IV I N L E I D IN O.
het eene lenkte van ongeveer 230 u re n , en eene afwisselende
breedte, die tot oratrent 200 uren stijgt. Minder dan eenig ander
eiland van den Indischen Archipel in de lengte uitgerekt of door
diepe inhammen der zee afgebroken, heeft het in verhouding tot
zijnen omvang eene veel mindere uitgestrektheid kust, dan Java,
Sumatra en Celebes, en ofschoon dit nadeel grootendeels door zyne
schoone rivieren wordt opgewogen, is het daardoor minder günstig
voor de zeevaart ,en den afvoer zijner produkten gesteld, en bevat
het uitgestrekte hinnenlanden, die nog grootendeels onbekend en
slechts voor den koensten ondernemingsgeest toegankelyk zijn.
Ofschoon de evennachtslijn dit eiland in eene noordelijke en zui-
delijke helft, van welke de eerste de grootste is , verdeelt, is er
het klimaat over het geheel niet drukkend eh aan de Noordkust
zelfs gematigd 0 noemen, en voor hen die niet genoodzaakt zijn
zieh veel bloot te stellen, is het over hetalgemeen gezond. Ik spreek
niet van enkele streken, die zieh, gelijk het Landaksche, ten aan-
zien van den invloed op de gezondheid min günstig onderscheiden, —
maar zelfs op den breeden gordel van alluvialen en daardoor lagen
en moerassigen grond, die met uitzondering van een gedeelte der
Noord- en Oostkust het gansche eiland omgeeft, en zieh op som-
rnige plaatsen meer dan 50 uren landwaarts in uitstrekt, is delucht
niet zoo ongezond als men oppervlakkig vermoeden zou, en ofschoon
de plaats der Nederlandsche etablissementen op Borneo uit het oog-
punt der gezondheid veelal ongunstig is gekozen, is de verhouding
der ziekten en sterfgevallen tot het aantal der ambtenaren en krijgs-
lieden niet ongunstiger dan op Java. De dampkring is altijd vochtig,
wat op den plantengroei den günstigsten invloed heeft, en de tem-
peratuur betrekkelijk koel. Te Pontianak, dat bijna vlak onder de
linie ligt, is de gemiddelde temperatuur 82°, terwijl de thermometer
bij den opgang der zon doorgaans 76° tot 79° en zelfs op den
heetsten middag schier nimmer meer dan 92° teekent. De hitte is zel-
den ondragelijk en de nachten zijn doorgaans koud. De regen-moeson
wordt gerekend van September tot Maart, maar zelfs gedurende het
drooge jaargetijde gaat er zelden een dag voorbij zonder regenvlaag,’
I N L E I D I N G . V
zoodat de afwisseling der saizoenen veel minder regelmatig is, dan
op de meeste andere Indische eilanden. In den regentijd is de West-
kust vaak aan hevige stormen en onweders blootgesteld x).
De gesteldheid van den bodem is ten deelo nog onvolledig bekend.
Het binnenland is , vooral in de noordelijke helft, grootendeels met
uitgestrekte bergketenen bedekt, die het in verschillende rigtingen
doorkruisen en van oudsher in het algemeen den naam van Kristalbergen
dragen. De voornaamste strekt zieh van het distrikt Serawak op
den Noord-westhoek iifde rigting van ’t Zuid-westen naar ’tNoord-oos-
ten tot aan de uiterste Noordpunt u it, en bereikt in Serawak eene
hoogte van omstreeks 1000 meters, terwijl hij al hooger en hooger
stijgende zieh eindelijk in de Kini-baloe of Chinesche weduwe, ook
St. Pietersberg geheeten, tot meer dan 4000 meters verheft. Een
andere veel lagere bergketen begint aan den Zuid-jvesthoek in het
distrikt Kandawangan, en komt in zijne noord-oostwaartsche rigting
den eerstgemelden gedurig nader, tot zieh beiden in het hart des
eilands in een hoog bergland vereenigen, dat een tak oostwaarts
naar het landschap Koetei, een anderen zuidwaarts in de rigting
van Banjer-massin uitzendt. De beide hoofdgebergten vormen met
de zee die Borneo’s Westkust bespoelt, den driehoek die den naam
van Wester-afdeeling draagt. Ten Noorden van den eerstgenoemden
bergketen, welks verschillende deelen de namen van Krimbang,
Batang-loepar, Madei, Anga-anga dragen, liggen de onderhoorigheden
van het Maleische rijk van Broenei of Borneo-proper. Met uitzondering
der distrikten aan den Noord-oosthoek, aan den Sultan der
Soeloe-eilanden onderworpen, vormt al het overige de groote afdee-
ling onder den naam der Zuid-oostelijke bekend.
Tusschen deze gebergten liggen uitgestrekte en overvloedig be-
sproeide vlakten, welker kwartsformatie met een rijke laag tuinaarde
*) St. John, I I , p. 2 6 3 , 264; Tobias W., bl. 1 3 , en Bijl. H s., bl.
1— 1 2 , waar de rapporten van de officieren van gezondheid Nutel, Sem
en Brasse betreffende den gezondheids-toestand te Sambas, Mampawa en
Pontianak zijn medegedeeld; van Lijnden N .T ., bl. 553, 554; Roorda. van
Eysinga, Aardrijksbeschrijving van Ned. Indiö, bladz. 69; G-. Müller, bl.
222 , 261.