trekken, en 9677 zielen voor de bevolking van Mandor en de daar-
onder behoorende kampongs overhouden. Dit cijfer komt al vrij wel
overeen met dat van 10,232 zielen, in 1823 door den heer Hartmann
opgegeven *). Ik moet hierbij opmerken, d a t, ten gevolge van de
zeer verminderde winsten op het goudwasschen, in de laatste jaren
minder Chinesche nieuwelingen te Mandor worden aangevoerd 2) ;
en daar geene vrouwen het Chinesche rijk mögen verlaten en huwe-
lijken met Dajaksche vrouwen niet zeer algemeen zijn, is de bevolking
met waarschijnlijkheid eer voor af- dan toenemende te houden.
De voorname middelen van bestaah dezer bevolking z ijn , be-
halve de goudwasscherijen, die ik elders uitvoerig zal beschrijven, de
handel en de landbouw. De Chinezen van Poeron, Panoraman en
de Pinjoe-rivier drijven, even als de verder noordwaarts op het
gebied van Sambas wonende, een vrij aanzienlijken handel over
zee met Pontianak. Om over de drukte van dat verkeer te doett
oordeelen , zal ik alleen opmerken, dat in 1850 van Poeron 6 7 ,
van Panoraman 4, en van de Pinjoe 148 praauwen, alien te zamen
van 523 lasten, te Pontianak aankwamen, en naar Poeron 7 2 , naar
Panoraman 5, en naar de Pinjoe 161 vaartuigen, houdende te zamen
363 lasten, van daar vertrokken. Met de hoofdplaats Mandor
zelve wordt de handel längs de Mandor-rivier gedreven. In 1830
kwamen van daar 7 vaartuigen, houdende 19 la st, te Pontianak
a a n , terwijl 1 1 , houdende 27 la st, van Pontianak derwaarts vertrokken.
Eenige jaren vroeger was dit verkeer veel aanzienlijker.
Van 1843—1847 bedroeg het getal der praauwen, die jaarlijks van
Mandor naar Pontianak en terug voeren, gemiddeld meer dan der-
tig 3). Wat den landbouw betreft, deze Staat bij de Chinezen op
een veel hooger tra p , dan bij de Maleijers of Dajaks. Zij zijn dp
eenigen die op Borneo sawahs (natte rijstvelden) aanleggen, welke
m en , gelijk ons reeds meermalen bleek, voornamelijk in de nabij-
heid van het zeestrand aantreft. De Chinezen bedienen zieh tot
het maaijen van een sikkel; zij ontbolsteren de rijst door middel
van kleine handmolens, uit twee horizontale, ingekorven houten
cylinders bestaande, en gebruiken tot wannen een werktuig aan
*) Hartmann HS. I , bl. 14.
s) Yan Lijnden N. T ., bl. 584. Ritter zegt, bl. 1 2 2 , dat de Chinezen
van Lanfong (beter Lan-foeang, d. i. Mandor) omstreeks 6000 weer-
bare mannen kunnen op de been brengen.
s) Van Lijnden N. T ., bl. 621 en de daarbij belioorende tabel.
onzen gewonen wanmolen gelijk 1). De belangrijkste Chinesche
vestigingen zijn oorspronkelijk mijn-etablissementen, welker mid-
delpunt gevormd wordt door het gemeenschappelijk kongsie-huis,
terwijl de arbeiders, die doorgaans ongehuwd zijn, in ruime lood-
sen van hout en alang-alang daarom been wonen. Wij zullen deze
inrigting later naauwkeuriger doen kennen. De handelaars en land-
bouwers zijn aan het gezag der mijn-vereeniging onderworpen, zon-
der daarin stem te hebben. Op de voornaamste plaatsen zijn wel-
gebouwde kampongs of passars, doorgaans van hout, doch te Mandor
zelfs van steen gebouwd, die door de kooplieden, waaronder
men doorgaans eenige artsenijverkoopers opmerkt, en door eenige
uitoefenaars van ambachten, als smeden, timmerlieden enz ., be-
woond worden 2). De kampongs aan het strand zijn meestal alleen
ten behoeve van den handel en den landbouw aangelegd.
Na dezen uitstap wenden wij ons tot het gebied van den Panem-
bahan van Landak, hetwelk men bereikt zoodra men de Iioewala
Terap voorbij is. Het is hier de plaats om over dezen s ta a t, een
der uitgestrekste van het gebied der Kapoeas, eenige algemeene
opmerkingen mede te deelen.
Wij merkten reeds vroeger op, dat de bovenlanden van Landak
tot het hoogste gedeelte van Borneo’s Westkust behooren. Behalve
de reeds opgenoemde bergen, die de grensscheiding met Sangouw
en Sambas vormen, vinden wij hier de bergruggen van Raja en
Setangkil en onderscheidene ge'isoleerde toppen , die het terrein in
verschiilende-rigtingen doorkruisen 3). De natuurlijke rijkdom des
lands is zoo groot, dat het daarin voor geen anderen staat van
Borneo’s Westkust behoeft onder te doen, terwijl de talnjke rivie-
ren , waarvan het doorsneden is, de gemakkelijkste natuurlijke
wegen voor den afvoer der voortbrengselen opleveren. De grond
is met de kostbaarste delfstofifen, goud en diamanten, in rijken over-
vloed bezwangerd. De bosschen leveren hier vooral het zoo nut-
tige ijzerhout, en de tengkawan is er bijzonder te huis. Vogelnestklippen
vindt men in het gebergte en de wilde was wordt bij
honderden pikols ingezameld.
Te midden van dien natuurlijken rijkdom leeft er echter de
bevolking in de beklagenswaardigste armoede. Ofschoon de bodem
*) Van Lijnden N. T . , bl. 602— 604.
s) Ritter, bl. 1 2 5 , 127.
s) Van Lijnden, N. T ., bl. 542.