L . Coe lij L u t ta n t ij, d e v e r o c u lt u
enim diuina gratia cooperatoresfumus:& tarnen ilia if fa opera, qua
donum ipfittsfunt. ipfe dominuspramio afficit. adprimum referenda
eft hoe.nam nullus prater ipfüm donare earn poteft,quia folus poßidet:
adpramium verb,quoafficitnofirabon*opera,hoealterureferri debet:
pietatem hominis,qua Deurn hohorauerit,hoc afficit pramio.
c Sitq-, apudDeum & cum Deofèmper.nuncrocamrati-
onem breui,&c.]j?c legunturhac continent er in omnibus bonis co
dicibus, it a tarnen, quod cüm incipitmunc tót am, eft paruum fpattu
indicans ret diuerfapnneipium,ficut fere eft in omnibiulocts, vbi in
plerifquelibris impreßt füntcapitum diuißones.txiüa vero longa o
rat tone, qtla eft inter afterifeos^tb illis verbismeque nunc aliquis.&c
vfque,veriDcicultuseft, inantiquis codicibus nihil reperitur. qua
tota oratio plena eft erroribus Manicbaorum. hoc quidem fatendum
eft, ilium Munich aunt,qui hunc locum corruperat, vt fuam harefim
tuereturfuijfe ex illis,quosait Auguft.bene literatos inter ipfosfutjfe'.
nam ipfaorationisekgantiaitaaccedit ad Laäantium, v t ex ftylo
vix cognofcipoßit, honejfe hoc Laftantijfcriptum. Verum hie locus
vifus eft omnibusfujpettttspropter afterifeos, quibus eum omnes im-
preffores notaruntiqu&nfortaffefic notatum infits exemplaribus refer
er unt. Verum in hoc, atquealtero locofuit ifie Mamchaus aper-
tior,cum in alijs effet teftior,ac callidior,vbipaucis verbis fuam opi-
tiionem ventm plenum inferebat: qua nosfingulis locis, vfiauftorita-
tecodicu antiquißimorum,ahnotauimus,& quanta potuimushunc
auäore,ab ea pefte liber animus.reieäx verb ilia longa oratio ne Mant-
chat, interea,quacontinenterfequuntur,&qua antecedunt ,fentetia
optime coharet: nam prins traäauerat longa quad a & diftufa otati-
onethtc rem tot am breuifumma comprehendtt,vt ad alia tranfeat.
D e cultu Deorum.
C A P V I .
NVnctotam rationem breui circufcriptione fignemus.
idcircomundus faótus e ft ,v t nafeamur: ideonafei-
mur,vt agnofcamusfa&orem niundj,acnoftriDeum:ideo
agnofeimus, vc colamus:ideo colimus, vc immortalitatem
pro laborum mercede capiamu$,quoniam maxi mis labori-
bus cultus Dei conftat: ideo prsmio immortalitatis affici-
naur, vt fimiles angelis effeóli, (urnmo patri, ac dominoin
perpetuum fèruiamüs,&fimus sternum Deo regnum.Hsc
fumma rérum eft,hoc atcan u mD efh oc my ftenum mundi:
a quo funt alieni, quiSequences prsfentem volup tatem ter-
reftribus,& fragilibus fè bonis addixerunc,& animas ad c$-
leftia genrras,fuauiratibus moftiferis, tanquam Iufo,cceno-
ve demerfirrunt. Q u «ramus nunc viciflim*an in cukuDeo-
rum ratio vllafubfiftat.quifimuhi funt, fi ideo tantum ab
hominibus coluntur,vt prsftent illis opes, viólorias,hono-i
res,&qua:alia non nifi ad prsfèns valét,(I fine caufa gigni-
mur,fiin hominibusprocreandis prouidenda nulla verfa->
tur, fi cafu nobifmetipfis, ac voluptatis noftrsgratia nafei-
mur.finihilpoftmortemfumus: quid poteft eflè ra fupet-
uacuum.tam inane,tarn vanum,quam Humana res,*eft qua
mundus ipfè?qui,cum fit incredibili magnitudine^tammi-
rabili ratione conftruótus, ramen rebus meptis vacet. Cur
enitö ventorum fpiritus citent nubes?cur cmicet fulgura?
tonftrua mugiant?imbres cadant?vt frugeS terra producat?
v t varios foetus alat? C u r deniqueomnis natura^crum law
boret,nequiddcfit ear urn rerum, quib.vitahominis fuftine-
tur, fielt inanis, fi ad nihilutxÄntenmus.fi nihil eft in nobis
maioris emolument! Deo? Q u od fi eft diótu nefas, nec pu-
tandum eft fieripofle,vt n o ob aliquam maxima rationem
fuerit cofiftitutümy qdod videas maxima ratione conftare:
quae poteft eflè ratio in his erroribus prauarurn rel igion urn,
&inhacperfuafionephiIofophorum , qua putaiit animas
interim? Profeétó nulla. Quidenim habent dicere,curdij
hominibus tä diligenter fiiis qusq; tern poribus exhibeant ?
An v f illis far,& merüdemus,& odoré thuris.&fanguinem
pecudüJquaeneq; immortalib.grata eflè poflunt,quia funt
fragilia, ncq; vfui eflè expef rib. corpora,quia h s c ad vfiim
corporalium data funt.Et tameii fi ea defiderarent * fibiipfi
poflent (êxhibercicum Véllent.Siué igitur intereunt animae*
fiuein sternum maiicnt: quam rationem continet cultus
Deorum, aued quo mundus Oonftitutus eft? cur, aut quan-
do, aut quoufque , quatenus Hommes, aut qnamobrem
procreatie cur nafcuntur,intereunr,fuccedunr,renoaantnr?
Q u id Dij ex culcibus eorum afièquuntur, qui poft mortem
nihil fiicuri funt?quidprsftant?quidpollicencur ? quidmi-
nanturaut hominibus,aut Dijsdignum? Vol fi manent anima;
poft mortem, quid deHisfaciunt, fifèurive func ? quid
illis opus eft thefauroanimarum? ipfi illiex quo fonte o>ri-
u n tur ?q uomodo,aut quare,aut vnde multi funt 2lta fit,vc fi
ab ilia return fumma, quam fuperius comprehendimus,ab-
erraucris,omnistatiointereat,6cadnihilum omnia reuol-
lantur.
Depbilofophorum varietate, eorunique veritate.
G A P . V I I .
QVam film mam quia philofophi non comprehended
rune, nec veritatem comprehendere potuerunt.quâ-
uis ea ferè, quibus fumma ipfà confiât, & viderin t , & expli-
caueri nt. fed diuerfi,ac diuerfè ilia omnia protulerunt,non
anneftentes nec caufas rerum, née t confequentias,nec ra-
tioneSjVt fummam illam,quç continet vniuerfâj&compin-
gerent,&implerent.Facileeftaucem docere ,pene vniuet-
fam veritatem per philofbphorum fè<ftas eflè diuifam.Non
enimfic philofophiamnoseuertimus, v t Academici fblec,
quibus ad omnia refponderepropofitum eft,quod eft poti-
us calumniari, & illudere,(ed docemus,nulla fedtam fuifle
tarn deuiam,nec philofbphorum quenquam tam inanem,
qui non videricaliquid ex vero. Seddumcontradicediftu-1
dio mfàniüt,dum fua eriam falfa defend unt, aliorum etiam
vera fubuercunttnon tantum elapfk illis veritas eft, quam fe
qusrere fimulabant, fed ipfi earn potiffimumfuovitioper'
diderunc.Quod fiextitiflètaliquis, qui veritatem fparfàm
per fingulos,per fetftafq; diffufam colligerctin vnum, acre-
digerec in corpus,is profè&b non difientiret d nobis. Sed
hoc nemo facere, nifi veri peritus,ac feiens, poteft. Verum
aueem non nifi eius feire eft,qui fit doftus àDeo.Neq; enim
pdeeft aliter repudiate qu ç falfà fùn c,el igcre,ac probare qu ç
vera:fèd fi vel cafu idefficeret,cetti (lime philof ophatctur.de
quamuisnonpofletdiuinis teftimoniis ilia defenderé, ta-
men*fèipfàveritasilluftiaretfuolumine, Quarcincredi-
bilis eft error illorum, qui,cum aliquam fe<ftam probaue-
rinr, eiq; fe addixerint, ester as damnant can quam falfits, Sc
inanes,armanteq; fe ad prceliandum, nec ,quid defendere-
debeant,fciences, nec quid refutare,incurfkntq;pai!im fine
deledtu omnia,qus afferunt quicunque diflentiunr. O b
has eotum pertinaciffimas contentiones nulla extitic phi-
lofbphia,quæ ad verum propius accederet. nam particula-
tim veritasabhis coca côptehenfà eft.Factum eflè mundum
à Deo,dixit Plato.Idem prophets loquu n t ur:idcmqi ex Si-
b y lls car minibus apparet. Errant igicur q u ivel omnia fua
fpontenataeflèdixerant, vel minutis icminibus conglobâtis:
quoniam tanta res, tam ornata,tam magna neq; difpo-
ni,neq-,fieri,neq^ordinari fine all,quo prudétifîîmo audore
po tuit,&e a ipfà ratio qua conflate, ac regi omnia fèntiun-
tur,foIertiffims mentis artificem confketur. Horninu caufa
mundum,& omnia, quæ in eo funt, eflè fa d a , Stoici lo-
quuntur. idem nosdiuins lite r s docent.Ërrauit ergo Democritus,
qui vermiculoruto modo putauic effufbs eflè' de
terra nullo audore,nul!aq; ratiorie. C u r enim formatus fit
homo,diuini fàcramenti eft. quod qttia illc ferre non potent,
humanam vitam ded uxi t âd nihil urn » A d vfrtutem ca-
peflètidamnafcihomines, Ariffofeles diflèruir. idem nos
mofiemur, ac difeimus à prophetis.Falfus igitur Ariftippus,
quihomincvoluptatijhoceftmalo tanquam pecudc fqb-
iugauit.Immortales eflc animasPherecydeS,&Plato difpu-
tauerun t. h s c verb propria eft in noftfa religione dod iinâ.
Ergo Dicçar chus cüDemocrito erraui t,q ui perire cum cor-
pore,ac diflolui argumentafus eft. Eflè inferos ZcnonScoi-
cus docuit,& fèdes piorum ab impijs eflè diferefas, & illos
quidem quietas,ac deledabiles incolere regiones, hoS Vé-
ro Iuerepcenas in tenebrofis locis atque in <;oeni votagini-
bus horrendis.idem nobis prophets pala faciunt.Ergo Epicurus
ertauit, qui poetarü id efie figmentum putaüit,& il las
inferorum poenas jquæferantur.in hac eflè vira interpret a-
tus eft. T o tam igitur veritatem, & omne diuins religionis
arcanum pbilolophi atcigerunt. Sed alijs refellentibus
defèn-
I B
ildicerc.
.à feipfo.
I n ß i tu t i o n u m dm in a r um , L i b » V 1 1 . j j d \
defendere id,quod inuenerant, nequiuerunt, quia fingu-
Its ratio non quadrauit,necea,qus vera fenferant, in fum-
mamredigere potuérimt, ficut fuperius nos fecimiis.
men ex eo ipfo putarct Deum non e f lè , quia mortalibus
oculisnpn yideretur -, inter estera inftitutorum fuorum
miraculà,fecit etiam multa, quorum vis quidem apparec,
fubftantiatàmennonvidetur,fîcuteftvox,odojr,ventus;yt
harum teriim argumehto,& exemplo , etiam D eum, licet
fub o ch losno a venirec,de fua tamcn v i,& eftedtu, & ope-
ribuscerneremus. Q u id voce clarius ? autventofortiusi
autodbfèvi'ôlentius? H s c tam ep , cumper aërem.fèrun,
De immortalitate.
C a p v t VIII.
T 7 fummumbonum immortalités,tur,ad fenfufque noftros v eniunt, & eo spo ten tia fua im
V quam capiédam & fo rm a tiàp tin c ip io ,& natifumuS. pellunt^ noncernunturacieluminum , fed alijs corporis
partibus fentiiintnr. 'S imiliter Deus non afpedtunobis', aü"
Hove fragili fenfu comprchendendus e ft, fed mentis ocu-
lis intuenaus ; cum opera eiusprscla ra,& miranda videa-
mus. Nam illos,qui nullumomnino Deüm eflè dixferunt,
non m odo philofophos„fed ne homines quidem fuifle di-
xerim , quimutishmillimiex fo lo to rp o re cohftiterunt-,
nihil cernentesanimo,fed ad fènfum corporis cundlare^-
rentes.qui nihilputabante flè, nifi quod oculis £ontueba-
tur. Et quia videbanc aut bonis accidère,aduerfà,aüt mâlis
profpera; fortuitugcri omnia credidertint,^ nâtura lnun-
d um- n o n prouidenda conftitutum. Hinciamptolapfi
funt ad deliramenta , quætalemfentehtiam he.ceflàriofe-
quebantur.Quod fi eft Deus & incorpqràlis, & inuifibilis,
& ætçrnus, ergo non iccirco interire animam credibile eft,
quia non videtur , poftquamreceffitacbrporejquoniam
a confiât eflè aliquid fèntiehs,ac Vigens, quod non veniat
fub afpedlum. Atenim difficile eft animo comprehendere
, quemadmodum poffitanimaretinerefenfumfineijs
partibus corporis,in quibusineft officium fentiendi.Quid
de D e o ? num facile eftpomprehendere quemadmodum
vigeat fine corpore? Q u od fi Déos eflè crédunt; qui fi funt,
vtique funt expertes corporum ; neceflè eft i humanas animas
eadem rariojae fubfiftereiquoniam ex ipfà ratione , ac
N v m eft igitur fummumbonumimmortalitas, ad
quam capiédam &formatiàprincipio,&narifumuS.
prouidentiaintelligitur eflè qusdam in homine , àc Deo
fimihtudo. ‘'Deniqueilludarguméntum J quoderiam M .
Tull.viditjfàrisfirmumeft: e xeo àèternitatem ànimæpofïè
dignofcHqüia.nullunvfltaliud animal, quodhabcat noti-
tiam a liquamDei,religioquefitpenèfo la, qüæhominem
difcernatàmutis,Quæcùminhominemf©lumcadat,pro-
feélo teftaturjid affeârare nos,id dcfiderare,id colère,quid
nobisfamiliare, quid proxiihum fit futurijm. A n àliquis,
cùm csteràrum animantium naturam confiderauerit,
quas pronis corporibus ab ie& as , in terramque proftratas
fummi Dei prouidenda effecit > Vt ex h o c intelligi poflit,
nihil eas rarionis habere cutp coelo,poteft non incelligere,
folum ex omnibus coelefte, ac diuinum animal eflè homi-
nem, Cuius corpus ab humo excitatum, vultusfublimis,
flatus * ered us originem fuam q ü s r ir , & quâfi contempta
humilitate terræ ad altilm hiritür,quia fende fiitnmum bo-
nu m in fiimtnb fibieflèquærendum.memorqueconditio-
nis fu s ,q ûaDeus illum fecit eximium, ad artificemfuum
fpedlat ? Quamfpedlatîonem Trifmègiftusÿut-giu*redlifli-
mè nominauit:quæin mûris animalibùs nullaeft.Cùm au-
tem fapientia,quç fbli homini data eft,tiihil aliud fit,quàm
noriria Déi; apparet,animam non interire, neque difîolui,
fedmanereiniempiternum , quia D e um , qui fempiter-
nus eft,#£ quærit; & dilig it, ipfà cogentènatura, fenriens
velornde ort^fit, vel quo reuerfùra.Prsterea non exiguum
immortalirarisargumçntur.ïeft J q u èdh omo ib luscoe le -
fli elemento vtitur. Nam cùm rerum natura his duobus
elementi$,qu« repugnanria fib i, arque inimiea funt,çon-
ftetjigne , & aquaj quorumàlteràm coelo,alterum terræ
aferibitur : e s te r s animantes [j i quià terrens,mortalefc[ue
funt, ferreno , graifiv tun tur elemen toj homo folus igné
m in vfù habet. Qupdeftelèmentum leue,fublime,cç-
Adhancten dimus,hancfpeélathumananatura, adhanc
nosprouehitvirtus. Q u o d bonum quiadeprehendimusj
fuperefl eriam v t de ipfà immortalitate dicamus. Platonis
"'‘ documenta, quamuis ad rem multum conférant »tarnen
parum habent firmitatis ad probandam , & implendam
veritatem , quoniam nec rationem totius myflerij magni
confummauerâtjinvnumq-,collegerat, neefummumbonum
comprehederac. Nam fleet verum de animæ immortalitate
fèntiret, tarnen non itade ilia tanquam de fummo
bonodiflèrébat. N o s igitur ccrrioribus.fignis*eligerepof-
fumus veritatem, qui eam non ancipiti fufpicione collegir
mu s , fèddiuinatradirionecognouimus. P la to autcrtiTic
argumentatus eft : immortaleefle quicquid per fèipfum &
fè n t it , & fèmper mouetur. Q u o d enim principium motus
non habet, nec finemhabiturum, a qu ia *d e fe r i*à fe -
metipfo non poteft. Q u o d argumentum etiam mûrisani-
maflBusæternitatémdaret, nifi adieélionefàpientisdif-
creuiflet. Ad d id it igitur , vtcffugerethanccommunita-
tem,fieri non poflè, quin fît immortalis animus humanus.
cuius miranda fbiertia inueniendi, & celeritas çogiçandi.
& facilitas per cipiendi atque difeendi, & memoria præte-
ritoruq|,&prouidentiafuturorum » &artiumplerumque
innumerabilium feientia , qüa e s te r s careanranimàntes,
d iu ina ,& coeleftis appareat, quia ô i origo ànimi, qui tanta
capiat,tanta continear, nulla reperiatur in terra, liquidem
e xconcretione terrenanihilhabeatadmiftum: fed neceflè
* eflè in terram re fo lu i, quod eft in homine ponderofum,
& diflolubile:quod autem tenue,arque fub tile , id vero elfe
indiuiduum, acdomicilio corporis yelut carcerelibera-
tum, ad coe lum , & a d naturam fuam peruolare. Hæcferè
Platonis co lleg iabreuiter, quæapudipfum la tè , copiofè-
queexplicantur. In eadem fèntentiafuit eriam Pythagoras
lefte.Ea vero, quæpoudero,fà funt,ad tportèm deprimunr,
& qnæ le'piafunc,ad vitam fubleuanc» quia vita in fummo
eft,mo rs inimo. Et vt lux eflè fine igné non poteft, fic vita
fine luce.Ignis igitur elementum eft lucis, ac vies. Vnde
antea,eiufqueprçceptorPherecydes,quem C icero tra-
ditprimum descernirate animarum difputauiflè.Qui omnes
licet eloquentia e xcellèrent, tarnen in h a c duntaxat
contentione hon minus auéloritaris habuerunt, qui contra
hanc fèntentiam diflèrebant; Dicæarchus primo,dein-
de Democritus , poftremo Epicurus. Ad eov c res ip fà ,de
qu ainte rfèpugnabànr,in dubium vocarecur. Denique 8c
T u lliu s expofitis horum omnium de immortalitate , ac
morte fèntentijs, nefeirefè quid fit verum pronuntiauir.
Harum, in quit, fèntentiarum quæ vera fit, Deus aliquis vi-
derit.Èt rurfus alibi: Quoniam vtraque,inquit,earurh fèntentiarum
doétiffimos habuic au âo res , nec, quid cerci fît,
diuinaripoteft. Verùm nobis diuinationé opus non eft,
quibus veritatem diuinitasipfàpatefecic.
a Q u ia defiderari à feipfo non poteft] habet codex anùquus.
quod mihiplacet, nam motus omnisadftnem, tanquam ad id , quod
appetitur, tendit, quemadmodum Ariftoteles multis in locis docet. in
impreßis tarnen legitur, quia deferi à feipfo non poteft, in quo
etiam optima fententia eft.
Deaternitate anima: deq3virtutc.
C (a p v t IX .
[Is itaque argumentis,quæ nec P la to , nec vllus alius
H qus ap pa re^homin emiquieovritur , immortaiemfbrritum
inuenit,animarumæternitasprobarij acp er fp ic ip a
animarumæternitasprobari;acperfpicipqr leflèdondirionem, quia id illi familiare e f t , quodfàcitvi-
te ft.Q u sn o sb reu ite r collige mus, quoniam properatora- / cam. Virtus quo que foli homini dgM* magno argumento I
tioadnarrandumiudicium Deimaximum, quod in terra eft, immortaléSeffe an ima s, b * quod nec eritfecundum àl.qnzoô
propmquante feculorum finecelebrabitur. Ante omnia, naturam,fi anima extinguitur.Huicenim præfènti vitç no-
quoniam P eu s ab homine videri non poteft , . nequis ta- cet. N am vita ifta terrena, quam communçm cum mûris
Biblioth.Vet.Patr.Tom. 3. D d ~______ , ani-