B
«/.corum. c
«/.dicacun
«/.data.
D
«/.mitas
maior cft
qua: fua-
dct Fatere,
al ferme-,
runt .j
al. conui-
ceris. H
ip lQ P^ P lIpP ^ P I
De Deo>& religiombusinfipictitiumi& malo-
rumanctoritate.
C A P V T V I.
DVpliciergorationepeccatur ab infipicntibus, i Prr-
rau m, quod elementa, |4 eft, Dei opera D eo praife-
runnDeinde,(juödelementorum ipforumfiguras huma-
nafpecie comprehcnlas colunt. N am lb lis,lunreque li-
mulachrahumanum in modura formant; item ignis ', &
terra;, 8c maris: qureilli Vulcanum, Veftä,-’Neptunum vo-
canr;fiec dementis ipfis in apertoHtant. Tanta homines
imaginiim cupiditas tenet j Vt iam viliora ducantur illa ,
qure vera.funt.-auro.f.gemmis, & chore deledrantur. Horum
pulchritudo,äc nitörprxftringitoculosmecyllamie-
ligibnempuranr, vbicunque ilia non fulferinr. Itaque fub
obtentu deorum, auaritia, & cupiditas colitur. Credunt
eriim Dcösamare, quicquidipfi concupifcunt; quicquid
eft, proprer quod furta, 8c iatröeinia, 8c homicidia quoti-
dielreuiunt; propter quod befia per totum orbempqpu-
los,vrbelque fubuertunt.Confecranc ergodijs manubms,
& rapinas fuas, quos certe n'ecefle eft imbecilles eile,, z c
fummrevirtütiscxperte?,fifubiebH fiintcupiditatib. C u r i
enim creleftes eos putemusj fi dcfiderant aliquid deterra?
velbeato s,fialiqua re indigent: veline'orruptos , fi volu-
ptati haberit ea,in quibus apperendis cupiditas hqmiuum
nonimmeritbdamnatur? V eniunrigitüräddeosnpn tarn
religionisgraria , qurenullapbteftefleinrebus malepar-
tis,&Corrupcibilib. quam Vraurum oculishäuriänt; nito-
rem leuigati marmoxis,auc eboris aipiciantjvcinlignesla-
pillis, 8c coloribusveftes, veldiftin&agemmisfulgenri-
bus pbculainlatiabilicoritemplarione c o n tr edte n c, £5cqu^-
tofuerincornatioratempla,&pulchriorafimulachra:tah-
to plus maieftatis habere creduntur. adeo religio * Deo-
rurn nihilaliud eft , quam quod cupiditas humanamira-
tur. Hre funt religiones, quas fibiamaioribusfuis traditäsiT
pertinaciflime tueri, ac defendere perleuerant: nec cpnii-
derat quales lint, fed ex Hoc probates, atq^veras efle con-
fidunt,qu©deäsveterestradiderunt: täfitaque eltaubto-
ritas vetuftatis, vtinquirereineam, *,fcelusefle * ducä-
tur. Itaque creditur ei paflim, tanquam cognitre veritati.
Denique apud Ciceronem fic dielt C o tta Lucillo: H abes
-Salbe, quid C otta , quid pontifex lentiat,fac nuricegoin-
telligam,‘quid tu fentias. a te enim philofopho rätionem
religibnis accipere debeo. Mäioribus autem noftris, et-
iam nüllaratione reddita,rationis eft credere. /Si credis,
cur ergo rätionem requiris, qurepoteft efficere, ne eredas?
S i veto rätionem requitis J & qurerendam putas: ergo non
credis. ideo enim qüreris, vt earn fequaris, cumin ueneris.
p o c e t ecee te ratio no efle veras religiones deorum. Qu id
facies? maioresnepötius, an rätionem fequeris ? qure qui-
dem tib inohabalioinfihuäta,ledateipfq;inuenta,& * e-
recta eftj cum omnes religiones radicitüseruifti. Si ratio-
nem mauis^difcederc te^necefle eftab inftituf is,& au&ori-
taie maiorüm " qüoniam' id folum reftum e ft, quod ratio
prazfcribit. Sin aurem * pieras mäioresfequi fuadet.-fateris'
igitur& ftul tos illps fhifle.qüi excogitatis contrfirationem
religionibus * Cerüieririt; & t e irieptum, qui id coläs ,'
quod 4 falfum efle * corfüihceris.Sed tarnen quooiatnno-
bis tantopece maiorumnovnen opponifur-videamus tandem,
qui fuerint maiöres illi, a qüorum au&britate difce-^
di>uefasducitur. Romplus vrbemconditürüs,paftores,’
inter quos adoleuerat, conuocauit. cumq; is^numerusCo-
Üendajvrbiparumidphciisviicferetur, ^conftituitgiylum.
EöpalSm cpnfogeruntex finitimis locis pefllmi quiq; line
vlloconditionis difcfimine. j t ä cönflauitex his omiubus
poprilumilegitquc in lenatumeos, qui z tate atpeibaht}&
patres^ppellauit: quorum cotVrliogereret öinhia, de quo
fenatu Propertius elegialum^ftripfor hx cloquitur:
Hflunt pat/Mj quprumdecretis.eruditi, ac prudentes
viri deuotiflîmè (cruiunr, idque verum, acirnmutabileo-
înnispofteritasiudicet, quod centum pcllitf lenes ftaru-
tumellc vqlucrunt.qubs jamen ('vtin primo libro diéluhi
eft)PompjliusiUexit,vt vera credsrenteflelacra, quæipfe
tradebat. Eft verb, eur illorum atnftoritas tanti habeatur
apofteris;quos nemo,cùm viuerent,neq^ lummus,neque
infiihus amnitare dignos iudicauir. .
c H o L I A . V
Curiapmexto qu&nunc nittt alt à fenatu,
PeÜites babuit,t'uflica cor da,pair es.
iucctna cogebatpnfcosai verba Quirïtes^
Centum tili inpratofapefenatus erat.
a See!us efleduçatur. jHabentlibriimpreßi. fcelus elfedi-
catur, habetyterquecodex fancti Saluatoris; cum quibus très Vati-
cani concordant-, quod mihi probatur. qutadofti, &fapientes,cum
fimularentfemagmfacere veteruniauäorttatent, dnebant quidem
fcelusejfeineaminquirere, nontamen idfcelusejfeducebant, cum
fapejpji fnultafuoruni maior um trnderent.
b Q^i? quidem tibi a(? alio in linuara, lèd à reiplb inuén-
ta& eietta efr.^Legitur in librüimpreßis, quæ quidem tibi ab
alroinlinuara, fed a teipfo'inuenta 8c d a ta eft, habet vterque
codexfanfti Saluatoris, &ncgationem tlUm quint^codices Vatica-
ni adtungunt, quaneceffartö adiungendafuit. iliaàutem vox data,
potius quàm electa,legenda videtur. ,
c .Sinautem.vetitas maioreft, quæiuadet,farereigjtur.]
Inanttqup codice cumfenptumejfet Itteris maiufculis : lin aurem
piçtas maiores fequi fu ader,ta te ris ,& c . v t eft ui inipreßis,at-
que in aliis omnibus manuferiptis codicibus, tarnen fuprailtam vul-
gatamlcäionemliterisminoribus, fedperindeantiquisfcriptume-
rat,vtinprtncipiopofuimus,quam orationem, obantiquißimicodi-
cis auäontatem,&quiafenfam bonum efficit}noluimus pratermt-
tere,quin earn in niargine notaremus: quamuis mihi vulgarismagit
probatur.
d Falflim efle conuinceris. f Legitur in libris tjpis excufis
4!1/5 _a^ im conuiceris , habet codex anttquus, cum quo
q u in s y aticâni concordant, omwno autemfiçlegendum eft, v tftt
pm erifum fu btu n ä iu t'& referaturad Ctceronem, qui ea obpietaV
tem feqüebatur quafalfa eßecopuicerat.
De rationü vfu in religione:de%fomniü,auguriif,ora?
culisjahbufqueportentis,
C a p ; V I I .
QVafe opôrtet, in eà.té tnaximè, in qua vitre ratio v é t1
ia turjibi quemqueçonfiderej fuoq; iiidicio, aepro-
prijs le n Abus nitiadinueftigandami& perpéndendam ve-,
[ritarem j quàm creddUtem^alienirertoribus, decipi^-^tan-^
quam ipfum ratiiühis éx'pertem. Dédit omnibus Deus pro:
virili porrione fapientiam, v t &.inàüdita inuéftigare pof-
fent,^.auditaperpendere.- Necqüia'nbsillî-rèmpqribus
anrêceflèrunt, lapientia quoque anteceflèrunt. quæ fi o-
mnibûsæqualiterdatur, o'ccuparia'bantecedentibiisnon
P®feh’* Illibabrlis e ft tan quam lüx,&claritas fôlis.quia vr
loi oculorum,ficfepièntialumeneftèot^is1htimani. Qùare
cùm lap ere, id cft,veritatem quætere,omnibus‘fit initia-
turn: làpientiam fibiadîMünr, qui finè viiWiudicibinuen1-
ta>m^iorum P / o k a n ^ 'a fl àlijs peeddum nidreducuociir.
Sëd hoc eôs fâlhr,quôd niâiorum nomine pêfito jnôn pu-
tantfiéri poflèj vt aüt ipfî plus lapiahft,'quia minores voca-
tur5autillide'fipuerint,quiamâioreshqminànrur. Quid
ergoimpedit, qUinabipfisfumamusexemplumj v t qüo-
illi,qui falfeinuenerant,pofteris tradiderut: fic nos*
^ * j 5r.am *"u^ mi??>p'ofcrijs meh'ôra traflamus ? Super-
eft irigéns quæftiô: cuiùf^di^utatio nonab in gèd io , fed d
feietiria venir, quæ pluribusexplfcanda e rit, ne quid du-
bium qrfihino relinquatur. Nam fortàfle aîiquis ad illa
confugiat, quæd i^ l t is , ‘& h 6 h dübijs tradiintur aublori-
busiEos ipfos, quo'S docuimus D e os non elfe, maieftâtem
fuam perlrèpè oftepâiflè & pro dig ijs , &/omh1is1 & au |h -
rijs, & qraeuhs. Etfane raultaemimerarï poffunt digna
m^|^|®‘jP P nmisillud t quôd A cd u s Nauius fummus
Aug;ur, cuin Tarqu.inium Prifeum comnfoueret j vt nihil
houifaceréinciperermifiirriuselietinauguratusj eique rex
I ^ ^ cu^ | .^ e t i i 4 iceret,vt coniiiicis auibtjs retiunii
I tipUgt llijy t rum n e fieri pqlfetid,quod ipfe animo conce-
V' pfflet^
i P P i IPIP
____ Infiitutionum diumarum, Liber II.
pilfer, afliemarerque Nauius poflè : Cape igicifr hanc, ii
quit,corem;eamquenouaculadifijce. Atilleincunbtanrer
actepit,ac fecuit,Deinde illüdjquódCaftor,& Pollux beL
lo Latino apud-Lacum Iutiirnre vili funt equorum fudo-
rem abluentes; cum rédes ebrum, qiire iunbtrè lonti eranr,
luafpontepatuilfent. ijdembcllo Macedonico eqüis al-
bis infidenreSjP.V^dnio Romam n o d e venienri feobtu-
lilfe dicunturjOuntiaftceSi eo die regem Perlen v id üm j at-
que.captum. quod paucispoftdiebuslicerre Pauli veriim
fuilfe docuerunt.Illudeciam mirabile,quod fimulächrüm
Fortunre muliebris non lemellocutum elfe rradicur. item
Iunonis Monetre ; cum captis Veiis vnus ex miliribus ad
earn transferendam miflus,iocabunduSjac ludens interro-
g are t, vtrum ne R omam migrare vèiletirelpondit, veile.
C laudia quoque proponitur in exemplft miraculi. Nam
cumexlibrisSibyllinisIdreamaterefletaccica; & in vadb
T yberini fluminis nauis, qua vehebatur, hrefilfet; nec v llä
v i commoueretur; Claudiam ferunt,qure femper impudi-
caelfeth abitaob nimios corporis cultus, Deam lubnflflis
De diabolo,tnuhdo,Deo,prbuidentia}hcm in e&
eius fapientia.
C a p v t . V I I I .
j C Xponàm igirur omnium iftbrum rationcm : qubfaci-
A^liusresdiflicilesj&obfcürréincelligànrur. & h a som nes
fiinulati numinisprreftigiäsreuelabo-, quibus in dudi
hommes-, àveriràrisyià longius retclferunr. fedrepetam
longe altius; vr fi quisadfegeridum expers veri, & ignarus
accelfeçir, infticuatur* arqs inteljigati quod tandem fit
fcapiit horurri, & caufa malorum; 8c lumine acteptoj fuos;
ac totiusgeneris humahipferlpiciarerrores; a O im e lfe t
Deiis ad excbgitahdum priidentilfimils, ad faciendüm fo-
lertilïimüsJanrèquâmor4 ireturhbcopus mundi; b quo^-
niam plehi, 8c çonfummati boni fohs in ipfo ërat j ficur eft
lemperj v ta b ed * bohotahqtiathriuus brirfetur, longe-
. r .... I que proflueret,produxit fitnilem fuifpirkum,quiefletvirgenjbusoraiie,
vr, lilecaftamiudicaret, luumcingulum tutibusDeipatrisptæditus.Qupmbdbàutemid ^fecerir,
fequerctur; ita nauim, qua: ab omniftiuenruce non valuit in qiiarto libro doebre conabiinur. Deihde fecit alterum, I
com moueri, ab vna muliere elfe commotam. Illud s q u e j in quo indoles diuinre ftirpis non permanfir.Iraquc luabtc* |
mirum, quod lue Ireuiente Æfcülapius EpidauroaccirtiSj | iriuidiatariquam v enenoinfeduseft, & c x bono ad malü
vrbem Romam diuturnapeftilentialiberalfe perhiberür. ; tränfcendir,fuoq; arbitrio,quod à D eo flli liberum darum
Sacrilegi quoque numeràri poflunt j quorum prrefentibus j fuerat,contrarium fibi nomen adfciuir. Vnde appatet,cü-
1 poems iniuriam fuam dij vindicaflè creduntun Appius dorum mdlbrumfontem elfe liubrem. Inuidit enim illi
I C lau d iu sC en lo r ,cùmaduerlüsrefponfumad feruos pu- anteceflbrifub.quiDeopacriperfeuerando, ^ turn proba-
! blicos lacra Herculis tranftulilfet: luminibus orbatuseft ; tus,turn ctiam charus eft. Hunc ergoe* bond perfemalu
I & PotitiorumgenS,quæprodiditintrâ vhiusannitempus effedum Grreci^««^A4»appcllanCi nos criminarotem vo-
e xtin da eft. Item Cenfor Fuluius, cum ex Iunonis Laci- J camus,quod crîmina,in quréipfe illicit, ad D eum deferat.
niretemplo mätttiöreas tegulasabftulilfet, quibus redem c Exorfus igiturDeus fabricammundij ilium primurn, &
j Fortunreequeftris,qüamRomæfecerar,tegerer:&mente maximumfiliùmprrefeciroperiVniuérfoj ëbqû e fim u r&
! captuseft-,&ami(fisduobus filijs in Illyrico militantibus, confiliatore vfus e ft& à rtifîce i in excogitandis, ornandis
fnmmoartimimcerbreconfumpcus eft. Prrefedusetiam iperficieiidifq;rebus:qubniamis&prouidenria d 8c ratio*
M . Antonij T a r u ll i a s ^ r n z militifeus Crelâ- j lio foco ^%ECJ>erfe6tus eft. de quo nunc parcius^ubd alucoclaflemfeciller*
*•' .W * ,. . n__I___ ppir
al. bonurri
, loco claßemfcciffijp.' exem1piis adiungiiut Pyrrhus ; qui
Xm fe c ir ,a cv ic in isD is lito tib u s illifu s c ft iv tn lJ jil,p r® -
fe t cam pccuniam.incotamc tcpcrirctut. Ceres q u o ^ M i,
lefia muitum fibi apud homines veflerauonis adiecir. N a
cùm ab Aleüandro capra ciuitaà effet s ac milites ad earn
fpoliandam irrupiffent: omnium o culoSKpente obieftus
^ 5 — ignis éxtinxit. R.eperiunturetiamforoma,qurevim
Deorum videah.tur o ftendefè. Tiberio namque Attinid,
hominiplebéibjper quiétem obuerfatus elfe lupiter dici-
tù r ,& prréèepifle*vt Coss; &fenatüinuntiatet, lüdisCir-
cenfibus proximis pfréhlltorëm fibi difplicuilfe, qubd An-
tronius Maximus quidam diuerberatum feruum fqb fur-
ca medio circoadfupplicitim duXcratj ideoque ludos iri-
ftaurari oporcere.quod cum ilie rieglexiflcr,eodem die fi-
lium perdidflfe-,ipfum âutem graui morbo eflè ebrreptum;
& cum rutfus eandem imagineirt cernetetjqurercntetn fa-
tisne pcenarumpro n e g led b imperio pependilfetilédica
delatus ad Coss. 8c omnire in fenatu expofita i rédépifle
corporisfirmitatem,fuifque pedibus domum rediifle; IU
lud quoque fomnium non minorisfditadmirâtidnis,4ud
Crefar Auguftus dicitur effe feruatus. Nam cum bello
ciuili èrüciano ittiplicicus gtâui morbo i abftineré j5rreliÖ
ftaruilfet: medico eius Artprio Mineruré fpeciesobuerfatä
eft,monens , ne propter corpotis imbecillitatem caftris fe
contineret Crefar. Itaque in adern le x ic a perlâtüS eft : &
reodem die à Bruro caftra capta funt* Müica prreterea e i-
mla fimiliapoflunt proferrii fed vereor j ne, fi fucroin
propofitione rerum contrariarum diutius immora-,
tus,aut oblitus elfe propofiti videar, auc
1 fM crimen loquacitatis in-
curram.
Biblioth.Vet. Patr. Tom.t,.
erit. Nemo qurerat,ex qwn^ius, & ratio enarrahda nobis
mirifica opera Deus fe c c rit, m5^>acerijs ram magna,täifi
Necaudieridifiintpoetre, qtii aiunt^oim fecit ex hiliild;
ifle,i.confufionem rerum, atqi elementorum^yibipio fti-
Deumdiremilfebmnemillatn cbngerlemjfirigulilqji^^J
ex confufo aceruofeparatis,in ordmemquedeferiptis, in-
ftruxilfeniundumpariter,8d ornälfe. Qüibus fabileeftre-
fpdndere poteftatem D ei non in reIligentibus;quem*Cre- 41. credit;
dune nihil elficere polfe, nifiex matena fubiacente ^ äc parata,
in qüoeitbre etiam philofophi füïrunr. Naift Cic.de
hatura Deorum difputansj fic a i t ; Primurn igitur horieft
probabile,eammateriamrerum,vndeórtaluncdmiiia,ef-
le diuinaprouidétiaeffed:ami fedhabere, &liabdiflevimi
&natiiramfaam. V t igitur faber * cuthquidredincatiiriis
eft,non ipfe facie materiam, fed ea vtitiir, (^u® fit päratä; fi-
(äorqiitcm ceraificiftiprdaidentirediuinre materiam prüfte
efle oportuir.noh quam ipfefäceret, fed quam haberet
paratam. Qu bd fi noil c f t iD e o materia fätftäjne terra quidem,
8t aqua,& aer, 8c ignis a Deo fabtus eftfO quam miil-
ta furit viriain his decern verfibus; Primurn,qubd isjqui in
älijs difputationibus j & libris ferè Omnibus proiiideritire
fuerit alfortor, & qui acerriniis argumentis.itrlpugndiiétic
feos,qüiprouidentiam non elfedixerunr-, iderti riuiïcqüafi
prodicor aliqüfs,äut transfuga j pröuidentiani coriätus eft
rollere, in quo fi eotitradicere veiis : neé cogitätione opus
eft, neclabore:fua illi dnftarecifanda fiinc. f4 ec eriiiü ab'
v llo poteritCheerb j.qulrridCiceronevehementius rèfu-
tari.Sedcbncedamtls hoc * more^ SdriftitutbAcadeiril-
eo'rum;vt liceat hominibus valde liberis dicere, ac fentire
qurévelint :(fententiasipfiusconfideremus. N o n e f t, in-
quit, probabïle i niateriam reriim a Deo faftam; Qiiibus
hocargumentis*probas> Nihil enim d ixifthquarehocno
fit drobabiie. Itaque mihi è contrario Vel maxirtiè probä-
bilevidetur: nee ramen \emerè viderürs Cögitahti plus
eflè aliquid in D e o , quem p rofe&o ad imbecillitatem ho-
minisredigis: c iiitiihilaliud, quairi opificiuth Concedis. .
Q u p i g i t i i r a b V differet; fi v th ö - p J B I
in o,fieetiäni DeuSöpe * indigeac älienä? Iadiget ä u - I 1
tem, fi rithil moliri poteli^ hifi ab altero illi rtiareria mini-
S E l V 1 1 itreii"*.