L .C c e iii L a c ia n t ü , de O r ig in e E r r or is,
Îftrcturiquod fi fir.-impcrte&ævtique virtutis elt:& cn t lain
«/.'illi fit
W.ipic.
porenrioriudicaridus materiæinftitutor. Q u o igitur n o mine
appellabitur, qni potentiaDeumvincit ? liquidem
maius eft, propria facere, quàm aliéna difponere. Si au-'
tem fieri non poteft,vt fit poteàtius Deo qu icquam; quern
neccfle eft perfe&æeflevirtutis, poteftatis yratipnis: idem
igitùrmateriæfid o r e ft, q u iöererumexmateria conftan-
tium. Neque enim Deo noofaciente, Sc inuito, efle aliquid
auepotuit, autdebuit. Sedprobabile eft , inquit,
materiam rerum habere , Sc habuifle lemper naturam
fixam , 5c vim. Quam vim potuit habere , nullodante?
quam naturam, nullo générante* Si habuit vim: ab aliquo
earn aflumpfic. A quo autem fumere,nifi à Deo, potuit?- e
i Porro fi habuit naturam ; quævtiqueanafcendodicitur:
' nataeft. A quo autem,-nifi à Deo, potu it procreari? N atu-
ra cnim qua diciturortaefle omnia, fi confilium' non habet,
cfficcre nihil poteft. fi autem-generandi, * aut facie n,-
di potens eft; habet ergo confilium ; & propterea Deus fit,
neceflecft. Nec aho'nomineappellaripotefteavis; in
qua ineft Sc prouidentia excogitandi, & fp le rtia, pote-
ftalque faciendi. Melius igitur Seneca omnium Stoicb-
rumacutiffimüs: qui vidit nil aliud effe naturam, quam
Déum. Ergo, inquiry Deum nonlaudabimus,eiii natura-
lis eft vittus? nec illam d idicitex v lla . Immolaudabiraus,
quamuis enim naturalis * illa fib iillamd ed it: quoniam
Deus * ipfa natura eft. Gùm igitur ortum return tribuis
natune, aedetrahis D e o , in eodem luto hæfitans y veifu-
ramfojuis. A quo enim-fieri mundum negas; ab eedem
plane fieri mutato nom’irieeonfiteris. 'Sequirur ineptifii-
ma com para trb.Vt faber, inquit,cum quid ædificaturus
e ft , non ipfefacit materiam, fed vtiturea, quæ fit paratarur.
Non drgo Deus exmateria, quia tenlu pratditum ex
infenfibili, fapiens.ex bruto , impatibile de pa tib ili, ex-
perscorporis de cofporali nun quam poteftoriri: fed materia
porfiis ex Deo eft. Q uicquid enim eft folido, & coh-
tredabili corppre» accipit exrernam vim :,quod accipit
v im, d iflblubile eft : quod diflbluiturs, interit: quod intern,
ortu rafit, necefle eft: quod ortuttieft; habuit fon-
tem,vnd eo riretu r,ide ft fadorem aliquetn fentientem,
prouidum, peritumque faciendi. is eft p to fe d o , nec vl-
1 us alius quam Deus. Q u i quoniam feniu,rati ones, * pro-
uidentia, poteftate, v.irtuce prasditus eft : 5c animantia,
& inanima creare, Sc efficere poteft. quia tenet, quomo-
do quidque fit faciendum. Materia verb Temper ftiifle
non poteft.quia mufationem non caperet; fi fuiflet. Q u o d
enim femperfuit-; non delinitvSc vndeabfuit princlpium;
abefle hincetianvfinem , necefle eft. Quin etiauifaci-
[liuseft, v tid , quod habuit in itium, fineca reat, quam vt
habeat finem, quodinicio eai uir. Materia ergo fi fa d a
non eft: nec fieri exea qufcquam poteft. Si fieriex ea non
poteft: nec materia quidemerir, Materiaenim eft,exqua
fit aliquid. 'Omncatatem^ex quo fit, quiarecepit opifieis
manum, deftruitur; Sc aliudefle ineipir. Ergo quoniam
finem habuit materia-, turn, cum fa d u s eftex ea mundas;
8c rnitimn quoque habuit. Nam quod deftruitur; x d i-
6datum e ft, quod foluitur ^•alligatumjqubd finiturj in c^
ptum eft. Siergo ex commutatione j acfin'e materia col-
ligitur habuifte principitim: -a.quo alio fieri , nifi a Deo;
potuit? Solus igitur Deus e ft, qui fadu s non eft: 5c.iccir-
co deftruere alia poteft*, ipfe deftrui non poteft. perma-
nebit-femperineo, quod fj-iit : quia non eft aliunde generates
:nec ortus, nec natiuicaseius-ex aliqua re pendec,
qiixillum-mutata diflbiuat.'Ex feipfo eft, vt iriprimodi-
V-prudta
Wf. sedifi-
cabit:
fidorque item cera: fie ifti.prouidentiæ'diuinæ materiam . . . . .
efle pneftovoportuit, non quam ipfc faceret, fed quam ha- xiinus iibro. 8cideo talis eft-, qualem fe efle voluit ; impaf-
betet pàratam. Immo veto non oportuit. etit enim Deus O&lj'h jprnutatbilwy incorrupeus, beams* æternus. lam
minorispoteftatis, flexparatofack.pqadt iignuni ipfum mulco abfürdior. Q u ó f f i m a î^m terminau%,tiJ ullluS; ■ " A ft'.................. ' 1 ,i j s . »-1 «r ignis a -Deo
rauuselt. Qu amca llid epenculumpræteruolauu Sice
nimiuperius illud afliimpfic , tanquam probatione lïor
indigSret : cùm id mult.o effet incertius, quàm illud
propter quod aflumpeu m eft, Si non eft, inquit, à Deo fad
a materia: necnrundusàD eo fadu seft. Ex falfo ma-
luit colligere, quodfalfum eft j quàm ex v ero , quod verum.
E t cum debeant in certa de certis'probari : hien*^
bationemfumpfitexincerto , adeuerrendum,quodefat
certum; Na.mdiuinaprouidentiaefledumefle mundum,
vt taçeam de Trifmegifto, qui h o c prædiëat ;• taceam de
carminibusSibyllamm-,quæidemnuntiant ; taceam de
Prophecis, qui opusmundi, ac opificium D e i vno fpiritii,
ber eniin fine ligno nihfl **u tem, imbecillicatis eft hu-
facere non poteft, notynbi ipfe materiam ; quia poteft.
manse. Deus w ih h am fi non poteft; Deus non eft. Ho -
Pofle-eecx eo, quod e ft, quia per mortalitatem imbecil-
iiseft} petimbecillitatem, definitse,ac modicse poteftatis.
Deusancemfecitexeo , quod non eft, quia:per seternita-
temfortis eft; petfortitudGnera, poteftatis im m en fs , q u *
fine, acmodo caret i ficttt vita fad o r is . Qu id ergo mi-
rum, fi fadurus mundum Deus-, prius m ateriam, de qua
faceret, prseparauit, Sc .ƒ praeparauit ex e o , qiiod n o a e -
rat? quia nefas * eflet Deum aliunde aliquid mutuari*,
tain in ipfo,vel ex ipfo fint omnia, g N am fieft aliquid an-
te illiun,fieftfad um; S c quicquamnon ab illo iam pote-
.•»l.potcru:
^ c ^ ^ « c n ö m e o « m t c e t . A t enim maremnunquam j ac pari v ote tefttiulir.. etiaminrer philofophos--pcnè vni-
fa d a eft, licut Deus, q u je l m atena fecitfaunc mundanb 1 uerfoscoauenir-.-i * idem erianrPytKaeorici,.Scoici, Peri"
D u o .gK a ^ n ft .m u nm t ïr e rn a , «cquidcmimet fe con - '.patetid,*,« q u ifu n tfr in em e s f o ranisd ifd p linx.ütn iq;
tram; quodfien fine d,f«.rd.a , & pern.ee non poteft. ia pfin .itills ,è p r e .m ^ e n S n s r iS o c a t e V fq n e a d P I a ’
Cnlhdant enmneceffeeftea, quornmv«, & ratio diner-j ronempro eonfefl-o,&in.dnbirato habitum’eftV doneeva
t f t f c vtt^ a ^ ^ n on * f o tB c n m t . f a a p a - la n tn .u l^ p d f t fe ta lise x tiritd eiiru sE p icn rn iq u fan d e-
■ Mfi'fleefts- Ergo fieri non ret riegareid,quódêft euidentiffimum,gnant, quiafuperare alterum,] ftüdibTGilicétinpoteft,
«Juin æterni hatura fit fimplex ; v t inde omnid, vel-
ut ex fonte, defeenderint. Itaque aut Deus ex n^iteria ortus
eft; aut materia ex Deo * quid horum fit verius , facile
eft intelligi.Ex his'enim duobus alterum fenfibile eftyalte-
m caret fcnfu.Poteftasfâciendi aliquid nonpoteft eflè,nifi
iheo-, quod lentit; quodfapit; qiiod cogitât, quod moue-
tur.Néc incipij-aurfieri, ?u t confumm ari quicquapoteft,
nifi fuerit rati one * præuifum, aut quemadmodum fiat
ante quàm eft, $ * aut quemadmodum conftetpoftquam
fuerit effedumï Deniqueisfacit aliquid, qui habet yo -
lunratcm ad faciendum, 5c manus ad id , quod vqluityim-
plendum. Q uod auteminfenfibile eft, rnersi&rorpidum
femperiacet, ôcnihilinde o firip ote ft, yb i nullus eft mo*
tus volun tarius.nam fi omne afiïmal ratione confiât: Cer-
te riafei ex eo non poteft -, quod rarione .prasdiCum non
e ft, nec aliunde accipi:porefti.d,'quodibi} vndeperitur,
non eft. N e c tanj^p commoifeat aliquem, quod ani-
malia quædam de terra nafei videntur. Hæe enim 'nom
cerra perte gignit, fedTpiritus D e i: fine quo nihil gigni- ]
ueniendi noua; yt nomine fuo conftitueret difcipliriam.
Et quia nihil noui potuit reperire : v tramé n diflehtire à
eæteris videretur; yetera voluit euertere, in quo ilium cir-
cumlatrantes philofophi omnes coarguerunt. Certius eft
igitur-, mundum prouidentia inftrudum, / quàm mare rise
t prouidentia conglobatum. Qgare non oportuit puta-
r», iceirco mundum non efle diumaprouidentia fa d um ,
quia materià eius diuina prouidentia fa d a non fit : fed
quiamundus diuina prouidentia fit efledifs; Sc materiam
eflefadamdiumnus. Credibiiius eftenim, materiam po -
tiu ià D e o fâdam; quia Deus omn iapo feftf quàm mun-
duiri a Deo'itqn efïè; fadum ; quia fine mente , ratione,
confilio nihil fieri poteft. Verum hæc non Ciccronis eft
culpa,féd fedæ.Cum enim fufcepiflèt diiputationetn,qua
Deorum naturam tollereti de qua philofdphi garriebanr :
omnem diuinicatern ignorantia Veri putauic efle toilen-
dam. Itaq; D eos potuittollere;qura non erant. C ùm autc
prouidentiam diuinam, q u a e ft-in vn oDeo, conareture-
uertere : qui contra Véritatem nipi cceperat ; deficlential.
ii en in
Pyrhago-
txi.
a/.qux'
al. ortiniir.
■«Aproui-
ijentiani
Congloba-1
I n j iï t u t i o n u m d iu i r u r t im , L i i e r I I .
bus argumentis, in hanefoueam n e cdlaiio decidit, vnde
le extricare nQn poflèt. Hie ergo ilium teheo hæteilrem,
teneode fixum, * qu oEu cillu s , qu i con tia diflerebat,
obmutiHt. Hiceftergo card©return , hievertunturomnia.
Explicet C.CoDta,fi poteft,ex hac voiagine: proférât
aigumenta,CjUibiTsdoceat,fe»npei fuiflè materiam, quam
ïiiillapi'ouidentiaeftecerit. O ftend at, quomodo quic-
qiiam ponderofu m , Sc graue aut efle potuerit fine au d o -
re;àut‘iinmutarivaluerit,acdefîcritefle,quodfèmperfuit;
vtinciperet efle, quod ni,ihquam fuit. Quæfidocuerit:
tum demürn aflèntiar, ne mundum quidem diuina proui-
: denriaconftirutum: 5c tapién fieaflehiiar; vtalijsilium la-
I queisteneam. Eodem enim,quo nöller,reuoluctur, vt
dicatÔC materiam,de qua munduseft,5c mundum,qui de
materia eft, natura éxtitiflè: cùm ego ipiam naturam Deü
eflecontendam. necenini poreft facere mirabilia, ideft
arcana eflent. Q u id e rg o q u xn s , qu xn ecp ote s feire; nec
(i fcias,beatior fias? Perfedä eftin homine fapientia; fi Sc
Deum efle vnum, Sc ab ipfo efle fa d a vniuerfa cognofcar.
I maXiinà ratione conftantia,nifi qui habet mentem,proui
; dentiam, poreftatem. lea f ie t , vt Deus fecerit omnia, nec
1/ Vidcre
ijotuïflès.;
jl, potuif-;
a P oll ilia generis humani perfpi^iaterrores^ Cm in en -
tetfequuriturb&c in a ntiqu o .&in qum^codicibas Vdticanjs: cur
eflet Deus ad excogitandum prudentiflimus, See. Fa far,
autem ilia omnia, ficur mater fine exemplo, Sec. vfque crcda
fingulare, & illa , fecitin principio bonum6c m alum, See
vfque ad h u c e flcn c, qua fane omnino exputigenda funt. quia
cUre cugnofimr, ipfa cjjc ab hareticisadmta. nam m prior, loco ill
mAnif'fttisArianifm'«o,&inalmoe]ltrnrMamihaorum,&vtnbifa
oratioeftinioncinna, acpertftrbata, & latlam w iiid ig n a , n
clare appareatiftaab bareticisejfeadfixa.
b Id fe ce r it,] LeqiturmlibristjipistxiuJii,iilyoluetir,babtm
, - - - - - d’,l“ od<“ sfc‘ nlliSaluatoris,&tresV atkant,&ranPm ultom elm
I Ar n X ® r a T ° ’ qU O d n° nsorl8,nen? a; S C0 v ‘rd^ ,a n ff t i, -a,
r » ‘ ^ 0 leSEp'Crr?USeft’ & n 0 n T U lt iD t ° 1 1
h T m V , 1 l ^ - ' j S W M W m ad Deum deferar, fequitur, exotfiisigitur
bus inachmiSjCjuibus vedibus,quamolitione hoctantum Deusfabricam mundi,6cc. Jreliqua vero omnia defunt,qiufi-
opus fecerit. * Videretfortafleli-eo tempore * potuiflet
d ie , quo fecit. Sedneperfpieeret homo D ei opera; no-
fu itcum in d u c e ie in huncmundum., nifiperfedis omni-
bus.jfed neinduciquidempoterat. qiiomodo cn im fubfi-
fterer,cumfabricarerurdefupercarium, terraq; fubterfun-
daretur;cum fortaflehumida vel nimisrigoribus * torpone
dubto adieltafunt ab aliquo Manichao, quia continent apertijfi-
mefontem err oris illorum, cum ilia quapaulo ante annotauinm, e~
undent obfeurius indicarent. quod autem ea non fuerit fententia La-
ttantii, vt Deus duoprmipiajme duos jpiriius creauerit, vnum bonum
, alterum malum; ex bis verbis qua.finedubio funt Lattantii
clareapparet:ficenimpauloante d ix it: Itaquefuapte inuidia tan-
.racaco«cre(cereiu;vel,giK-is.calonbusincodta,&folida- quam v tntnomftamtfi , c * n b o n o a i malum,rankend,t cr
ta,du,eicerent. Au t quomodo v.ueret, m « fofenondum faqlo idfenue-.bumemex born perfe malum eßeaum.Graci * i
mftuu to .nco fiu g'b us nccaunuabbusnaris? I.aqucn e - \ x . . appeUan,. exquibmclarèa n fla ,,\ u * fu « ,,m b a c re fe nm ti*
celle tu.t hom.nem poftremc.fieri; cum .am mundo , cæ- La a am ii.& ip fiu , contrarian, aduäam g rab barttkis, vt fetami
tcrilq; rebus manus lummaelletirripofita. Deniq; fandtae j viri auaoritatetuerentur.net vero [alum hie 4 fed inaliislocis hac
hrerædoceurjîomrnem fuifle vitimum Dei cpus;&lic.n- I veljtmiliafueruntabeifdtm adteäa, quod fuis lotis annoiabmiu ’
auctura huile in hunc mundum, quafi .ri domumiampa- qmamhil huiufinodi in amtquis coikibuc reperitur. qua fane re,
» I enim c-au‘a « a funt omnia. | tarn mihiiucundafuit.vteafblapotuijfet meadfuferpiendum labo-
remtmendandihunclibruminipeilere, etiamfi alia defuilfent ; vt
feriptorem optimum, & antiquißiwumabifta calumnia Uberarem.
In quo, non nego aliquos e r r o n in pm n , quietia in anïiquïs coAiû-
bus reperiuntur, tarnen hic Maniebaorum, qui ei multis in locis er at
aferiptus , in illis antiquis codicibus non inuemtur. Verum quia
hie obfeuriusde diuinitatefilii loquitur, & for taffe non adeo refto ac
debuit, quamuis in aliislocisreftè deea loquatur, propterea hac aliunde,
&prafertim exlibro 4. quem citât, fuiit interpretanda, capite
enimS.quartilibri,äpertedmmtatem , & ateraitatem verbiex-
plicat>&quareverbumi & ra tio Dei dicatur, fubtiliter declarat,
aitquemanarefilium à pâtre, tanquam àfonte/iuum : & tandem
ilium locum: loannis citât : In principioer at verb um, & verb um e-
ratapudDeum , inquoomnis diuinitas & aternitas filii contins
tur. Cap. etiam 19. eius libri ait : quiddehuiuscrucis indignitate
dtcemus, in qua Deusàcultoribus Deifujpenfus efi , atque fuffixHS.
Sed clarißtme ipfam Cbrïfti diuinitatem eiufdem libri 4. capite pen-
ultimo demonflrauit. ita.fecuiea, quam hoc loco dicuntur non a i-
eo placent, quafanè melius ac claritis diet potuijfent lalia loca legal,
vbi hoc ipfum aperteexplicatur. nectemoueat, quodea oratio elegant
f i t & digna Laäantio, ac propterea non fuerit reiicienda:hoc e-
nim noste.Her^nofacimus. Namprimumfeptem codicuni antiquip,
fimorum auäontatem in eo fequutifumus, & f i diligenter confide-
r.uteris, imelltges, vel illam totamorationem fabrieaturus Deus
hunc mundum, See.effe tnducendam, velhanc: Exorfusigi-
tur Deus fabricam mundi. nam dgeodemin vtraquetraitatur,
nempe de prima ilia mundi creatione,cum tarnen longe aliud in hac,
& i n altera dicatur -: in hac enim qua verè eft Lattantii,dicitur ;
Deum pattern Filium vniuerfo orbiprafeciffe, quod eft verißimum :
in ea dicebatàr, Deum ante omnia feciffe duos fontes, & duos
principesJpiritiu, alterum rettum, & alterumprauum, quod ab
omni veritate alienißimum eft , & e ft propria harefts Maniebaorum.
9
d Is Sc prouidentia,'ôc pf’udentia Sc ratione.] Legiturin li-
bris imprests,, prpuiden ria 5c ratione, habet vtertfc codex fantti
Saluatoris, cum quifius concordant très codices Vaticani, & deeft, Sc
p r u d e n t i a l fané rette, quiaprudentiarffertur adhominespro-
prie,prouidentia ad Deum.
e Porrb fi habuitnaturam. J Habet antiquus codex, & addit
'coniunttionem illam,porrb,fine qua vtx conftare ea oratio potett.
V
! racam, & inftrudam.
I I d e m e t i am p o e t a j f a t e n r u r . O u i d i u s p e r f e d o i a m m u n -
1 d o , 5 c v m u e r f i s a n r in a l ib u s f i g u r a t i s jh o c a d d i d i t :
Santtius his animal,mentifijfCapacius alt*
. Deer at adhuc,& quod donnnari in cater a poffet.
N at us homo eft.
adeô nefas exiftimandum eft, ea fcrutari,quæ Deus voluit
efle eda ta. Vemm file non audiendi, aut difceiidi Audio
requirebat, fed rcfellcndi : quia confidebat ; neminem id
polie dicerè. Q u a five rôe x h o c piuandum fit, non eflé
hæ cdiuinitusfacta;quiaquomodo fabtafint, nonpoteft
periuderi. An tu,fieducatus in domofabrefacta,5c orna-
ta,nullam vnquam fabrfeam vidifles;dom um illam pu taffes
non ab homine eilè ædiheatam ;‘quia, quomodo ædifi-
catur, ignorâtes? idem profe<£to de domoquæreres, quod
minede mundo requins :quibnsmanibus, quibus ferra-
mentis homo tanta eflet opera molitus; maximefifaxam-
ge»tia,immenfacementa, vaftascolumnas, opus totum
lublime,Sc excelfum videtes, nonne hæc tibihumanatum
virium modiim viderenturexcedere,quia ilia non tarn v iribus,
quàm ratione,acq; artificîofàiSfaeflè nefciresîQuàd
fi fiomo, in quo nihil perfedfcum eftitamé plus efficitratio-
ne, quàm vires'eius exiguæ patiantur; quid e ft , cur iricrc-
dibile tibieflévideatur.cùm mundusdiciturfaétus àDeo?
in quo, quia perfe&us eft; nec fapientia poteft habere ter-
minum,necrorticudo menfuram. Opcraipfius videntur
oeulis.qùbmodoautemillafecerit; ne mente, quidem vi-
deturjquiaJvt Hermes ait)mortale immortali, temporale
perpetuo, corrupcibileincorrupto propinquâre non po^1
teft,id eftpropius accedercjôcintelligentia fi.ibfequi.5cid-
eo terrenumadhucanimalrerum cæleftiumperfpeftioné
nö capit,quia corpore quaû cuftodiafèptum tenetur,quo
minusfolutd, aeliberofènfucernât omnia. Sciât igitur
quàm inepte faciat,qui resinenarrabiles quærit.Hoc cfte-
nim modurn çonditionis fuoe tranfgredi; nec intelligere;
quoufq hominilicearateedere. Deniq; cùmapcriretho-
mipi vt-ritatém Deus;ea fola feire nos volu it,quæ interfuit
hqminemfcu'cad vrcam coafç.qucndanl, quæ verèad cu-
riofaui Âprofanam-cupidiraçem peitinebant,reticuit, vt
m
IB