geschat, hetwelk in hardheid het eerste schier evenaart. Een zeer
goed werkhout is ook het kawi of bangean. Het kamferhout (kajoe
kapoer) en dat van den raerbouw en den bintangor'Twelks hast tot he-
kleeding der huiswanden dient, zijn zeer gezöcht voor het bouwen
van vaartuigen. Doch het zou ondoenlijk zijn alle deugdzame hout-
soorten, die Borneo oplevert, in mijn kort bestek op te soinmen;
het aantal der boomsoorten, die goed timmerhout opleveren, wordt
op meer dan 60 geschat, terwijl ongetwijfeld nog vele andere
nuttig waren aan te wenden tot het branden van houtskool *),
Ik wil nog slechts het bij ons zoo geachte ebbenhout (kajoe arang)
vermelden en het donker roode kajoe lakka, dat in kleur en voor-
komen naar het Brazilien-hout gelijkt, en voor den handel op
China gezöcht i s , beide hier en daar in de moerassige vlakten
voorkomende 2). In dezelfde streken vindt men ook het kajoe gah-
roe, bij ons onder de namen van aloe-hout, paradijs-hout, agel-
hout of agalloche-hout bekend, ’twelk door verschillende soorten
van aquilarineae, vooral de aquilaria agalloche geleverd wordt.
Indien het van goede hoedanigheid is , smelt het in het vuur ge-
lijk wa s, en verspreidt het een aangenamen geur, waarom het
vooral in China als reukwerk in hoöge achting staat. Doch het
zijn alleen zekere harsachtige plekken in den stam, door eene soort
van ziekte ontstaan, die dit kostbaar reukwerk verschaffen 3). Van
geheel anderen aard is het fraai gele en aangenaam riekende hout,
door de inboorlingen bidaroe genoemd , dat wegens zijne hardheid
ook als timmerhout wordt gebezigd 4).
Een andere bron van rijkdom zijn de veelvuldige harsen en gom-
men, die de bosschen van Borneo opleveren. Hier komt de eerste
rang ongetwijfeld toe aan de kamfer, het voortbrengsel van een
boom, welks hout ik boven reeds roemde. Deze hoom, door de
ä) L ow , p. 61.
_;) 2 ie over deze en vele andere houtsoorten L ow , p. 58— 6 2 , van
Landen N. T ., bl. 5 6 2 , T. v. N. L, t. a. p ., bl. 109, 1 1 1 . Over het lak-
kahout vgl. G. Müller, bl. 264.
3) Adams, p. 4 7 9 , Low, p. 6 2 , G. Muller, bl. 254.
Lowy p. 62. . ’ * ’ , ' Ay
w
kruidkundigen dryobalanops camphora geheeten, behoort tot de
groep der dipterocarpeae, die slechts boomen van reusachtige grootte
en majestueus voorkomen bevat. De kamferboom is een der hoog-
ste van den Archipel en verbeft zijnen stam geheel regtstandig
en onverdeeld, eerst in de hoogte- een bolvormige kruin makend.
Kamfer-olie, d. i. vloeibare kamfer, komt voor in alle boomen en
in alle deelen van den boom; doch in vasten vorm komt de kamfer
alleen in de houtvezels en dus in den stam voor, en wordt
zij slechts door het omhouwen der boomen verkregen. In den
handel heet de echte kamfer kapoer Baroes, naar eene plaats
van dien naam op Sumatra, en tot onderscheiding van het voortbrengsel
der laurus camphora of Japansche kamfer. De echte kamferboom
is tot dusverre alleen op Sumatra en Borneo gevonden,
doch op het laatste eiland nog niet binnen het gebied der Neder-
landsche bezittingen, ofschoon de heer Tobias beweert, dat hij
ook in de binnenlanden der Westkust wordt aangetroffen 1). Na
de kamfer komt de in de laatste jaren zoo beroemd geworden getah
pertja^in aanmerking. Juister zou men dit merkwaardig produkt
getah taban (taban-gom) noemen, daar de beste soort door den
taban-boom wordt verschallt en de pertja-boom slechts eene mindere
hoedanigheid oplevert. De taban-boom bereikt eene hoogte van 60
of 70 voet en heeft twee ä drie voet in diameter. Tot verkrijging
van het vocht wordt de boom geveld, en worden van afstand tot
afstand insnijdingen in den hast gemaakt, en daarbij kokos-schalen
geplaatst om de uitdruipende gom op te vangen. Elke boom levert
van 5 tot 20 katties. Ofschoon dit produkt eerst in 1843 bekend
werd, is, ten gevolge der vlijtige inzameling, de taban-boom op
l) Vele betwiste punten betreffende den kamferboom en de kamfer zijn
voor goed afgedaan door de monographic van Prof. W. H. de Vriese, De
kamferboom van Sumatra volgens Dr. Jungbuhns waarnemingen, Leyden,
1851; doch de schrijver laat de vraag onbeslist, of de kamferboom van
Borneo al dan niet van dien van Sumatra verschilt (aid., bl. 66). Op grond
der mededeelingen van L ow , p. 44— 4 6 , meenen wij als zeker te mo^en
aannemen, dat dit produkt op beide eilanden door denzelfden of on^eveer
denzelfden boom wordt geleverd. De aangehaalde bewering van den heer
Tobias (W ., bl. 18) wordt wefirsproken door van Lijnden N. T .,b l. 564.