
i f * M O N
des deniers publics : Peculatus furtum publicum did
coeptus eft a pecore , quia ab to imiium fraudis ejfe
ccepit. Siquidem ante as aut argentum -fi'gpatum ,
ob deliSa poena gravijjtrnd erat auarurn ovium cfi
triginta bourn. . . . Earn legem fanxiruht T. Mene-
• r — ........ ni us Lanatui , &r , PD. ■ Sci.fnti-l us C'apitol7in:.i..C...s.. .c..o...n..,futes .i. . .
Peculatus eft nunc1 quidtm qiialecutnquè publicum
furtum , fed indu,Bum f f i à -peebri , ut pétunia
quoque m J “™ noxi tore mulclàbantur> ■ qudd\
neque ai-is adkuc 3 nequ genti erat copia. Itaquc
fuprema milita etitïm nune appe/latur. . . ,:i tXtiùs]
fupremus pomlur pro ftlaxirno , cùm duas Toves.e,
triginta boves fupri’■ man,t multam {Pomp. Ft ft. ) *. -
- » Numa Pompilius , fécond rob deRome , fut
le premier qui fit fabriquer une efpèce 'de monnaie
de cuivre , & i l ‘ avoir établi pour celamne
compagnie de monnoye'urs appdlés-Æ/iïm ( Tlin.
I. X X X IV , c. TVlais cette monnaie n’avoit;
point encore une forme certaine 5 ce ti’étoient que
des pièces , des lingots ou des ttonçorïs'de métal,.
fans marque , fans empreinte 8c «i^inégaie ,gran-;
d eu r, que l’on donnoit au poids $ & la balance
à la main. Cette monnaie groffièresappelloipar, i
as rude , as grave , rodus, ,> raudus , raudafculas ,|
c ’eft-à-dirè cuivre où cuivre pefant. On l’appeb
loit encôre plus particulièrementftip s , tronçon ,
d’où font dérivés les.mots. ftipare , ftipulari^ fti-
pula , ftipes , ftipendium, fit. rodiù v t i Radies ftgni±\
ficat rem rudem & ïmptrfe&ant. . . . ; . ; Vulgus qui- .
dem in ufu habu.it, non modo pro are imperftBo ÿ[
ut Lucilius , cùm 'ait ; P Iambi paxillum rodus Unique
matcxam; fedetiàm prafignato t quia in man- .
cipando , cùm dicitur, rudufculo lïbrmrv ferito B ufifie
tangitur libra. C indus de verbis prifcis. ait::Quettf-'
admodùm omnis fere materia non defer mat a , rudis',
appellator-, ficut vefiimentum rude ,.nanperpolitum. :
fie as infc&um rudufculum apud adem Apollinis es
conflatum jacuit, id adrudus appellabant. . . .. . in
aftimatione cenforiâ as infectum rudus. appellaba-
tur. . . . . . Nam as p ut Varro in libro Antïquita- \
tum , raudus dietbatur~atque ex eo did in manci-
pando y raudufeulo libram ferits. . . . ’. . ftipem. éjfei
nummum fignatum , teftimonium eft & de eo. quad,
datur ftipendium militi , & cùm fpondeiur pecunia , :quod ftipulari dicetur. t& . . . ftipem. dicebant pecu-
niam fignatam , quod ftiparetur : idea ftipulari dicitur
is qui interrogator , fpondet ftipem , i i eft
t e s . . . . . . ftipatores ait (• Fierrius ) aiclos a -ftipe
quam mercedis nomine accipiant euftodes cujufque
corporis ( left. Pomp.)». .
« La monnaie de Numa , toute informe & im-
parfaite quelle étoit, né laiffa pas d’avoir cours
pendant plus de cent cinquante ans, jufqu-au règne
de Servius Tullius. Durant cet intervalle!,
tous les comptes furent liquidés. & lès paièmens
effectués au poids & à la livre ; les amendes , les
falaires, Sec. Tout s’acquittoit la balance à la main :
Panas pondéré in eo proprie dicebant, qui pecuniam,
M O N
bb déliButn fdlVit'- y quia penfo are olitn utebantur
( Pomp.Ftft. y. On difoifd onc alors', pefer .des
'amendes, pcenas ou multaspondéré }ipour;payerdes
.amendés , mùltas’ folï?e~rïf d k -c^eit deflà que“font
V e n u s le* mots Iatns impendertfi idifpenfator , ex-
pênfum, penfum, pcnflo , difpcndium, compendium,
ftipendium , Libripens'-y dSic. S& dernier mot étoit
le nom de l’officier qui «lu
poids public > qui tenoit la b'Ilsnce dans la. c.ér,é-
. monie de la pallation du contrat de vente appelle
i -mandpatio, & qui pefoit l’ argent qu’on dônro t aux
' foldats romains. I l reprit .encore .quelq.ues:veitiges
de 1 ancienne coutume de pefer les métaux pécuniaires
au temps de Varron , c’eft-à-dire trente ou
quarante ans avant la naiffance de Jéfus-Chrift : car
cet! auteur affure qoeÀi^ïé'-temÿeidéliSailtttrrte
•on confèrvoit fen.éoçe alots.une MlBnc^'jquîiftfVoit
à cela : Per tarutiam fo lv i folhim,zbeftigiepi*^<tin
nunc manet in ede SàturBi.y iqUOtL jed' ètiarh- nunc
propterpenfuram, strarinam Aaéef po/franr (de L .L . )
| te Get‘ ufa ged e .pefèjfe s méta tr&d an s. lescopyjtes
& lés paieméns dura longs-temps ekez les romains ;
-& i l av.tût«J.été
quité. A' Rome ,: ye®d 'K»a’4 ^ î de^iâffeoe|îî®n
ü e la vil fè ^ ^ , i ’dà^Ùtt<^ùS»îé’s
comptes dé |finances. - gaulois , maîtres de
. ! Rome , & preffant les romains ( qui s’.étoient
retirés- dans le capitole , il y eut une c'o&feiÿjmce
i entte ïBèê»nus stem trdti. 8é i&tlj^ius
ttibumnùlitaire,, dansdagu^le il fut a;ri4té ïW-lés
gàulo1^R'rèttfefoiéàïm^®dhaMmfilè''#f^^pe-
£ant d’or à-.dirp , i jÆgàll es
romains s’ebligeoient de leur p'aj(çf. T ite-Liye
dit quêtes barbares abufapif'de l’avantage que leur
donnoit la Victoire , apportèrent de faux-poids ,- &
que le tribun s’ en-plaignant, Brennus hvoit encore
iàlputé^ fdn épée aux poids , en difant : Malheur
aux vaincus. Fc ftus ici s’exprime ên'^cès teÿfttes :
1 V a viëiis in proverbium venifle ' exiftimapur , 'tÙtn
~Româ captâ'aJetmtÿlus goelj&s tfljMm 'ex^ônyêif-
. nione & pa3 o adpenderetur ut rêçedcrentquod ini-
quis ponderibus exigi d barbaris querente Ap. Claudio
y
|
‘fifiti.mil'y fiiiit- : ~V%
! i cu tis Furius Camillus , cùm, itifidiis circumventum
f concideret-, & fikererétur contra féedtls fierrfteâdeth
fer les métaux comme monndefut trouvée‘ËaWie.
| On n’en employa pas d’a.uîres.î, parce ’qù’on.n’eri
connbiffoit pas de meilleure ; & i ’dn s’èn *^on-
‘ tenta jufqtt’au temps eù oùiifiïfùbititùa'deSïpièces
' avec des caraélères qui en marquôient le poids &
la valeur i, fiait en cuivre, *foit-en argent , foit- en
' o r> .r à
« C e fut Servius Tolliusb-feièmeroijde .Rmne,
qui' le premier fit fabriquer,deyéiiiM)îil$ottn0’ d
de cuivre: Servius y.:r#priants. ,fig!fffyit as
l . X X X IU . Il marqua.fur; cçit%^,'^pmpfe
, fempreinte
M O N
j'empïeinte des' animaux dbntt elle'éçoitla' valeur
ffept^entativer, da figure.;d?uu boeuf^îfellèld «ni
.-mouton!, d’o^elldprit leflnm de pecuni'd:: figna-
-tum tft'dttioiâ peeudtm uUde .&sptcicnid. appeilata....
:( IBié. ), fiervius't • ejfigic as
ftgnavit (t Plifta Ù X V I ‘11. :ïC : ÿa'J »>rïW •
«é La*iprift'e|pal4>!<fa
.t’di», appallé'îaùfli'/iî grave St ajfipdndiunàpaîétoit
-le poM1sdiùùeiM'<^trô«Taifier;deasùi^fe-jQn,ei|fàb.f.ï-
4ua ds pkfs petJfési adès déuhxi,)ldési âextans,
d'qdfinSÿ des.b’éS ,;îd.&*ifeptimxjst.de,s fémîs,ïîdês i
squincunxdeé> tr-ien^, des qàad'Datify>dés fextans,
«l'eSi&!&0®toê4ï' desfadèêsi,’''dèslfembbnéèS'J^i45s|
fektulès j . . t ’e&-à-dire des; piêcçi dé' xai» .
è , -7i,É s , f ®nees.jli&;
<c!s foruilêslfoÉf-ntdltiplgsJdéd'as-de douze onces.
On'êns fabriqua- é^âlemenf dfeijdus:î grand'éS.-qtiej
lias ", dès Mùporiditks >' des-feftetcés1, des ‘treffiîî,.
des quatrüfllsl''/yd^sdquinqueffis,',»desV-foxis.1ÿ des’
feptuffis .des pétuflis, HeSjnqouffis, des decoffisil
.des vicelfiSj &c. ^ë s tricelfis^ qggÆbn|uffis, qui
valpîçnt;!',^ 2 ^ , î f 1 7-» L 1 S& îïq
> o s% , me.- i'qô as:,te& fiÿît lés multip^s‘de|
î’a s , & fî< t;ous cesi .nomis. n’éyprimoient pas-’^sr
'mpmoles effectives.,‘ 'vrls. cosrrippfoient^au trfpînsle
yumëraire monétaire d'alors. Multàfpjtçutfia figna-
f i i yqdidlia sfifiiù Ærfifimf
fiifisça jifiofip ptzgdeaftqs , qtfàd unum pôfidui] ajfti
pondium dicebatur. Ididco quod as erat. libr^p.oftdus, J
aemdel.afi... numéro reUquupt di&uniiuj^t ’fi^cénA
i/tjfts ", A f iJ Sfi9SeÔ‘zf?nft ifilue, fd npnujfti ln'dena-.
/ il, numéro \<fc. mutât quoi primiïpi ift‘,a^'éecem)
'âÊbM-fficuftist tÿÊfifidpm j a ftugbds. Mefi^ûs^ic 'eftifi
btefifis'. yicliquà cônv'eniunt , û‘fi triçêjfts d .tçtMjfê'A
fic^pro&rti.oneiufqpe, ai centufits Æ 8- niajus^ arts
fiiiutitnr y
resftgsiifitarttur. Æris^minimh parl^fextula j ’quodi
fèxtîfipdrr tirtciife-fifiürisÿi-, quod dimidia paY-s £:rc-î
■ ci& i fe jfWSfâwk 9»'atZüA ftilibrû''A‘fei.trdio.\
'■ tJüùu qb uni quoi
quadrans , yuod‘ \qùartq ■’Ahirietesffiiéfiitt pdrs
.Semi0 S tftubiifinitttS’, id eft\dipiidium'iqffis%y,~<ttt\
-fupm dilîum eft. Septunx, à fepteït^A.unsiâ Vcm-l
clufum : relïqua obfcuriora , quod ùntiminutibne y >&\
■ etfiqtttà zdjJtnihüa.ntu^ iid> ftuàn wut s è-iftremUs •fylltibns 1
‘hdbemt, .UpdAluiâxlêcimitina empta üitcla fzdelâÙcA
'Heitktis fidèmptp fix ra^eh etèdritttiyidernpto\ iftca-j
drdntt. Bcs'> ut oïifn. disfidewipto triente.
■ teréiu's, , çUbibTfi'ifàfi £kt&fidi'd&<
ftmis andqüUsf^iptwSîjfiïi&yeteris'bonfucedcliMis,
4tt retfi '&r. auditer entier , ~:iïk wp-fitokti' tèrtiftdf fefi&si
qùctrtut ppènafiiiaient.' Seftsnips:- igitgr ab fcrüfi
'ttniftsï dlftfâihjVlttt?.o~ïl M JÊ'.iLi- jjC17b
. . ;ufll:fautjfeittârquer / 'to oéoeôdfbî^de Varron,!
que les anciens' on iisrs-trojfi'ehit ,s
A/tùquités: To.me> IV ,
M O N
c’eft â^difé dn^^ tiens f au. tfttifièmé rang,- pôur ex-
primer depx & un tiers-’,: i c i . la. nombre ordinal
'Maifieifi« d'é%ne.la .place du .nombre fractionnaire
tlm tieriiifimîmt être 'au troifieme rang ou le troi-
fième enqopibre , cç.-qui fuppofe que le premier
&;Aqcb"nd tâng TqnCqccupds par' des unités
d’ënfiers j ]Bién; , c e quj. ,feyietjt' au mêméf,
que de premier Sr le .fécondé’nombres font des
l%‘n^rséfÀjp||i f i i j v a n T ' c ê l â i î a y e u x ex-
pnmet unA detnifiiç iurai eo latin pfemis fecundù/s
f o u ù j n s i tnnfi
duftç^fextdnLhMr f quatfé^c un quart, qÿadrans
ç^wî|e@5^:irrao£ quarfsyÛBmc^u'fexfuiiti nutt
& , dîna* p^ieme’s , déx(p^nfiÆs^J.-<iétux qe'fiftp..
àj^tfiffitiusd,' Scfisf qOÆfraéfiQn^r^«ifi^7G ’ eft
ab '. qui
, pont‘ybici, îqs,.pafolès,î Tpi/ntfini ttrtîumpondo
' ferififie
^ h qitorh per ttpvem dies , ipti-i
dem urbfs & aeçimam Prertefte cepijfêtî Id (îgnt-
fleare ait CihciusiX.MfiftqSâxè^n'fi l. II. dàÿs
lîbras pondo & trienterp. Vbnfuetttdtne hodteque
utipigp, qubmdegfiutp ÉeSidlfetdm 'dicimus, id'eft
bjfient A qeiïipn, Jatitudinis fiahçns \ & fefieniahi
N .« Avant leçdytoîres que les romains remportèrent
fur Pyrrhusî roicdés-é'pirfîfes , &f'a défaite
de ceiprinke p.ar. leTcqnfyl ,Cu|j.u.s, Dent.^tusî J’am
^4,80 de iT fen dation, J e la év ille,qn .n’ayoif jpqint.
encore fait’ frapj(êf dc.pnonnoie q’àrger)t à Romq :
f qpuiùs .romanùs n&prgentp. qjUÂepf fignqiq , ante
JBypfh&in' jggerh êevb&jttgty ffibL'éfi, X ’Flin. lib.
X X X I lf . c. 5'.j lG d ,n ’ eft pas que les'rpmams rie*
fiffentiauç^n.|jpgç;de.de,|p^EaI f 'dés.^tenip's de
Romulus, la pwrmote d’argent de leurs voifins
<(avmi u©u,rs chez! eux., &TlIüie T^i-m^ne térrioi-
'‘ gqa que jè tÿxnineou viâ;o’'ta,t,j qutJlans la fuite
y jetpiféappÔKèl aDj^lé ;
’ mais iLqpfef,veien.^miué|tetjteè^7Ï il y étoit reçu
& e. cumtsfiéft. Antèa ertim fijuc.
1 nummus. figx lïfarfico adylBuf. , mercisTlp’cp. habeb, -
QBfe ,fft. (tfitem fignatum,'yiMofim{y y 1 infie nomen.
Getttmonpoie porf eit le type d’ une viétorre , d’où
lui .vipr je nom de .vtÿpriqtpis chez .les romains.,
’ &,de tÇQB^fcé?.cne^jles grecs.^ 7 1 .
Æ ica tiè>* cSffita^t»$à;' àifteme ; à fabriquer 1 de da
fl^jitediëidtatgèrffqhe l^â'h^SÿiTous le eonâxlat de
f^ tO g u Wùs'-'Sf'dV'^’iFàëfàs!,' cinq ans aptra la
retraite de 'Pyr-ttas > & cinq ans avant la première
9 guerfè pttnrquë- & i l fut réglé alors que .le denier
wafrgfefttiÇir&it'éé la Vâleùr:de -cfix a5*ou de dix livrés
dê^euiVré ;^aé4e^|Utnaire VàûdifoiMinq as.ou
livres dé: cùivfë f& l de féfterce deux lîvres & de-
vvsàU- ; Mrgèntum fignatum eft anno urbis CCCC.
■ L X X X V . Q. Ogulnio ,C . Fdbîo edg, .quinque àn-
nis Wnïe'prinium be'lliitripdmciim. E i pldcuit dena-
rüm pro deciirt Pbris tris-, quinarium pfo • quinque f