m L ,C # lï j L a £ ta n tij\ D e U a D e i.
A
al. uihilo
Q
al. credent
al. ego
c
al.deinde
fuper tenderetur, tanta fiderum vaiieta'te diftin&um ,vt
nihil vnquam e xcogitaiippllit ornatius ?T an ta e rg o qui
videat,ôç talia , poteftexiftirnare.nullocffe&aefleconfi-
lio, nulla prouidentia, n lilla ratio lie diuina, fed ex atpmis
lûbtilibus,exig:uis conetecaeilè tanta miracula ? Nonne
prodigiQlîmile eft, aut natum elle ho hinein ,qui hæc di-
cere; autextitiflè, qui crederccî vt Democritum, qui au dito
,eius fuit ; velEpicurum , in quem vanitas omnis de
Leugppi fonte profluxit. At enim(ficutalii d icuntjnatu-
ra m unduseffeâüs eft.quæfènfu, Sc figura caret. Ho c ve-
ro multOjCftabfurdius. Si hatura m undumfecit;confilio:
& ’ratione fecerit necefle veft. Is eniin'facitaliquid,qui
autvolunta tcmfaciendi h a b e t ,a u t fcientiam. Sicaret
fenfu,ac figura, quömodo poteft ab e a fieri, quod & len-
fum habeat&figuram? niliforte quisaibitretur,animâ-
liumfabricam tam fubtileni ,taraq; mirabilémd non lèn-
tienteformari, animariquepbtuiflè, autiftam ccelifpe-
ciem tanVprouidenter açj vtilitaces viuentium tempera-
tam , nefcioquoca(u,finecondicore', fine ainfice,(ubitô
extitifle. Si quid eft,inquit C hryfipp u s,qu od efficiar ea,
quaShomohcët ratione fit præditus-, faccre nonpoflitdd
proie6to e ftmaiu s,& fo rtius, S c fapientiushornine. Ho -
mo.autem non poteftfixcere coeleftia : ergo illud,quod
hæcefficier:vel effecerir, luperathomihem arte, confilio,
prudentia,poteftate. Q u is igitur pôtefteflè,nifiDeus?
Natura v e to , quant veluti matrem, eflè rerum putant, fi
meinem non habetynihil efficiet vnquam nihil molietur.
vbi enimrioneft cogiiajrio,nec motus eft vil us, necèfficai
Nam fi de nihilo fier ent, ex omnibus rebus
Om >ie genus nafcipofiet:mlfemme egeret■.
•Itempoftea.
Ni/ igiturfieri de* nilopojfefatendum eil:
Semitic qu undo opuseil rebus: quo quaque create
Aéris in teneraspófiintproferrier auras. I
Qu is hiineputat-habuiftè cereDrum,cum ha:c;diceretnec
videréclibieflè contraria?Nihilenimperatomos fierie i-
indeapparet, quod lemen cuiufque rei cèrtum eft , niii
fo r tè& ignis, Sc aqusnatiiram exatomis eflè credemus.
Q u id ,quod diriflimirugoris materie,fi ió lu vehementio-
reeollidantur, igriis excutitur ? Num inferro,aut filicea-
tomi latent jQjusinclufit ? aut cur fua fponte non eniicat?
aut quomodo leminaignis inmareriafrigidiflima petma-
nerepotuerunt?Omittofilicein,acferrum.Örbcm vitreü
plenunvaqusfi tenucrisin {ble,delumine,quodab aqua
refulg e t, ignis accenditur , etiam in duriflimo trigore.
Num etiam in aqua ignem eflè * credendum eftpatquide
foie ignis ne aftate quidem accendi poteft.Si ccr^ inhane-
laueriSjVel fi vapor leuis aliquiH attigerit,aut cruftam mar
mofis,aurlaminam, paulatim per minutiflimosrörcsa-
qua concréfcir.Itemde halitu terra: aut maris nebula èxi-
ftit:qua:aucdilperla humefacit quiequid texerit,autcol--
le<fta,ih arduosinontes in fublime vento rapta,ftipatur in
nubem,atque imbres maximes deficit. Vbi ergo dicimus
liquores natos eflè ? num in vapore ? num in halitu ? uiim
in vento? Atqui nihil poteft conliftereineo , quod nee
tangitur nee videtur. Q u id f ergo de animalibus loquar, oia, Si ailtem eonliiio fuo tftifur ad ineipiëndum alïquid,
in quotum corporibus nihil line ratiohe , fineordine;,fine rarionéaddilponendum, arte ad efficiendum virtutead
vtilitate,linc Ipeciefiguratum videmusPadeo vt lólertifli- confummandü,poteftatcadregendum,^ccontinendum:
ma^&diligëncilfimaómniitm partium membrorumque cur natura potius , quam D eus nominetui; Aut fi ccn-
defcriptio calumacfortunamrepelIat.Sed putemus,artus curfusatomorum, vel carens mente natura ea,qu£e vide-
& o fla , & n e ru o s , &languinem deatomis poflè corJfye-: inus,cmcir,quarro,curiacereccelmTvpotuerit,vrbem,aut
feere. Q u id fcnlus,cogitatio,memoriä,mens,ingenium, ’ domum non pocue.Vit ? cur mout es marmoris feccrit,co-
quibus leminibus cagmentari póflimt ? minutillimis.in-1 1 u m n a ■ -, & (i mul ach ra non feceiir? A tq u if pptuerantato-
quit.Sunt ergo alia maiorai Quomodoigiturinlècabilia? mietiamadha'ccfficiehda concurrere.-fiquidetn nullam
f Denique li ex inuifibilibus lu n t , quas non v id entu r, politionem relinquunr,quamnonexperiantur. nam de
(/ïjconlèquens cft,v texv iiibilibusfinrqu3evidentur. cur j natura , qua:meinem non h a b e a t, noneft inirandum,
igiturhemovidet? Sedliue inuifibilia'qu^funtinhomi-; quodh^clacere o blitafit. Q u id ergo eft ?Vrique Deus,
ne ’f’ confidgetjfiuetraiftabiliajquaïveniuntiüb alpeétu, • cum inchoarct hoe opus m u n d i, quo nihil poteft eflè
ratione vtraque conftare quis non v idet?Quomodo ergo ne,c difpofitius ad ordinem, nee aptiusad vtilitatem,ncc
fine ratione coëuntia polïunt aliquid efticére rationale?; ornatius ad pulchritudincm, necma'ius ad mo lem, qua:
Vidcmusenim nihilfefle in öifini mudo',quod non habeat fieriabhomine n o n po teran t, fecit iplè,in quibus etiam
inlèmaximam,mirabilemq; ratione: Qutequiafnpraho- hominemipfum,cuipardculana dëfua fapientiadedit,&
minis lènfum , & ingenium eft, cüirë&ius, quam diuina: ( inftruxit eum ratione, quantum "fragilitas terrenacupie-
prouidentixtribuendaeft.? A n fimulachrum hominis,& | bat,vripfefibiefficëret'^iue j - in v fusluoseflentnecefl?-
ftatuam ratio , Sc ars fingit, ipfum hominem de fruftis te- ria.Si vero in hums mundi[vt ira dixerimjrepublica nül-
mere concurrentibusfieriputäbimus?Etquidfimile veri- laprouidéntiaeft , quteregat, nullus Deus, quiadmini-
tacis in fiifto, cüm fummum, & excellens artificium nihil i ftret;nëc omhino fenfus Vllus in hac rerum natura pollet;
aliud, nifivmbram , & extrema corporalis limeamenta | vndeigicur mens hfimana tam folerë,ram intelligens orta
poflïtimitarfinumpotuithmtiana folertiadareoperi fuo ' cflccredetur.Siin.corpushominisexhumofa(51üeft,vn-.
aut motumasiquem,aut lènfum? f Onfittum vfumvi- ; de homonomenaccepitjanimusergo quifepir,quirc6tor
dendi.audiendi, odorandi, caftcrörumque membrorum ! eft corporis,’cui mébra oblèquuntur tanc^uam regi, Sc im-
vèl apparentium,vcl latentium mirabiles vtilitafes. Quis . peratori, qui nee domprehendi poteft,non potuit ad ho-
artifexpotuitautcor honiihis , aut voce m,aut«pfamfä- iWinemnifi a lapiente, natura peruenire. Sed lïcutomne
bncarë lapientiam ? Quifquamne igiturfiinusexiftirßat, corpus mens, SC animusgnbernar, ira & mundumDeus.
quod homo ratione, &conlffiofacere nonpoflir.idcón- I N e c e n i mwe ri fi mi 1 e-e ft m inora,'& humilia rechnen ha-
curfu atomorum pallim.'coha:rcnrium perfici pbtüiflè? beant.maiora, & fumm anón habeanr.
y id è s , in quaedileramentainciderint, dumnolunt e ife - [ ■ ' Denique M . C ic . in Tufcylanis : Et in confolaal.
dii
aLconfti-
rilTeuc
al.rcçur-
rentibus
al. general
Icac [
al. terra '
ii.eongloJ
ibaxetur
<5fcionem,curamque return D eo dare. Coneedamusta-
menhis, vt ex atqmis fiant quae teriena funt:num etiam
coeleftia ? D eos, aiunt, incorrnptos, æfernos,beatoÿefle,
folilque dant, immuhitàtem , ne concurfu atomorum
con ere ti eflè videan tur.
Si enfin t Deos quoque ex illis f conftituiflent, difli-
pabilesfierent, leminibus aliqq|tndo refoliitis, atque in
naturam fuam t reuertentibus.Ergo fi eft aliquid,quod a
tione artimorum , in qu it, nulla in terris origo inueniri
poteft. Nihil eftenim,inquit,in animis miftum.atque có-
cretum,aut quod ex terra natum,atquefaótum eflè videa-
tnr, nihilve aut humidum quidem,aut flabile, aut igneü.
Hiseniminnarumnihilrneft, quod vim memoriæ,mentis
, cogitationis habeat, quo futura pronideat,& præteri-
ta ten e a t, &compledbip#flitprælèntia,quîelôladiuina
funt. Necenim inueni.untur'vnquam,vnde ad hominem
tomi non effecerinucur non catena eodem m odp mtelli- j venire polfint,nifidDeo.Exceptis igitur duobus,tribufve
gamos ? $ed qpæro, antequämmundum primordiaifta calumniatoribusvanis, cùm eonfter.diuinaprouidentia
f generarent jcurfifcé^ij habitacuiumnonædificauerint? I mundumregi , ficut&facfctiseft; tree fit qujfquam, q u i l
Videlieet,nifiatomicoiiffènr,c.oelumquefeciffènt,adhuc
dij per mediujn inane penderent. Q u o igitur^confilio,
quarationedé confufoaceruo'lè atom! congregauerunt,
vcexaliisinferius $ terrç •}• conglobarentur, eosluitt de-
Diagorse, Theodorique fententiam, vel Leucippi inanè I
commentum, v cl Democriti, Epicuriqueleuiratem præ-
ferreaudeat au&oritati vel illorum lèptem priorum,qûi
funtappellati fàpientés, vfelPythagprg , veî Socratis vel !
_______ _____ D e I r a ü é t L tb c r .
Platonis,cæterorumquefummorumphilofophorum,qui ftatis aliquid,acnuminis,fummaipfadccrefcfiTnecpote-
eflè prouidentiam iudicauerunt: falfa igitur eft & ilia fen- runt finguli habere to tum, quod eft commune cum plu-
tentia, qua putant terroris, acmetus gratiareligionem à ribus,vnicuiq; rantum deeritquantû cæteripoflidcbunt.
fapientibusinftitutam.quo fe homines imperiti à peccatis N o n poflunt igiturin hoc mupdo m ulu eflè redores,nec
abftinerent. Q u o d fiv ç rum fit ,ergo derifiabantiquisfa-i in vn adom om u ltid om in i, nccin nauivnamultiguber-
pientibusfumus,, Q u p d fi fallend! noftri a tq u ead e o to - [ natores,ne"cinarmentoÿàHtgrege duces m ulti,necinvno
dus generis humanicàulâ commend funt religionem , fa- j *regimine multi reges, led ne cincoelo quidem multifö-
pientesigitur nonfuerunr,quiainfapiente noncadit me- lés eflè poterunt , ftcutneç animæ pluies in vno corpore,
dacium. Sed fiierintfapientes,quæ tanta félicitas menti- • adeoinvnitate nituravniuerfàeonfentit. Q u bd fim un -
endi,vt non tan tum mo do in d od o s , lèd P la to n em q u o - , dum
queacSocratemfallerent, * & P ythagoram,Zcnonem,
Ariftotelem maximarum lèdarum principes tam facilè
Spiritus intus alit, totamqueinfufa per artus
deluderent ? Eftigitur diuina prouidentia,vt lènferunt ij
Mensagitat molem,& magno feçorpore mifeet:
homines,quos nominaui , cuiusviyacpoteftate omnia,
qute videmus, fadfe funr, Sc reguntur. • Nec ehim tanta
Apparet teftimofiio poetæ,vnum eflè mundi habitato-
rcrum magnitudojtanta difpofido,tantain(èruandisor-
dinibus , temporibufqueconftanda aut olim potuit fine
prouido artifice o d d : aut conftare tot feculis lïneincola
potend,aut ih perpetuum gubernari fine pedtoa cfcien tc
rem D eum , liquidem corpus omne nifi ab vna mente in-
cpli,regiquenon poteft. Oranem igitur diuinainjpoteftg-
tem necelfe eft in vno eflè,cuius nutu;& imperio regantur
_ _____ _____ ___ , ^ omnia,&ideotanqj.s-eft,vtaHhominenon pö flitautvetre6tore,
quod ratio ipfa declarat.Quicquid eft enim,quod i Hisenarrad,aut lènfibus æftimari.Vnde igitur ad homines
habetratibnem, ratione fit ortum, neceflèeft. R a tio auté | 0P*ni ° m ultorum Deorum perfuafione peruenit ? Nimi-
lèndendsjlèpientilquenaturçeft,làf»iensverp, lentienlq; | ruitiijomnes,q u icoluntu rvtdij,hominesfuerunt, & ii -
natura,nihil aliud poteft eflè,quam Deus.Mundusautem dem.primi,acmaximiieges:ledeosautob virtu té ,* quia
quoniam rationem habet,qua ®itur,&conftat,ergo à i pro^c^tïtHominipn g en e r i, diuinishonoribusaffeétos
Deofactus elh Q u o d f i eft con ditor, re&orque mundi I ç lïcp o ftmortem,aut ob bénéficia, ôcinuenta, quibus hu-
Deus,re6te igitur ; ac vere religio conftituta eft» au«5lori | manam vitam exeoluerant, immortalem memoriam cö-
enimrerüm, parendquecommunihonos,veneradoque ^ cutos > quisignqratînectantum mares, lèd&feminas.
debetur. Q u o 4 cum vettiftiflimi Græciæ feripfores quosilliS$&«'-
y « nuncupantjtum etiam R omani Græcos iècuti & im i-
S C H O L I A . tatidocent.quofumpræcipueEuhemerus, aenofterEnnius,
quieorum omnium natales,coniugia,progcniesam-
■ A(perainqmr,& angula tafent& hamata ) haktur P « “ ^ “ g ^ . ° b im S,tfima la chradem0nftmnt E tfe -
« L i^ m f i a fp a r a & . a n g u la t a fu n t .& h am a ^ d ^ t a : ?JtaS“ ^T u | -ter? 0, f namraDe0rUml,brod'ff? lur P u-
j. , ■ , ■ a - r 'a r • ' blicas religiones.led tarnen veram,quam ign o rab a en e c
* m q«ocoiHr,»am b«cmacrauo a u a ^ r e j ù u m m m « jpfe.nécaiusquifquampotuitindhcete. A'dao&ipfe t ï
E f t a t i i s eftfalfumquidemappaterc, veritatemtametiiaté- poterant eUeleuia^nunc agit dealtero , docens non poffeefle a niera, . . . „ • B c -, . ^
r • . 6 r , . . m M jj , jï. r«. Vtinamunquit tam facile vera inuemre poflèm, quam
neque hamata, qutatamerUntlecabtlta,m mpreßis vero leeitur. c \r r ■ « i • i i ■ y ■ t r è - ' rallac1o n~u incere. Q u o„ dj quidj em non dKilllim ru li anter,*v t A„ -
a(peta,tnqim>Scangulata,td,vtb*çvideaturordttocJfeEptcu- ■ c ldemjc„ s fedveteratqueexanimifencentiaptdclama&
a d d erefi. i uir.-quiaveritas Immanisfenribusecui non potcii , quod
(b) Denique fi ex inuifibilibus funt quæ videntur, cur
igitur n em o v id e tî)e r a t in librisinipreßis. deinde, fi exinui-
fibilibus lunt,quænon videntur:'eonlèquenseft,vt ex viàflèqui
j* valuithumana prouidentia, id aflècutus eft,vt
felfa detegeret, Quicquid enim fiiftum,& commédtip.m,
quia nulla ratione fubnixum eft? facile diffoluitur. Vnus
T ; eft igitur princeps,& origo rerum Deus,fîcut Plato in T ifib
ih b u s fim ,q a x videnturJqoekvtroquecodtcefanftt Salua mæo&fcniIr,&docuit,cuiusmaieftacem tantamefîèded
a t a i , v t nec mente comptehendi, neclinguaexptimi
taturL- ac.t antiusa. r*vu-m---e-ni to* l u.mJ .p.t.o. a contrants. : .7q uo- d’,i ( i .i nutibi- ! DUe orum a„ pudi Ægypti.o s n« abi e1n-, eum Icu...i cet, qui. obL vi.rtutem,
mulrarumque artium Icientiam Trifmegiftus npÿ
diftta-
•atut
lium feminafuntinuifibilia, vifibiltumfemina debentejfe vifibilia,
& commenter vrget, cur igitur nemo videtûntdlige, femina huiuf-
modivifibilia.
(c) Animlâlium fabrieam tam fubtiliterà non lènden-
tenaturaformari^c/rfri» Hbrisimprefiis. animalium fabrica
tam fubtilem'ftlmquemirabilemdnon fentientefbrma-
ti,legendum eil ex antiquis codicibtis,nam ilia duo fubtilem & a d -
mirabilem,rett'è ad fabrieam animalium referuntur-&natura no-
men non eil addendum,cùm facile intelligamus de quo loquatur.
(d) Atq u i potuerant a tomij er at in Hbrisimprefiis. atqui
debuerant itom ije g o ex antiquis codicibus, r.amdfttioilla, debiler
ant,indu cit qitandam necefiitatem, cur ea ab atomis efficienda
e fient,cum nonfiteademvisfi legamus potuerant.
DeDeo,eoquevho.
C A P V ,T X I .
QVoniamconftititdeprouidenda, lèquiturvrdocea-
mus, vtrumnemultorumDeorum eflè crcdenda fit,
an potius vniûs.Satis, vt opinbr, oftendim us in noftrisin-
ftitutionibus,. Deos multos eflè n o npo flè , quod diuina
vis,acpoteftasfi¥diftribuaturinplures (u ) diminuieam
necefle fit,quod apte minuitur, vtique mortale eft,fi vero
raortalis non eft, nec minui nec diuidi poteft.Deus igitur
vnus eft in quo v is .& poteftas^conlummataeftjnec minui I
potcft,nccaugeri.Siaüt funt multi, du habet finguli pote- f
minatus,& erat non modoPlatone, verum etiam Pyt,ha-
goralbptem'que illis làpientibus longe an tiquior. Apud
Xenophontem Socrates dilputans, ait, fo.rmam De i non
oportere conquiri. Et Plato in legum libris : Q u id omoi-
no fit Deus,non eflè quærendum,quia necinueniri poflit,
necenarrari.Pythagoras quoque vnumDeum confitétur,
dicensincorporalem eflè mente m , quæperomnemrerû
nagiram diffufa, & intenta, vitalem lènfumcunëdsani-
mantibus tribuar, A ntifther^es autem in phyfico vnu m elfe
naturalem Deum d ix it , quamuis gentes,& vibes luos
habeantpopulares.Eadem ferè &Ariftotelesbum fuisPe-
ripateticis,& Zenon cumluisStoi^is. Longum eftenim
fingulorum lèntentiasexequi: qui licet diuerfis nominf-
bus fint abufi, ad vnam tarnen poteftatem, quaé mundurn
regeret,concurrunt. Sed tarnen lùmmum Deum cum &
philofophi,& poetæ, Sc ipfi denique,qui Deos colunt,læ-
pe fateant ur,d e cul tu tarnen,& honoribus ëius nemo vnquam
requifiuit, nemo diflèruit, eafcilicetperfiiafione,
qua lèmper beneficum®, incorruptumque credentes,
nec irai ci eum cuiquam, nec vllo cultu indigeie, ar-
bitrantur. adeo religio eflè non poteft,
vbi metus nuiltis el^.
al.qua
'al.fêpul-
clira
ih«li | âte