ni handen der Chinezen was, terwijl uit denzelfden schrijver blijkt,
dat ook Sukkadana toen reeds van tijd tot tijd door jonken werd
aangedaan 1). Behrns, iu zijn verslag van Roggeveens reize, spreekt
van groote vloten van Chinesche jonken , met de koopwaren van
dat land beladen, die jaarlijks Borneo bezochten, en merkt op, dat,
gelijk de Chinezen schier den ganschen handel van dat eiland in
hadden, vôôr dat de Portugezen den weg naar Indië längs de Kaap
hadden ontdekt, zij zieh daarvan andermaal grootendeels meester
maakten, toen de Holländers hunne établi ssementen op Borneo ver-
laten hadden 2). Uit Valentijn leeren wij vooral Banjer-massin kennen
als een hoofdzetel van den Chineschen handel. Hij noemt de
Chinezen in de eerste plaats onder de vele natiën, die daar handel
dreven, en zegt dat zij een aanzienlijk deel der bevolking uitmaak-
ten; hij verhaalt dat in 1702 vier Chinesche jonken, 15 vademen
lang en 4 breed, te Banjer-massin aankwamen, die er porcelein,
Chinesche zijde, theeketels, zonneschermen enz. aanbragten, welke
waren grootendeels door Javaansche kooplieden en de Chinezen van
Samarang werden opgekocht, en dat die vaartuigen met eene lading
peper weder huiswaarts keerden ; hij leert ons dat het plan tot vesti-
ging eener Hollandsche faktorij aldaar in 1712 afsprong, omdat men
bespeurde, dat de peperhandel geheel in handen der Chinezen was 3).
Trouwens de geheele geschiedenis van den handel der 0. I. Compagnie
op Banjer-massin leert, dat de Chinezen daar altijd hare geduchlste
concurrenten waren, en zij haar monopolie slechts met de uiterste
inspanning kon handhaven 4). Omirent de Chinezen te Broenei
geeft Förster belangrijke berigten in 1775. Hij verhaalt dat, tijdens
zijn bezoek, aldaar zeven Chinesche jonken waren, en dat de Chinezen
groote hoeveelheden ebbenhout, damar, rotan , k a re t, vogel-
nestjes en vooral kamfer vandaar uitvoerden. Hij voegt er b i j ,
dat er eene talrijke kolonie van Chinezen gevestigd was, die zieh
lioofdzakelijk met de peperkultuur bezig hielden en dezen tak van
*) Zie boven , bl. 197 , 204.
2) Berhns bij Logan, p. 612. Vgl. boven bl. 211.
3) Valentijn, bl. 2 3 7 , 2 4 7 , 248 , 249 , vgl. Inleiding, bl. XL.
*) Vgl. Inleiding, bl. XLI. In de Chinesche kosmographie, bij Klaproth,
t. a. p., p. 525, lezen wij : „ De inwoners van Banjer-massin zÿn valsch ,
bedriegelijk en verraderlijk. De roodharigen (de Holländers) hebben hunne
haven bezet, met het oogmerk om zieh door list van het gansche land meester
te maken. Daar de inwoners bevreesd zijn voor het geschut, durven zij geen
weerstand bieden, maar verschuilen zij zieh in het gebergte en vergiftigen
het water door venijnige kruiden in de bronnen der stroomen te werpen.”
tuinbouw tot groote volkomenheid hadden gebragt; terwij 1 sommigen
jonken bouwden, die zij met de ruwe voortbrengselen van Borneo
naar China zonden. Förster zag onder andere eene jonk van 500
ton, die kort te voren eene der werven van Broenei verlaten
had. Aan boord der jonken, zoowel als in de woningen der Chinezen,
werden overal winkels gehouden, en schier de geheele industrie
was in handen dier vreemdelingen J). Ik moet hier echter bij voegen,
dat tegen het einde der vorige eeuw de handel en vestiging der Chinezen
te Broenei zeer in verval geraakten ten gevolge van de dwin-
gelandij en knevelarij der vorsten. Weihaast werd jaren achtereen
geene Chinesche jonk te Broenei gezien; de Chinesche bevolking ver-
liep, de pepertuinen werden verwaarloosd, en in 1819 was het getal
der daar gevestigde Chinezen tot naauw 500 versmolten 2). Reeds
elders heb ik getuigenissen omtrent het druk verkeer der Chinezen
met Sukkadana en Kajoeng in de XVIII,ie eeuw medegedeeld 3).
Ook in dit gedeelte des eilands waren zeker reeds voor eeuwen
hier en daar Chinezen in de handelsplaatsen gevestigd, ofschoon het
zeker is dat de kolonisatie op grootere schaal en tot bewerking der
goud- en andere mijnen, waarbij wij thans de aandacht bepalen moeten,
van geene vroegere dagteekening is dan het midden der vorige eeuw.
De Maleische vorsten, door den wensch gedreven om zieh de
rijke mijngronden in hun gebied ten nutte te maken en de bronnen
hunner inkomsten te vermeerderen, waren zelven de eersten
om de nijvere Chinezen in hun gebied te roepen tot bewerking
der goudmijnen, weinig vermoedende, hoezeer zij daardoor voor de
toekomst hun eigen gezag op losse schroeven stelden en eene magt
in het aanzijn riepen, die zij weldra buiten Staat zouden zijn te
bedwingen. Men zegt dat de Panembahan van Mampawa, die
waarschijnlijk van de geschiktheid der Chinezen voor den mijnar-
beid gehoord had, de eerste was die een twintigtal dier forluin-
zoekers uit Broenei deed overkomen, om goud in te zamelen aan
de Soengei Doeri, welke thans het gebied van Mampawa van dat
van Sambas scheidt 4). De onderneming slaagde boven verwach-
*) Förster, Voyage to New-Guinea, p. 381.
s) Hunt B ., p. X X I , Logan, p. 615.
8) Boven, bl. 1 4 6 , 1 4 7 , 273.
4) Ritter, bl. 1 1 7 , Francis, bl. 19. Anderen, zooals Tobias, bl. 3 3 ,
van KerVel, bl. 1 8 7 , spreken niet van de vroegere vestiging aan de Soengei
Dperi, maar alleen van die in Sambas en het betwiste Montrado.
Het juiste tijdstip van de vestiging der Chinesche koloniën is moeijelijk te