiam cafiis attraxe-
ric, & quicquid fumpferint, idillis'feritkvtile , äefalubre.
C a i> V t X V .
Q u id igitur nocebit,eos,ficuti fu n t, permaner^&femper
infantes,acnefcios efle rerum ? Siautemadmifceas v ela-
ma ra ,velinutilia,veletiamvenenata, dccipiunturvtique
perignorahtiamboni, a cm a li, nifiaccedat his föpientia,
per quam habeantmalprum reiedionem , böndrümque
de le dtu m. Vides ergo, m agis prop ter m al a opus f b onis ef-
fe fapientia: q u in if i f fiiiflet propofita, rationale animal
non efTemus. Q u o d fi fia:cratio veraeft,quam Stoici nullo
modo videre potuemnt:difloluituretiam argumentum il-
lud Epicuri. Deus,inquit,aut vult tollere mala, & non poteft,
aut po te ft, & non vult,aut neque vult, neque poteft,
aut & vult, & pordft. Si vult & non po te ft, imbecilliseft;
quod inDeum non cadit>Si po te ft, & non vult,inuidus,
quod ceqiiealienum a Deo. Si neque vult neque poteft, &
inuidus,&imbecilliseft, ideoqiie neque D eus. Si vult,&
poteft, quod folum D eo con uenit, vnde ergo funt mala?
aut curilla nontollit-? S cioplcrofqüephilofophörum,qui
prouidendaip d cfen d u n t, 'hocargumentoperturbarifo-
ie r^& in u ito spen eadig i, vt D eum nihil curarefateantur,
quod maxirne quaerit Epicurus, fednosrationeperfpedta,
formidolofumhocargumentumfacilediflbluimus. Deus
enim poteft,quicquid v e lit , • &imbecilliras,vel inuidiain
D e b nullo e f t : poteft igitur malatoilere,fed non vultjnee
ideo tamen inuidus eft. iccircp enim non tollit^ quia & fa-
pientiam(:ficutdocui)fimultribuic,&plusboni,aciucun-
ditatis in fapientia,quam in malis m olefti*. fapientia f etiam
facitjVtetiamsDeumcognofcamus, &perearn cogni-
tionem, importalitatem aflequamur, quod eft furnmum
bonum.Itaque nifi priu^malum agnouerimus, nec bonütn
pocerimus agnofcere.Sedhocnonvidit Epicurus,nec alius
quifquam. fi tollantur mala, tollfpariterfapientiam, nec
v lla in homine virtutisremanere veftigia, cuius ratio fufti-
nenda,& fuperanda,maloruni acerbitate confiftjt. Itaque
propterexiguum compendium fublatorum malorum ma-
x im o ,& verp,& proprio nobis bono careremus. Conftac
igitur,omnia propter hominempropofita^am mala,quam
eciambona.
De homine, eiufquecommodis. »
,C a p y t X V .
SEquitur,vtoft5dam,curfecerichominem ipfum Deus.
ficutmundmn propterhominem niachifiatuseft , ita
ipfum propter fe,tanquafn diuini templi antiftitem,fpeâa-
torem operum,rerumque ecelcftium. Solüs eft enim, qui
fcntiensjcapaxque'rationis intelligere pbflit Deum, q a fo -
pera eius admirari,virtutem poteftatemqueperfpieerc. ic-
circo enim io n filio ,mente, prüdentiainftrudüs eft. Id e a
foluspræcer eæteras animantes f réélus corpore , ac ftatuf
fa âu s eft, v tad contemplâtionemparétis fui excitâtusefïe
videatur.Idcofetmonemfolus accepit,aclinguam cogita^-
tionis int«rpretem,vrenarrare maieftatem nomini fuipof-
fic. Pofïrëmo iccirco ei c^ndfca'fiibie<Sla.fimc,v t fà<ftori,atq;
artifici Deo eflè’t ipfèfubiectus.Si ergo Deus hominemfuô |
valu it efle culto rem, id eoqjilli tanturriEonoris attribuit, f
Hic fortafle quærat aliquis,vnde ad hominem peccata
perûenerint, aür quæ prauitas diuini inftituti regu-
lam ad peiora detorferit, vt cùm fît ad iuftitiam gênitus, o-
pera tamen efficiatiniufta., Iam fuperius explanaui, fimul
Deum propofuifle bonum,ac malum : & bonum quiderh
diligere; malüm autem quod huic répugnât,'odifTejfed ideo
malum permififlè,vt & bonum emicaret,quod alterum
fine altero(fiçut fçpe docui)inteîligimus conftare non poî-
fe: denique ipfiitn mundü ex duobus elemenus repugnan-
tibus,&inuicem copulads efïè concretum,ignep & humi-
do;necpotuilIèlucem fieri, nifi & tenebræfuiflent ; quia
née fuperum poteft elfe finerinfei o , nec oriens fine occide-
te,nec calidum.frne frigido, nec molle fine duro.Sic & nos
ex duobus æquèrepugnantibus cotnpaâri fiiraus , anima,
& corpore. quorum alterum coelo adfcribitur, quia tenue
éft,&ïntra<5tabile, alterum terrç,quia comprehenfibile eft, j
alterum folïdum,& eternum eft,alterum fragiIe,atq;mor-
tale.Ergoalteribonumadhærer, alteiïmalum : altèriluX, |
vita,iattïtia;alteritenebræ,mors,iniuftitia. Hineéxtititin !
hominibusnaturæfiiædeprauatio ; vt eflètnecefTe confti-
tuilegem,quapofleht&vitiapfbhib eri v & virtutisofficia i
imperari.Ciim igitur fini in rebus humanis b o n a , & malà,
quorumrationem declaraui; necefle eft,advtranque partem
m ou eriDeum, &adgratiam,cùmîuftafiejci vidëé,ôc
ad iram, cùm cernitiniufta. Sed occurric nobis Epicurus,
açdicitfSieftin Deôlætitiæaffedlus adgratiam, & o d ija d
iram;ne cefIè efthab ea t& timo rem,& libidinem,& cu pf-
ditatem,cçtërofqueaffe(ftuS,quifuntimbecilUi:atishuma- '
næ.Non eft necefle vttimeat,quiftafcirur,âutmoereat,qui j
gaudet.'dcnique iracundi,minus rimidi fiint, & natura I x -
ti,minus moerent.Quid opus eft de humanis affeélibus di-.
cere,quibusfragilirasnoftrafuccumbit ? confîderemusdiuinam
neceffitatem. N o lo cn im naturâdicere,quiaDeus
nofter nunquam creditur natus. Timo r is effedlushabet in j
homine materiam,in D eo noft habet. Homo,qiïiamûltis j
dafibus,T>erieuli(^ue fiibieiStus eft,meruit,ne qua vis niaior 1
extftat,quæillû verberet,fpoJ_iet,laceret^affligat,iri'terimat. I
Deusautem,in quem necV^eftâs , necin.iuria, nec dolor,
nec morswçadit, tiriîerenullbpa2lo po te ft, qoia nihil eft, jq
qüodei vimpoffi.tinfèrre.iréîibidinis ratio& cau fà in homine
maniféfta eft. Nam qui fragf lis, & mortalis efFedlus
eft,necefle fuit alterum fèXum diuerfiimque conftitui, eu- !
ius permiftione foboles effici poflètad t Continendam ge- contl*
nens perpetuJtatem.Hæc autem libido in Deo loeum non
habet; quia 8c fragiliras & in ter i çus ab eo alionus eft , nec
vlla eft apudeumfdemina, cuius poffitcopularionegatide-
re;nec fiicceffiqneindi^eL qui fèmper futurus eft.. Eadem
de inuidia,& cùpiditate dici poflùnt;quæ certis,fnanifeftif.
que de caùfîs in hominem cadunt, in Deum nullo m odo.
Ac verb & gratia,& ir a , 8c miferatio habent in D eo ma-
teriam;reâèque illis vritur fiitunia f ll'a, & fin-
gularis poteftas ad return cort-
feruarionem.
E e 4 De