S o ^omeni HtJlofU
Sozomc
pilibri
duo ab
hisdiucr-
Quibus
fubfidijs
ad banc
hiftoriam
author
vfus eft.
B
__ ijf£ ______________________ ______________.
cognomento Pamphilum (virum tum in Sacris literis,
tum in Poccis äftijlque feriptoribus gentilibus peritifli-
raum) idemiplum ad fua ipfomm temporaferibere ag-
gr'clTos.eas folum res quæ poft Chrifti a d ccelos afce'nfiun
vfqùeadnec emLicimjine cc le fijsge ftæfunt, & a ‘d fto -
frràm vehêie notitiäm,in duobus librisfummatim perfe-
cutus fum. Atiam , Deo iuuanre , quæ deinceps fecutæ
funt.commemorare conabor: atquementionemfac iam
■cùm rerum quibus ipfe in te rfu i, tun1! earum quæ n o n hac
nbftra ætate fo lum , verùm etiam ante nos natos fa&æ
Tunt : quas quidem ab illis qui vel eas ab alijs didicerant,
vel ipfi oculis vidëràht,ipfe equidem accepi. Q uæ autem
ante illu d tempus obtigerint,earüm cognitionem partim
ex legibu'sTeligîonis ergo lancitis, partim ex concilijs va-
rijs tempojribùs celebratis,partim ex rerum innouationi-
bùs p ro d itam , partim denique ex imperatorum ôcfàcer-
xlo'tum epiftolis collegi,quarum epiftolarum aliæ etiam-
num in palatijs imperatorü, & in ecclefijs feruantur.aliæ
dilperfæin manibus literatorum kominum reperjüntur.
Quas cum ad verbum in hanc hiftoriam conijcere inftituiifem,
£cele(ia-
fticarum
rerufcri-
torcs cur]
interdum
dille neue.
commodiusputauipropteropèrismolem, earum
fernentias breuipercenfere : mfi inresambigùàs, de
quibus variæ & difcrepanteS multorum èxtarent opinio-
nes,aliquandoforteinciderem. Namtum,fiquodfcri-
ptum mihi fuppetet, illud adveritatemVleclarartdam ci-
tabo; ^prum ne quis rerum ip far umignarus, noftrùm o-
pus,cum contraria fcriptalegerit,condemnet mendacij:
mtelligendum eft,ecclefiârum præfides, propter dogmata
Ariana,aliaqùè quæ poft natafùnt, inter le diflentien-
tcs,fingüló"s pro defenliône opinionum,quibusipfi faue-
bant, literàsadeosquicandem cumipfis do&rinam am-
plexabàntur,fcripfillè. Quiquidem in confilijs confen-
tiehtes,quæ ipfis placebant,ea fanciuerunt : & non raro
contrariarum opinionum fautores, indida caula, con-
demnârunt : atque Imperatores fuæ ætatis, hominefque
potentes fummaôbferuantiaprofecüti, quantum in ipns
litum erat,illos iii fùam ópinionem adducerefluduerunt.
Quos quidem fibi cqnciliàri ideô labÔrarunt,vt homini-
bus afferrent opinîbném,fe verum Dei cultum confeda-
ri.Porré autemalij hötiihfeülorum ali jaddidi fententijs.
epiftolis quæ pré fuafedafaciebant * ftudiosè in vnùm
collegerunti miffas ÿéro fecére contrarias. Queres Vna
eftecit, vfquæ in his ôbtigerint, ægrius & maiore çüm
diffieuffate erueremus. ' Verum cum in hiftoria nihil po-
nendumfitj quod nonlit lincerummaximè, & veritatis
propterea maxime in c i ratio habendâ : ideirço videba-
tu r per mihi neéeftariütn,vt <|aodad pollem,éiufinodili-
teras diligenter perueftigàrem.Præterea fi virorum eccle-
fiaftieorum inter ipfos feditionês vel d e p rim a tu , v e ld e
fua fe d a alijs præferenda excitatai perfcqüa:r : ne quifqua
exîftimet velira,hoc importuné à mè fadum elïe,autifta-
rum rerum commempratîonériimaleuolentiæ attribuai,
bîàmprimum, vti.didumcfti veritatenïômnibüs rebus
„,1; àntêptmtfre feriptoremdecet. DcrrfdedôdrinaEcclèfîæ
nfum*ha- i i^Lthojicîè maxime tum ingênuàacfiiicéràyidèbitiir j c fij.
bendara- tamctli fit contraria feritientium infidijs èxploiaté prô-
bata,tarnen vidpriavelütidiuiriitus donata pPtiatùr: &
viribusrecuperatis, onines ecclèfias&hôminü multitu-
dines ad luam veritatèm amplederidampertrahat. Atqi
confidcranti m ihi, vtrumrésEcclefiaè, quasinimperio
Rpmano geftas cogrioüi, folum literis niandare deberem4,
redum videbatur,etiam res quæ apüd Pérfàs & alios B^r-
bajo^inreligione contigerint, pro viriliccfmmémqrare.
jvJequë cêrtèalienumeritab hiftoriäecclefiaftica, in hod
opfere item narrare,tum quinam tanqliam patres & principes
eoriim quimonachi vôcantur, olimextitferint:tuni
etiam,quiillis fuccelTerint : quos vel ipfi noüimus,vel ae-
cepimusab alijs j obpietatemluam permagnam laudem
confecutos.Nam neque eôrum viriutémiiî obliüione ia-
ccre pertnittéudo ingrati ergaillos,neque infeij rerum ab
illis geftarum videri Vblpmüs : præfertim cum tam præ-
clarum viuendiexernplar, his qui huic'pio yitægcneri fe
G ON S T A N T IN V S.
ti fermoné p ro virili difleremus : nunc autem inuocato :
Deipropitijauxilio , ad re s geftas harrandas veniemus.
Hinc igitur prælèntis hiftoriæ ducctur exordium. j
Quinam vrbium primariàrum, cum Conflantimtirerumpotire-
tur^epifeopifn ennt: & qubd Orienta partes t lÀbyam vfjue,timi-
dm propter LiciniumChrißi nomen confejfafunt : contré
verb Occidentales^Conßantinojreti,pro-
paldm Chrifti fidem profit
tebantur.
C À P. I I .
I Nieepb. c.
/, i,
ïaP’i-
Vrbifi pri
autem maria “
Ecclcfiï.
aliertor
Conflau-
,ein üs.
G
D
In hiflo-
riaverita-
Hiftoria:
hu iu s ua-
dano
qualis.
CRilpo & Conftantinô ÇælàribusColT.Romahæ
cleliæantiftesfuitSyluefter : Alexandrins aut
Alexander,MacariusverôHierofolymitanæ. Epifcopa- epifeopi.
tum eçclefiæ vrbis Antiochiæ ad Orontém fluiuiim fitæ, j
Romano iamniortuo,nemo adhucobtinuerat : propter- ^
ea quod perfecùtio,vt eft verifimile, fuerat eledioni epi- | É | | Ay
feopi impëdimento. Verùm np,nita multo pùft epifeopi lcxand«
NicææcoadiiEuftathium,propter cùm vitæ tum aod ri- Alcxan-
hæpræftantiom admiratijdignumiudicarunt, quifedem ddf>MaJ
ApoftolieamcapefTeret : ÔC ob earn caufam, cüm elfetc- pjièrololJ
pifcopus Beroeæ vrbisfinitimæ, ilium inde Antiochiam Euftat| J
tranftulerunt. Per id temporis Chriftiani qui ver/ps Ori- us Antio-I
entern ad Libyesvfque, quifunt confines Ægyptijs, ha- ehiæepi-
bitantj'conuentuPpalàmagercproptereanonauli funt,
quödLicinius beneuolum iuum ergaillos animummu- L j cJrca
tauerat.At Græci,Macedones & Illyrici,qui verfus Occi- lannSDoJ
dentem fuarum rerum domicilia habebant, Conftantini j mini 315. |
opera,qui illiimperij Romani parti præfuit,libéré & ani- Licini“sl
mo lècuro Deum coluerun t. - - 1
Qupdproptercrucüvißonem,&CbrißiappariüoftemyConfia^t'i-
nus ad Chrifti rèligtonem venerat, interim tarnen a noftrù
pietatem edoâus : vbi etiam dèpoeniten-
tiadtjferitur.
C A P. I I I . '
H Vie imperatori Conftantino quanquam multas alias
res accidilTc,quibusindudus religionem Chri- !*• lf -1-Nl
j ftianam colere aoepir : maximè tarnenvifionem diuinitùs ^
i ei obiedam,eumad earn rem impulilfe accepimus. N am ç0S notm
! cum animo inftitueret bellum contra Maxentiumgere- U.j.eap.i.
re,lëcûm (vt verifimile eft) dubitarecoepitj quis eueritus W4
bellifuturus effet,& qufemfibiadiutorem afcifceret.Qqi
in taU cogitatiotte pofitus $ per vifionem iignu'm crucjs gn^mpa
in coelo lplendefcens corifpieatuseft. Atque ei iam vi-, vifionem
fionfe obftüpefadojfandi Arigeli aftarires dixerunt : IN C.onftanj
H o c ô Conftàntine,V i n c e s . Fërtur quoque, ipfum “ f f ^
Chriftiim ei apparuifl’e , ofteridifleqüe figuràm crucis : ac
iuflifte i vtfimilem ei fabricandam cüraret;:1 caque tum ferunt
velut fiubfidioiri belloadminiftràiido j tüm tanquam in- aanb 31«-
ftruménto ac vidoriâm cbnfequendam aptô vteretur. . /H r
Quam rem Eufebius cognomento PamphilüS afifeuerat,
fe ab ipfö orè lmperatons â iùreiurando earn confirman-
tis,audiuilfe :nimirum, eircitermëridiem, foleiampau- Z1
luliim déclinante, crucis lignum ex lucis fplendore figu- â.j .wm
ratum,inquôinerathæcinicriptio, I n H o c V I n c e , jk Ho
in ipfócoeloapparenSjtunlimperatoremipfum, tummi- V inch
" litès qui ciim eo erant, vidiflei Nam ei quopiam cum
exercitüitferfaciènti, inter vias hanc adniiràbilfem vifionem
pblatam elle : âtqué dum vérlàret aiiimo quid fibi
vellet, nodémilliim opprefliflë. Cui fecunduin quie-
tem Chfiftum viluméfle, cum feo iplo figno quod in coe^
loappamerat: iuffilTeque,vt aliüdfignumad eius exemplar
ePnftrueret j eôquevfelut præfidioinprælijscontra
hoftes committendis vterètur. Et quoniam Imperator
non ampliiisiam vllö egeret interpre te, fed mafiifeftô efe
fet ei dfeclaratum,quo modo de Deo feiltirfet : primo mawuiittu
_______________ ____ rit conubcatis Chrifti facerdotibus,, de religione Ghridicafeinftituant,
pqftfereliqueiint .q u o quidem fi qui ftianaçospercunétatùr.QüilibrislaeræScripcuræprola- ^
v a voluerint, non du'oium quin bcatiflimum lint & fell- tis.eaquæ ad Chriftü lp.e6tabânt,illi exponunr: quæ qui- G°n J"
cifllmum vitæ exitumhabituri. Verùmde his in fequferi- dem antè, quàm faétafuilfent, àprophetis prædiétaeftè V” Jo‘
' : ' demon-
A
lenràf-’
idotib'
lo<îlus.
fux»’ 1
pii* d i
LO ,N 5 f A N T I N V S. Eccleßaßic'£, JLib. r.
dc|n o iiU iaru o ^ ig n üm amcmq a o d -a p 'p aru c rat,m d iciö i municailcieumauceiprelpondilTè, nullam cfleeiufmo*
clic dixerunt vidon^conci-a micros : qùam qiud-em yi-; I di d ç lid q ram «m a tio n c ra . .Q u a iu fid a tio n e îm o a ra -
pe Nf-
I Ä h,(jplOCÔS.
ftat os IU».
ftijlarii.,
abaium
jrocis vc
«lain À ;
fóltauc.
/îuîsû
lîraculû
" Ciu'ci-
s tfipoT
Jepiæliji
ôtoriameiimadliomiçes cielîpei^iilâç * çrqcisttormeûta
fubeundojoppctendb’mortem, & tertudieadvitam re-
(iugcncio,icpoLta(let. Adiccemncque ,fperandum cui-
quejcflçdpolt difcellùm ex/fiac vita,jon)nes'homines ad-fi -
ucmp#rieniJis fecuii.eodcmmodqj:efiirrcä:ur9S, & im-
mpruali tat isto ce par trcip es: ali os quidem v t præ mijspro
re<^fa£Us;,qua:i« haç yitageflerintydouenrur : alips aii-
tem,Vt pro feeler ib us j quæ admiferinfedebiras poenas 1 liant.
Elle i-ameiï his quiift hacvit^deliquérinr, pblatam
iàiutiSoçcafionem | &,expiationeiu à peccacprumlabe.
Naniquinondimifunt.myfteEijs in itiati, illosfi fecun-
dupleg^nÆcclcfiaeiniticntùr , -falutem'çonfècutmos:
qui astern uiit;iati fu j.ù j' fi{iiôn intérim délinquant. Sed
quiaiftüdd pa-ucis vkisjijilqùe pjanèdditfiiiis prMlaripof-
lit,alteram bxpiadôn’emquæfierë.cpcrpcebitÇiiti^m, in-
ftirinamdocucrunt. Nâm Deummifericordcmefle, ve-
niamque tribuere laplis perpcccatum,li modoeospoeni-
tcac,& poenitentian:bonis openbus confirment.
Qubdcrucis vexillum in hello, antecedere.fanciuit:& narratio
N-*;- qiiiidam admitab il à, de ÿs qui cruets.ve* <
'a X :. "• » - xillumgçftdbant.
C A P . I l I I .
^ ' -, ■ * - ■ ■'
His rebiis à ßcerdptibus expofitis Imperatorpro-
phetias deChrifto admiratus,mandatum,virisarte
peritis dar, vtfignum, quod,àRpmanis Labarum.yoca-
tur, in elfigieni crûcis, auro & lapidibus precipiis collu-
’ftrataïn,mutafenï» Hoc lignum belli cumin multoma-
ipre honoic,quàm alià^ propterea fuit, quod femper Iin-
„pêtàçprem anteccderé àmilitibus adorari cohlùeui.t:
quod quidem cum lignum eilet imperij Romani omni-*-
ûmpræftantifliiumn I,';;arbinror a Conftantino ob hanc
caulamin primis lignum crucis mu tatiim, v ti ulliduo eius
alpe<ftu-&cultu fuofeélôs fuos pedetenum a patrijsriti-
bùsdefuefaterecï 'eumqfie folum Deum exiftimarent,
quem coleret Imperator-, atqueillo duce & adiutorein
bcllo concrahoftesgerendovterentur. Namiftudvelu-
ti propugnaculum ante copias fiias femper, geftandum
curauit : & l i quæ cohors iaboraret, yillud ei admoùe-
riiuflît ; atqjlecbillimosfateilitesadiliudnegotiumob-
eundüm'fcbnftituit,quibus ônusimpoficùmerat, v%fin-
gülivicilfim lignum humeris fe rren t, ôc acies h'oftium
cire uirc n t. ' Fer t ur ante m ,e uni qui illu d quo dam tempo -
regeftaret V rep'entinahpftium incurfionepertfrritum,
idemiplumëradidiile alteri , & fe à præliofiibauxiifin
Ac çum iam extra telorumiadtû. confilteret,cximprouifo
lethall VAvlnerefâuciatum concidifle : eumaucem qui di-
uinum crucisiignum ab illo acGeperat, J fine vulnere per-
fticûTe , idquecum mulei tclainipfum :.çoni)percnti
Nam téla conieëf a*ab hoftihus,mirandùmin;modum di-
uina virtute direSta', in ipfo figno infinguntur : ab eo autem
quiilhidfercbat, quiqueinmedijs periculis verla-
batür,'auolalit. DiçiturporÉo^nullumvnquam militem,
quiïil muncre figni huius geftàndi* fiingebatuc, in bello
(qubdlànècredibilecftjingraùemaliquamcalamitatem
ineidilfe, aut vulnus accepiHb,auc càptiuumabdudum
Confutdtioeortim^qtiiConßantinum, propter Crißi
% ‘i fadem,adCtimftifitfamvenijfc |
çolitendunti i
N On fiim eqüidem nefeius, memoratum d gentili-j
but,Gónftantinum turn quofdamgehete fibicon-
iunétillimos cmcidalfe , tum adn e cem^ o fuo Crifpo
inferendâm opëfam contfiliflè. - Quorum, faeinorum
cum'cmp poftca pceniteret',eulnSopatr 0 philofopho,qui
id temporis in ich o lam philolbphiæ, cuianrè.præfucrat
Pî'otin u|,magift'ér fueceflèrafide eorum expiatipne cqme
x p i a t i o n e m . 'Q u a i n f ic ia t i o n e t m p e r a -
t ô r e m v a l d e c o n c u r b a c u m , f o r t é i n c id if t e i n e p if e o -
p o s j q u i p oe n i r e n t i a & l a u a c r o b a p t if m a t i s fe e u m o m n i
p e c ê a ç o e x p i a t u r o s p o U ic e n t u r . Q u p s c u m e x a n im i f u i
fe n t e n t i a d i x i f l e i n t e l l i g e r e t , e o r u m r e fp o n fe » m a g n o p e -
r e d e l e d t à t u m , c o s p ilîe i l l o r u m r e li g io n e m h a b e r e i n a d -
m i r a t i o n e , C h 'r iiU a n u m f i e r i , & l u o s f e b i e < f t o s a d e a n -
d e m r e li g io n e m p e ll ic c r e . A t m i h i fa n é i f t a , a b i l l i s , q u i
f t u d i o d u c u n t q r C h r i f t i a n æ r e li g io n i o b t r e é l a n d i , v i -
d c n t u t e l l e c o n fi d t a . N a m C r i l p u s ^ p r o p t e r q u e m m e m ô -
r a n t C o n f t a n t i n u m e x p i a t i o n e m q u æ f i u i f ie j v i g e f im o
a n n o i m p e r i jp a r e r n i m o r t e m o b i j t r q u i d u m v i u e r e c ,
m u lt a s l e g e s c u m p â t r e v u i j Y t p o t è , q u i f e c u n d a s im p e -
r ij p a « e s ( C æ f a r e n im e r a t ) o b ç i n u i f l e t , p r o G l y i f t i a n o -
r u m l ib e r c a t e i a n c i u i t t c u i r e i è t i a m n u m t e f t im p n i o e lf e
p o t e t u n t , t u m t é m p o ia j q u æ i p f i s l e g ib u s fi i b fc r ip r a f u n t ,
t u m l e g u m l â t ô r u m n o m i h a . 1 Q u o d a u t e m a d S o p a t r u r a
a t t i n e t , p r im ù m n o n e f t v e r i f i m i l e , e u m i n c o l lo q u i u m -
v e n i f l e C o n f t a n t i n i , q u i f o l i i l l i im p e r i j p a r t i ,q u æ e f t v e r f
u s O c e a n u m , & à d R h ë n u m p e r t i n e t , p r æ f u i t .N a m p r o p
t e r d i f f i d i ü m c ù m M a x e n r i o ,æ t a t e m i n I t a l i a d e g e n t e ,
imperium Romanumfedidonibusexarfit : ncquefacilè
erat cuiquam illo tempore ad Gallos, Britannos,& reli-
quosillius orbis paras incolas (apudqùos, liquido cou.
ftat inter omnes,Conftantinum primùm religioneflhri-
ftianaimbutumeflè) antëiterfacere, quàmConftanu-
nus aduerfusMaxentium bellum gelfillet,peragrallet Ita-
liàm, & Romam vfque venilfet. Cuius rei relies dénué
funt,tu tépora , turn leges pro pia religione promulgatæ,
Qüédfideinusedam , vtifacilè pofiumus , Imperato-
rem cum Sopacro coràm collocutum ,v el per literas,quæ
volebat,ab eo didicille inon tamen probabile eft, philo-
fophumignofalfe,quomodo Hercules Alcmenæfihus,
rum poft trücidatosliberos , tum poft çædem Iphid,
quém(vrpotèholpitem atque amicum) iniufté pereme-
rat,Cçferis fit expiatus ray ftenjs. Verùm fint hæc,quæ di-
ximus,finis : tum ad oftendendum, quod Gentiles eiufi- •
modi delidfcorum expiationem profiterentur: tum ad eps
mendacij conuincendos, qui Sopatrum eireicontradi-
xifie co mmenti funt.Nam npn equidam aftirmarim, philo
fophum, quiapud Gentilesob exquifitam doetnnam
id temporis facilè præclarilfimus habitus eft j ilium expi-r
andimodumignorafie. *
Autkeritnttferiptorum Gentilium & Chriftianorum, fcilicet Eufe-
bijin Cbron.Viâoru)Eutrof>ij,Oros;LSidonij, Artetnÿmartyrù,Concilij
Romani,aHarum^>lurimerMm,hi/toriam À So&mènohic impugnatam
défendit B*roniui-an»o}za.nu.jiô>feqq.vfqHc ad }i.
Qubd Conftantini pater Cbriftinomen propagari permtttebat:
Conftantinm autem Magnus,v t vbtqueflore-
r e t^u tb o r fu iti
C A P . VI.
ECcléfiæ vero, quç erant in ea Imperij parte,quæ C o n ftantino
p a r e b a t, jn fum m a lætitia vitam egerunt,
ereueruntque indies magis magifque , tam b en e u o -
li,ta raq u e pàcis & coneordiæ ftudioli bénéficias ornatæ :
quas quidem etiam ante eius re g n um , diuinum numen
a perfecutionis 5c turbarum procellis libéras vacua 1-
queconferuauerac. Nam cum Ecclefiæin alijs orbis
partibus perfecutionum flu d ib u s iad â ren tu r , lofes
Conftantius , Conftantini p ate r, permifit Ghriftianis'
poceftatem libéré luam religionem excolendi. Qu in
rem âb éo geftainïeuera cognoui cum adnurabilem, tum
digriam lànè , quæ literis p ro d a tu r : quæ ita fe habet.
Cum in animo haberct accurate explorare , qu inam
ex numero Chriftianorum in p alatio lu oæ c a -
temdegentium viri boni & perfecti effent, conuocatiso-
mnibusDalam è d ix it, vtûvellentfimuiaerisimmola re ,
&deosnmitirercum ipfo colere,in lu o manerent palatio,
cundemque quem prius dignitatis gradum tenererit:
fin autem re cularent, exirènté p a la tio , gratialqueage-
re n t, quôdnô.fupplicio etiam aftecli fuiflent: vbi in duas
.. !MÊ Ê - . . - p aires
Clifpi,
Conftaa-
cioi F.
m ois; r
F
Conftan-
tini impe-
rij limites
qui.
Hcrculis
parricitlium,&
expiatio.
G
Expiandi
rie* apud
Gentiles
rcceptus.
H h
VideNiee-
phèr.c. 17.
Ub.j.
Coftantij
■ pietas.
fCôftaatii
lin explo-
tandis au-
jlæ fuæ.
jChriftia»
nisfolcx-
tià.