A
ul. cfuid
ni. v(id ea -
m u s
y 0 , Is.Ceeiÿ îùttcintij, d ev e ro iü lttt,___________________
t Q u î enim potuit in co ratio molirï^ùoâfoünquara fum-1 çaufa elTeli&as, ex co darum eft, quod homini feruiunt, 8t
pfiteiordium>Namprius,quamfiàtaliquidyaUt ftruàtur, tutelçéius àtq,y(ibusdatafunt,quoniam fiueterrentfunt,
opuseft con ïiiiô ,vt difponi polfit > quemâdmodum fiat, | fiüëaquarilès ,nohrentiuhtmundirationemficut hömöi
necincipi quicquampot^ft,fiùeproüifîonerâtioniî.ïtaque R p/hnnfenHiimèfthorlo c o nhilofoDhis.maximeaue Giomuc
opus ratio prxcedit. N o n habet ergo rationem
quod&ftum non eft. Àtqui mundus rationem hàbet.qaa
&conftar,& regitur.gïgo & fà&us eft, fifa&us eft,& refol-
uetur. Reddant ergo ifti ratiorifem,fï poflunt,cur aut faftus
in ptincipïo fit, aut poftea reloluatur. Q u o d quia docere
non poterat EpicùruS,fiue,Dèmocritüs,fuaiponte natüeflè
dixir, leminib usinier le paffîm coeuntibus,quibusiterum
refolucis,dilïïdium,atqueintcritum lecuturum. Cortupit
ergo , quod ted è viderat ,& totam rationem,penitusi-
gnorancia rationis euertit, redegitque mundum,& omnia,
qu * in eô geruntur, ad fimilitudinem cuiul^amvanilfimi
fomnij,fiqüidem rebus humapis ratio nulla fubliftat. Gum
verb mundum j brànesque partes eius,tviaemus qüemad-
modum mirabilis ratio gubernet, çum coeli temperatio, &
æqualis in iplà varietate curfus aftrorum ,luminum que cce-
leftium, tcmporum conftans acmiradefcriptio, terrarum
varia foeçunditas,planà càmporum munimenta* & aggeres
m6'ntium,viriditas,vbertafqué filuarum, fotttium faluber-
rima erupciojfluminum opportuna inundati6,,maris opu-
lentia, & copiofa interfuûo.ventotum diuerfa,& vtilis afpi-
ratid,cætèraque omnia rationefumma cOnftent: quis tam
oæcus eft,vtexiftimetfiue caulà eflè fa d a , inquibüs mira
dilpofitio prouidentilfimæ rationis elucet ? Si ergo fine
caufaneceft ,,necfit,omninbqiiicqùam , &prpuidentia
fummfiDei, ex dilpofitione rerüm,& viïtus, ex magnitude’
nei5çbotëftâs,ex gubernarione riianifèfta eMiëbetes ergot,
8c miâni,qui pirouidentiam non elle dixeruntt non iropro-
bam rem li Deps idcirco non elfe dicereiit , vt vnum dice-
rent: cum autem ideo,vt nullum, qui eos deliralTe fabn pu-
tat,iplê délirât.
De homine, & mundo.
C A P. IV.
Q Ed.de prouidentialatis in primo librO diximus; q u x fi 1
» 3 eft, vt apparet, ex mirabiljtàte operurri luorunii necelïe
eft, etiàmhominem , cæferafque animantes eadem proui- j
dentia cteauerit. Videamus ergo,quæ ratio fueiit fingendi •
gehérishumani, quortiâm con fiâ t, id quod Stoici aiunt,
horninum caufamundum elfe fabrieâtum. quàflquam in
hocipfo non mediocriter pcccent.quod non hominis càn-
lâdicunt,lèd hominum. Vnius enim lingularis appella-
tiototumeomprehendithumaoum genus.Sed hoc ideo,
quia ignorant Vnum hominé à Deo elle formatum,puÉant-
qué homines in omnibus tèrris, & agris* tan quam füngos ;
èlfe generates. At Hermes non ignotauit hominçm & à
Dëo, & ad DeifimilitudjjqemÉiftum. led rédeo ad propô-
Gtum. Nihil éft ( vt dpinor) quod fit propter feipfutn fa-
dutii: lèd qaicquid omnino fit, ad v fum aliquc^ai fieri né-
cefle e ft.„Quis enim eft veltara inept us,vcl ram otiofus,vt
aggrediatur aliquid facere fruftra, ex quo nu liant vtilitatc,
nullamcommodurn Iperet? Q u i domum gdific&t, nqpid-
toÆ ifica t ,vt tantummodo^omus fit , led vt in eapolfit
habitadi Q u i nauem fabricat, rtop idepihlù^toperamjVt
tantum nauis appareatjlèd vtin éa naui^tur.Itëm qui vas
alfqüod inftituit, ac fermât, non propterea id faeit,vt tantü
fed lie videatur, fed vt vas illud efteâUm, capiat aliqüid ne-
ceftàrium .Similiter cætera,quæcunque Hunt,non veique in
fuperuacuum,lèdad vlusaliquos vtileis laborantur; Mun-
dus igitut à D eo faclus eft, nPn vtique prppéefipfum mup-
dum, neque enim aur a catore folis,aut lumine,aut a Ipirari-
one vérorum, aut humofèimbrium^ autalimonià frugum,
cum lenfucareat, indiger. Scd fie illud quidem dici poteft,
quodDeiis propcerfeipfum.feccrit mundum,quoniam poteft
eflè line mundo,ficut fuitantea, 8c ijsOmnibus, quæin
éo funt,quæque gcçqiantur, Deus ipfe non vtitur. Apparet
ergo,animaritium caufamundum elle conftruiftum, quonia
m rébus iis, qùib us conftac, animantes fruuntut, quæ vt
viuere,vtconftate polTènt,omniahis neceftaria temponb.
certis lûbminiftrantur. Rurlum esteras animantes hominis^
Relpondcndiirnefthocloco philolophis,maximeque C iceroni
,qùi ait: Cur Deus omnia noftri oaulà cum raceiët,
tahtam vim natricum,viperarumq•, fecerit î cur tam multa
p,: ft i fer a terra,manque dilperfèrit? Ingens ad dilpUtandum
iocus, lèd v tin cranlcurlubreuiterftrihgendus eft. Q ü o -
niam homo ex rébus diuerfis,acrepugnàntibus configura-
tus eft, atiimo, & corpore, id eft,coelo,atque terra,tënùi, 8c
comprehenfibili,æterno, ac tempôrali,{ènfibili,atquebru-
co ,luceprsdito,atquecenebfolb,iplàratio , ac neceftîras
exigebat, & bonahomini proppni,&:mala: bona, quibus
vtaciir, mala, quæ yitet^& caueat Idçîtco enim data eft iUi
fapien tia, y t cognita bonorum, malorumque natura, 8t in
appetendis boms & mali^eclinandis vim fuae rationis ex-
er ceat.Nam e ste ri s animali bus quia làpientia non data eft,
& munira indumen tis nat uralibus, & arma ta funt. homini
autem pro his omnibus, qüod erat præcipuum,rationem
lolam dédit. Icaquc nudum formauit, & inermem, vt enm
làpientia & munirec, & tegeret. Munimenta, & ornaturd
eius non foris, lèd intus, non in corpore, fed in corde con-
ftituit. Nifîergo eflènt mala, quæ caueret, quæ à bonis,vd-
libusque diftingueret,nonéflèteifapientianecefiaria.Sciat
ergo M. Tull.aucideo datam homini efiè rationem, vt 8c
pilces capetec vlus fui gratia^ & natrices, viperalque vitaret
làlurisfuæcaufa,aut idcirco ei bona, malaquepropofita,
quia làpientiamaçceperat, cuius vis omnis in dilcernendis
bopis, màlifque vetlâtur. Magna igitur, &re6fca, & admi-
rabilïs eft vis, & ratio, ôeppteftas hominis, propter quem,
muhdtim ipfum, & yniuérfa, quæcunque funt, Deus fecit,
tantumque iih honoris*hàbuit,vteum prçficeret vniucrfis,
quoniam folus poterat Dei opéra mirari; Optimè igitur A -
(clepiades nofter de prouidentia lu m mi Del diftèrens,in ed
libro,quem fcripfir ad ihé : A tque idco,inquit, mer i to quis
atbitretUr,proximumfibi locum diuinam prouidentiam
dedilîe e i , qui pptuerit intcllîgere ordfqatiônem fuam.
Nam loi eft, quis èùm yidèt itâ, vt intelligat, qiiia fol eft, 8C
qiiant-u.iti gratis afferat cstëriSinftitutis ? hoc coelum eft»
quisid fufpicjt? |;errahsc, quis eam colibho c pelagiis,quis
nauigatî hicigmseft,quis eo vtîcur ? Iriftituit efgo fiimrnuà
Deus nori propter l e , quia nihilo eget,led propter homi-
hem, qui bis congruenteryteretur.
S c i i o l i À
a Calore fob's, aur lunæ îûminé] habetur in tibrit impreßüi
cal ore lolis aut lunæ, habet dntiqum codek. & exptingitur ilia dt-
tlio lumine, quia lUnaôpaca efti notiHutnthofa. Seßtontraearnle-
ftionetn antiqui codicitfacit, quia calot non pdteß lutta tonuenire,
cumfit in agis frigtda, quam calida. in alterb verb Coditefanât StA-
nat or is legit ur, aut calore fob's aut lumine, vtreferdtur vtrumfy
Ud /oient,quant leCltoneinfum fecu itu ..
De hominis creatione:&dijpoßtionemundi:dequefummo bonoi
t A P v .
RËddamus hune rationem,quaré homineni ipfum fê-
cerit.quod fi phdofopblfciflèntj autdefendiflènt ilia,
quæ verainueneranr,autin maximoserroreshô incidiftènr.
Hæc enim lùmma.hic p.rdo rerum cft.qucm qui non tefiu-
érit, veritas illi omnis elabitur. Hoc ëft denique, quod effi-
ciat illis non quadrate rationem, q u s illis fi affulli Ifèt, fi là-
ctamentumhominis omne côgnouiflèntinunquam difpo-
fitioncs eorum, & omnem philolbphiam de tranlurrlo Ac-
àdemiaiugUlanet.SicutëfgomundurnhonproptèrfeDeus
fecit,quia £ommodiséius non indiget, led propter Homi-
nem,qui eo vtitur; ita ipfum hominem propter le .Q u s vti-
litas Deo in homine j inquir, Epicurus, vr eum pfopter le là-
cerer?Scilicet vt eflèt qui opera eius intelligeret ,qui protii-
dentiam difponendi, rationem faciendi,virtutem epnfùtn-
mandi & lehlüadm'irari,& voce ptoloquipollèt. Quorum
omnifi(irmmahæceft,vc Défi coiàt.Is enim co lit, qui h s c
intélligit;is arfificem omnium return j is verüm pâtre fini m
1 E T
!.ciaritas,
L tem peis
eft,
^cuiulcj;
I n f iitù t t o n to n d iu in à r um , L ib . V I /.
débita veneracione prolequitur, qui vittutem maieftatis c-
ius de luorum ojperum inuentione, inceptione.perfeiftione
metirur. Q u o a planius argumentum proferri po te ft, &
mundum hominis, ^.hominem lua caulâ Deumfeciflè,
i quam quod ex omnibus animatibus folus ita formatus eft,
vtoculi eius ad coelum diteéti, facies ad Deum fpeôtans,
vultus cum luo parente commuais fit ,v t vidcaturque hominem
Deus, qualî porreóta manuallcuatum ex homo , ad
contemplationem liii excitalfè. Qu id ergo,inquit,Deo cultus
hominis confort, beato & nulla re indigenti? vel fi tantum
honoris homini habuit, vc ipfius eau fa mundum fa-
bricaret,vtinftrucret eum fapientia,vt dominum viuenti-
iim feceret,eumqj diligeret tanquam filium,cur mortalem,
fragilem q; cPnftituit? cur omnibus malis, quem diligebat,
obiecit? cum oportcret& beatum elle hominem,tanquatn
coniundtum, & proximum D eo, & perpetuum, ficut efti-
plè,adquemcolendum,&comernplandum figuratus eft<
Quanquamhscfercinprioribuslïbris Iparfim docuimus:
tarnen, quoniam propriè id. materia nunc exigit.quia de vita
beatadiflèrerepropofitum e ft, explicanda funt ilia dili-
gentius, & plenius, vt dilpofitio Dei, & opus, voluntalque
nofeatur. Çumpo lïèt lemper lpiritibus fuis immortalibûs
innumerabilcsanimus procreare ficut angelos genuit, qui*
bus immortalitas fine vllo malorum periculo,ac metu con-
ftat: excogitauit tarnen inenarrabile opus,quemâdmodum
infinitam multitudinem crcaret animarum,quas primo fra-
gilibus & imbecillis corponbusilligatas, conftituerit inter
bonum, malumq; médias, vtconftantibus ex vtrilq; natu-<
ris virturem proponeret,ne immortalitatem delicate alïè-
querentur, ac mollirer,led ad illud s te rn s v it s ineloquibi-
leprsmiumfummacumdifticnltate,ac magnis laboribus
peruenirenc. Ergo vt eas grauibus, & nexibihbus membtis
indueret .quoniam con filtere in medio inani non poterant,
ponderibuSj&grauitatc corporis dcorfum Jpremente , ledern
illis,acdomiciliumprimocondendumelIè decreuir.
Iraq ue ineffabili virrute , ac poten tia præclaram undio-
pera molitus eft, lulpenfis in altitudinem leuibus dementis,
& grauibus in ima deprelfis & cceleftia firmauit, & ter-
rena côftituit. N o n eft necelîè nunc exequi fingula,quoniam
in lecundo libro vniuerfa executi fumus. Lumina igitur
pofuitin ccdo, quorum^moderationes & * claritates, &
motus aptillime ad vtilitates viuentium*temperauit. T err
s autem,quam ledern voluit elfe, foecunditatem varia gi~
gnendi,ac proferendi dédie, vr vbertate frugum, & herba-
rum viuentium ,pro natura, & vlu*cuiq; generi alimoniam
adminiftraret.Tiimperfeótis omnibus, quæ ad conditio-
nem mundi pertinebant, hominem finxit ex iplà terra, qua
illi àprincipioin habitaculum præparauic, id e f t , Ipiritum
liiumterreno corpore in du it,& ihu o lu it,v t & comparus
ex rebus diuei;lîs,acrepugnantibusbonum,ac malum ca-
peret: 8c ficut terra iplà foecunda eft ad fruges pariendas, ita
cor-plis hominis , quodallumptum eft è terra, generandi
copiam, fàcultatemq;procreands fobolis accepir, v t quoniam
fragili materia formatus,in sternum manere non poterat,
peraâo temporalis vitælpatio ccderer, 8c illud,quod
fragile,atq; im becillum gerebar, perpétua lîiccefiione reno-
uaret. C ur igitur eum morealem finxit, 8c fragilem, cum il-
liuscaufamundumædificafler?Prirnum vtinfinitavis ani-
marûgigneretur,omnemq; terrain multitudine oppleret:
deinde veproponeret homini vimicem.id e ft, tolerantiam
malorum,aclaborum , per quam pollèt præmium immortal
i tat is adipifci.Nam quia homo ex duabus rebus conftat,
corpore, atqj anima,quorumalcerum terrenum e ft, alceru
coelefte, d u s v its homini attribues lune, vna temporalis,
q u s corpori aflignatur, altéra fempi terna, quæ ammæ lùb-
iacet. Illam nalcendo accepimus , hanc alîèquimur labo-
rando, ne immortalitas hommifvt ante diximus) finevlla
diificultaceconftaret.Illaterrena eft, ficut corpus, & id eo
finitur.hæc vero coe!eftis,ficuc anima,& ideo terminum nô
habet .Ilia m primam nefeientes accepimus,hanc lècundam
IcienteSjVirtuti enim,nô naturç dacur,quia voluit nosDeus
vicam nobisin vitacomparare. Idcirco hancprælènrem de-
dit,vt illam veram & perpétua aut vitiis amittamus,au t vir-
tute mereamur.In hac corporali non eft fummüb.onu:quo-
niatn ficut necefiitate diuina nobis data eft,ita rurlum diuinan£
cefficate*ioluitür.Ira quod finem habet,fummü bo-
num hon habet. In ilia verb /pititali,qua nper nps ipfi äc-
quirimuSjfummum bonücohtinetur:quia nee malu poteft
habere,nee finem.<i*cumS réi argumentüm f natura, fatio
8c natura corporis prsbet. Cstera-namqueanimalia in humum
vergunt, quia terrena funt, nec capiunt immortalita-
tem,qusde cqêlo eft. Homo, autem re(äus in cmlu fpeÄatj
quia propoficailli eft immortalitas,nectamen venit,nifi tri-
buatur hominiaDeo.Na nihilinter eilet ihrer i'uftü,&:iniu-
ftö, liquidcomnis homo natus, immortalis fieret. ergoim-
mortalitas non Icquela näturs,',(ed merces,prsmiuroq-, vir-.
tutis eft.Deniqjhomo non ftatim,quam natus eft,re&us in-
giedicur, led qUadrupes primo, quia ratio corporis, & hu-
iusprslèntisvirs.communiseftnobis cam mutis animali-
bus: poft deinde confirmatis viribus èrigitur, & lingua eius
ineloquium loluitur, & mucum animal elfe definit.QuX
ratio docet,morralem nafei hominem,poftea veroimmor-
talé fieri, cum cceperit ex Deo viuere,id eft,iuftitiam lèqui,
q u s contirieturin Deicultu,cum excitauerit hominé Deus
ad alpe&um cceli,ac fiii. Q u od tum fit, cum homo coslefti
lauacro purificatus, exponit itifantiam cum omni labe vitas
prioris,& incremento diuini vigoris accepto, fit homo peri
fe<3:us, ac plenus.Ergo quia virtutc propofuit homini Deus
licet anima, 8c corpus conlbciata fin t,tarnen con traria tunt,
&impugnanrinuic(?m. Animi b o n a , mala lunt corporis:
ideft,ppumfuga,voluptatum interdi<ftio,doloris mortis-
que contemptus.ltem corporisbona,malafunt animi,hoc
eft cupidiras,& libido, quibus8c opes appetuntur , & lua^
uitatesvariarum voluptatem, quibus eneruatus animus ex-
tinguitur. Ideo necelle eft,iuftum, & fapientem in omnib.
malis eile, quoniam malorum vi<ftr,ix tft forritudo: iniuftos
au rem in djuitijs, in honore,in po reflate. H s c enim bona
corporalia,&terrena fiint.Illi autem tetrenam vitam agunr,
nec allequi immortalitatem queunt, quia fe voluptatibus
dcdidcrunr,qus funt virtutis inimics.Itaque vita h s c tem -
poralis illi s te rn s deb etelïèlubie&a, ficut corpus anims.
Quilquis ergo anims vitam maluerit, vitam corporis con-
temnat necelïè eft, Decaliter eniti ad furnmum bonum po-
terit, nifi, q u s funt,ima,defpexerit. Q u i autem corporis vitam
fueritamplexusl & cupiditatcs fuas in terram deieceric,
illam fuperiorem vicam confequi non poteft. Sed qui mauult
bene viuere in sternum, male viuet ad tempus, & afii-
ciecuromnibusmoleftiis,& laboribus, quandiu füerit in
terra,vt habeatdiuinum, & caslefte folarium.Et qui maluerit
bene viuere ad tempus,male viuet in sternum .damria-
bitur enim lententiaDei ad ^ternam pcenam,quia casleftib.
bonis terrena prspofuit. Propterea igitur coli fe Deus ex-
petir, & honorari ab homine tanquam pater, vt virtütem,
ac lapientiam teneat,qus fola immortalitatem parit. Nam
quia nullus alius prster iplum donare earn po te ft, frquiä
folus polfidetpietatem hominis, *qui Deum honorauerit,
h o c t afficietur p r sm io , vt fit in sternum beatus, c fitque
apud D eüm,& cum D eo femper;
! ; %
«i.foluctür
C H O t , I A i
a Cuiustei argumentum natura& ratio corporis p r sb etj
habetflr in hbris irnpreßis. cui rei argumentum naturs rario,&
natura corporis prsbet, lego exantiquo codice, quod egofic intel-
l'go, v t veltt docere,furnmum bonum ejfe conßituendum in Vitaßii-
rttuali,quia nec malum poteft in ea, nec finis reperiri. verba vero fic
funt cöniungenda:cuirei,nempe, quod in vtta jpirituali fitfurnmum
bonum,argumentum prabet natura ratto, & natura corporis: nam
natura ratio docet fummum bonü nonpoffe conßitui,nifi in re ptrfe-
ätßima, atcfeAttrna'.natura vero corporis, qua eß fiitxa , é r femper
tendtt ad innrttum,docet in eo nonpoffe furnmum bonum toüocari.
b Quia lolus polfidetpietatem hominis,quiDeum honoraueritjhocamcieturprxm^)]
eratinlibris impreßis.quia lo-
lus poifidet pieraté hominis, qua Deum honorauerit, hoc
afficit prsmio,habet codex antiquus.quodmihi valdeprebatar,to-
tumquehunc locum fic ïudieoeffe tntelhgèndum. antea trattauerai
latißime de laboribus,qui erat fufup'tendi vitam at er nam affequer
emur,quod fane veilem bene intcüigi ab tflis inertibus noßrite-
poris Euangeliftis.nitc vult docere,hac ipfa noftra benefaäd effe d DW,
amto affici ab eode.Na pietas,qua illa ejfictm9,dDeo tft. Hoi