
5i6 P R O
E x am in o n s - lè s fo u s u n a u t r e p o in t d e v û e . I ls o n t
u n e h a in e m o r t e lle p o u r t o u t c e q u i s’o p p o fe à le u r
b o n h e u r . L ’h om m e e ft n é p a r e f f e u x , i l m it la p e in e ,
& fu r - to u t u n e p e in e q u ’i l n e c h o ifit p a s lu i - m êm e .
V o i l à p o u r t a n t d e s en fan s q u i lu i e n im p o fe n t d e
t e l l e s , q u ’i l le s r e g a rd e r o it c om m e u n jo u g in fu p -
p o r ta b le fi c ’é to it d’a u t r e s q u e fe s e n fa n s . L ’ h om m e
a im e fa l ib e r t é , & h a ït q u ic o n q u e la lu i r a v i t . C e p e n d
an t f e s en fan s lu i d o n n e n t u n e o c c u p a t io n o n é r e u fe ,
& g ê n e n t e n t iè rem e n t f a lib e r té , & i l n e le s a im e
p a s m o in s p o u r c e la ; b ie n p lu s , f i q u e lq u e en fan t e ft
p lu s a c c a b lé d e m a la d ie s q u e le s a u t r e s , i l fe r a to u jo
u r s le p lu s a im é q u o iq u ’i l d o n n e le p lu s d e p e in e ,
to u t e la tend re .ffe iem b le f e ram a ffe r e n lu i fe u l. A d m
ir o n s e n c e la l a fa g e ffe in fin ie d e la Providence,
q u i a y a n t d o n n é a u x h om m e s u n p e n ch an t in v in c ib
le p o u r le b o n h e u r , a p o u r tan t lu m a lg r é c e p e n c
h an t le s c o n d u ir e à fe s fin s . 3 0 . L a Providence, t o u jo
u r s a t t e n t iv e à n o s b e fo in s , a im p r im é dan s l’h om m
e le fe n t im e n t d e la p i t i é , q u i n o u s fa i t fe n t ir u n e
v i v e d o u le u r à l a v u e d u m a lh e u r d’ a u t r u i, & q u i
n o u s en g a g e à le fo u la g e r p o u r n o u s fo u la g e r n o u s -
m êm e s . Il y a , j e le f a i s , d e l’ am o u r -p r o p re d an s le
fe c o u r s q u e n o u s d o n n o n s a u x m ilé r a b le s & a u x
a f f l i g é s , m a is D ie u e n c h a în e c e t am o u r -p r o p r e p a r
c e t t e v i v e f e n iib ilité d o n t n o u s n e fom m e s p a s le s
m a î t r e s ; e lle e ft in v o lo n t a i r e , & n e p o u v a n t n o u s
e n d é f a i r e , n o u s t r o u v o n s p lu s d’ e x p é d ie n t d’ en
f a i r e c e f fe r la c a u fe en fo u la g e a n t le s m ifé r a b le s . I l
fa u t a v o u e r q u e le s S to ïc ie n s é to ie n t d e p a u v r e s
p h ilo fo p h e s , d e p r é t e n d r e q u e la p it ié é to it u n e p a f-
îio n b lâm a b le , e lle q u i fa it l ’h o n n e u r d e l ’h um a n ité .
J e n e p u is c om p r e n d re q u ’o n a it é t é f i lo n g - t em s e n t
ê t é d e la m o r a le d e c e s g e n s - là ; m a is il s fo n t a n c
ie n s , a in fi fu ffe n t - ils m il le fo is p lu s r id ic u le s , il s fe r
o n t to u jo u r s l ’a dm ira t io n d e s p e d an s . L a p it ié e ft
u n e p a ffio n b ie n r e fp e t ta b le i, e lle e ft l ’a p a n a g e de s
coe u r s b ie n f a i t s , e lle e ft u n e d e s p lu s fo r t e s p r e u v e s
q u e le m o n d e e ft c o n d u it p a r u n e fag e fl'e in f in ie ,
q u i fa i t c o n d u ir e to u t à fe s f in s , m êm e p a rm i le s
ê t r e s l ib r e s , fan s g ê n e r l e u r l ib e r t é . P lu s je fa is r é fle x
io n fu r c e s t ro is lo is d e la Providence g é n é r a le , p lu s
j e fu is fu r p r is d e v o i r tan t d ’a th é e s d a n s l e f ie c le o ù
n o u s fom m e s . S i n o u s n ’a v io n s d ’a u t r e s p r e u v e s d e
l a D iv in i t é q u e c e lle s q u i fo n t m é t a p h y f iq u e s , je n e
f e r o i s p a s lu rp r is q u e c e u x q u i n ’o n t p a s le g én ie
t o u rn é d e c e c ô t é - l à , n ’ y fu ffe n t p a s fe n fib le s . M a is
c e q u e j e v i e n s d e d ire e ft p r o p o r t io n n é à to u te s fo r t
e s d e g é n i e s , & e n m êm e t em s f i f a t is f a if a n t , q u e je
d o u t e q u e to u t h om m e q u i v o u d r a y fa i r e a t t e n t io n ,
n e re c o n n o if fe u n e Providence. Q u i r e c o n n o it u n e
Providence r e c o n n o it u n D ie u : o n a fa it f o u v e n t c e
r a ifo n n em e n t , il y a u n D i e u , d o n c i l y a u n e Pro vidence.
P a r - l à o n é to it o b lig é d e p r o u v e r l’ e x i f t e n c e
d ’unye D iv in i t é p a r d’ a u t r e s v o ie s q u e p a r l a Pro vidence
: c’ e ft c e q u i e n g a g e o it le s P h ilo fo p h e s à a l le r
c h e r c h e r d e s r a ifo n s m é t a p h y f iq u e s , p e u fe n fib le s &
fo u v e n t fa u f f e s , a u - lie u q u e c e t a r g um e n t - c i e ft c e r t
a in , i l y a u n e Providence, d o n c i l y a u n D ie u :
v o i c i q u e lq u e s -u n e s d e s d ifficu lté s q u ’o n p e u t f a i r e
c o n t r e la Providence.
I l y a d an s l e m o n d e p lu fie u r s d é fo r d r e s , b ie n d e s
c h o fe s in u t ile s & m êm e s n u ifib le s . L e s E p ic u r ie n s
p r e f fo ie n t c e t t e o b j e â io n , & e l l e e ft r e p é t é e p lu s
d ’u n e fo is d an s le p o ëm e d e L u c r è c e :
Nequaquam nobis d ivi n i tus effe creatam
Naturam mundi quæ tanta ejl pradita culpâ.
•le s ro c h e r s in a c c e f l ib le s , le s d e fe r ts a f f r e u x , le s m o n t
r e s , l e s p o i f o n s , le s g r ê le s , le s tem p ê t e s , &c. é to ie n t
a u tan t d’a r g um e n s q u ’o n jo ig n o it a u x p r é c é d e n s .
J e ré p o n d s i ° . q u e D ie u a é t a b li dans l ’u n iv e r s
d e s lo i s g é n é r a le s , fu iv a n t le fq u e l le s to u te s c h o fe s
p a r t ic u l iè r e s > fa n s e x c e p t io n , o n t le u r u fa g e p r o p r e ;
P R O
& q u o iq u ’ e lle s n o u s p a ro if fe n t fâ c h e u fe s & in c om m
o d e s , le s r é g lé s g é n é r a le s n ’e n fo n t p a s m o in s fit-
g e s & fa lu ta ir e s . I l n e c o n v ie n d r o it p o in t à D ie u d e
d é r o g e r p a r d e s e x c e p t io n s p e r p é tu e lle s . 2 0. O n r e g
a rd e b ie n d e s c h o fe s c om m e d e s d é fo r d r e s , p a r c e
q u ’o n e n ig n o r e la r a i f o n & l e s u f a g e s ; & d è s q u ’o n
v ie n t à le s d é c o u v r i r , o n v o i t u n o rd r e m e r v e i l le u x .
P a r e x em p le , c e u x q u i a d o p t a ie n t l é f y f t èm e a f t ro -
n om iq u e d e P t o lo m e e , t ro u v o ie n t d an s la ft ru f tu r e
d e s c i e u x , & d an s l’ a r ra n g em e n t d e s c o rp s c é le f t e s ,
d e s e fp e c e s d’ir r é g u la r it é s & d e s c o n tr a d ic t io n s m ê m
e q u i le s r é v o l to ie n t . D e - là c e t t e ra ille r ie o u p lu tô
t c e b la fp h èm e d ’A lp h o n fe r o i d e C a f t i l le & g ran d
m a th ém a t ic ie n , q u i d ifo it q u e f i la d iv in it é l’a v o i t
a p p e llé à fo n c o n fe i l , il lu i a u r o it d o n n é d e b o n s
a v is . M a is d e p u is q u e l ’a n c ie n f y f t èm e a fa it p la c e à
u n a u t r e b e a u c o u p p lu s f im p le , & p lu s c om m o d e ,
le s em b a r ra s o n t d i fp a r u , & l e m o n d e s’ e ft m o n t ré
fo u s u n e fo rm e à la q u e lle o n d é f ie ro it A lp h o n fe lu i-
m êm e d e t r o u v e r à r e d ir e . A v a n t q u ’o n e û t d é c o u v
e r t e n A n a tom ie la c ir c u la t io n du fa n g & d’a u t r e s
v é r i t é s imp ortantes"'* le v é r i t a b le u fa g e d e p lu f ie u r s
p a r t ie s d u c o r p s h um a in é to it ig n o r é , a u -lieu q u ’à p r é -
fe n t i l s ’ e x p l iq u e d’u n e m a n ié r é fe n fib le . 3 0. Q u a n t
a u x c h o fe s in u t ile s , i l n e fa u t p a s ê t re f i p r om p t à le s
q u a lif ie r . A in fi la p lu ie tom b e d an s l a m e r ; m a is
p e u t - ê t r e e n tem p e r e - t -e l le la f a lu r e , q u i fan s c e la
d e v ie n d ro it p lu s n u ifib le a u x p o i f f o n s , & le s n a v ig
a t io n s e n t ir e n t fo u v e n t d e s ra fra îc h iffém e n s b ie n
e ffe n t ie ls . 4 0. E n fin o n t r o u v e d e s u t ilit é s t r è s - c o n f i-
d é r a b le s d an s le s c h o fe s q u i p a ro if fe n t d iffo rm e s o u
m êm e d a n g e r e u fe s . L e s m o n f t r e s , p a r e x em p le , fo n t
d ’a u tan t m ie u x fe n t ir la b o n t é d e s ê t r e s p a r fa it s .
L ’e x p é r ie n c e a f ç u t ir e r d e s p o ifo n s m êm e s d’ e x c e l -
le n s r em e d e s . A jo u to n s q u e le s b o rn e s d e n o t r e e f-
p r it n e p e rm e t te n t p a s d e p r o n o n c e r d é c ifiv em e n t
lu r c e q u i e ft b e a u o u l a i d , u t ile o u in u t ile d an s u n
p la n im m e n fe . L e h a f a r d , d i t e s - v o u s , c a u fe a v e u g
le , in flu e fu r u n e q u an tité d e c h o f e s , & le s fo u ft r a it
p a r c o n fé q u e n t à l ’em p ire d e la d iv in it é . M a is q u ’ eft-
c e q u e l e h a fa rd ? L e h a fa rd n ’ e ft r ie n ; c ’ e ft u n e fic t
io n , u n e c h im e r e q u i n ’a n i p o flib il it é * n i e x if te n c e .
O n a t t r ib u e a u h a fa rd d e s e ffe ts d o n t o n n e c o n n o ît
p a s le s c a u fe s ; m a is D i e u c o n n o ifl'an t d e la m a n ié r é
là p lu s d i f t in û e to u te s le s c a u fe s & to u s le s e f f e t s ,
t an t e x ifta n s q u e p o f l ib le s , r ie n n e fa u r o it ê t r e h a fa r d
p a r ra p p o r t à D i e u . M a is à l ’é g a r d d e D i e u , c o n t in
u e z -v o u s , n ’y a - t - i l p a s b ie n d e s c h o fe s c a fu e lle s ,
c om m e le n om b r e d e s f e u ille s d’u n a r b r e , c e lu i d e s
g ra in s d e fa b le d e t e l o u t e l r iv a g e ? J e r é p o n d s q u e
le n om b r e d e s fe u i l le s n’ e ft p a s m o in s d é t e rm in é q u e
c e lu i d e s a r b r e s & d e s p lu s g ran d s c o r p s d e l’u n iv e r s .
I l n ’ e n c o û t e p a s p lu s à D ie u d e f e r e p r é fe n t e r le s
m o in d re s p a r t ie s d u m o n d e q u e le s p lu s c o n fid é r a -
b le s ; & le p r in c ip e d e l a r a ifo n fu ffifan te n ’ e ft p a s
m o in s e ffe n t ie l p o u r r e g l e r le u r n o m b r e , le u r p l a c e ,
& to u te s le s a u t r e s e ir c o n f t a n c e s q u i le s c o n c e rn e n t ,
q u e p o u r a flig n e r a u f o le il fo n o r b i t e , & à la m e r
Io n lit . S i le h a fa rd a v o i t lie u d an s le s m o in d re s c h o f
e s , i l p o u r ro it l’a v o i r d an s le s p lu s g ran d e s . D u
m o in s o n a v o u e r a q u e c e q u i d é p e n d d e la l ib e r té d e s
h om m e s & d e s a u t r e s ê t r e s in t e l l ig e n s , n e fa u r o it
ê t r e a ffu je t t i à la Providence. J e ré p o n s q u ’ i l fe r o i t
b ie n é t ra n g e q u e le p lu s b e a u & le p lu s e x c e lle n t o r d
r e d e s c h o fe s c r é é e s , c e lu i d e s in t e l l ig e n c e s , fu t
fo u f t r a it a u g o u v e rn em e n t d e D i e u , a y a n t r e ç u l’ ex
if t e n c e d e lu i c om m e to u t le r e f t e , & ra ifan t la p lu s
n o b le p a r t ie d e f e s o u v r a g e s . A u c o n t r a i r e , i l e ft à
p r é fum e r q u e D ie u y fa it u n e a t t e n t io n to u te p a r t ic
u l iè r e . D ’a i l le u r s , fi l’u fa g e d e l a l ib e r té d é t ru ifo it
le g o u v e rn em e n t d i v in , i l n e r e ft e r o i t p r e fq u e r ie n
d e s c h o fe s fu b lu n a ire s q u i fu t fo u s la d é p e n d an c e d e
D i e u , p r e fq u e to u t c e q u i f e p a ffe fu r l a te r r e é tan t
l’ o u v r a g e d e l ’h om m e ô c d e fa lib e r t é . M a is D ie u e n
P R O
d ir ig e a n t le s é v é n em e n s n ’e n d é t r u i t , n i m êm e n ’ en
c h an g e la n a tu re & le p r in c ip e . I l a g it à l ’é g a r d d e s
ê t r e s lib re s d ’u n e f a ç o n , s ’i l e ft p e rm is d e p a r le r a in f i,
r e fp e é h ie u fe p o u r le u r l ib e r té . S ’i l y a q u e lq u e d iffic
u lt é à c o n c i l ie r c e t t e a f t io n d e D i e u a v e c la lib e r té
d e l’h o m m e , le s b o rn e s d e n o t r e e fp r it d o iv e n t e n
am o r t i r l ’ im p re fl io n . C om m e n t D i e u , d it l’a d v e r fa ir e
d e la Providence, p e u t - il em b r a ffe r la c o n n o iffa n c e
& le fo in d e t an t d e c h o fe s à la fo is ? P a r le r a in f i ,
c ’ e ft o u b lie r la g r a n d e u r , l’ in fin it é d e D ie u . Y a - t - il
q u e lq u e ré p u g n a n c e à a dm e t t re d an s u n ê t r e in fin i
u n e c o n n o iffa n c e fa n s b o rn e s & u n e a f t io n u n iv e r -
i e l le } N o u s -m êm e s , d o n t l’ e n te n d em e n t e ft r e n fe r m
é d an s d e fi é t ro ite s b o r n é s , n e fom m e s n o u s p a s
t ém o in s to u s le s jo u r s d e l ’a r t ific e m e r v e i l le u x q u i
ra ffem b le u n e fo u le d’ o b je t s fu r n o t r e r é t in e , & q u i
e n t ra n fm e t le s id é e s à l’am e ? N ’ é p r o u v o n s -n o u s p a s
p lu f ie u r s fe n fa t io n s à la fo i s ? N e m e t to n s -n o u s p a s
e n d é p ô t d an s n o t r e m ém o ir e u n e q u a n t it é in n om b
r a b le d ’id é e s & d e m o t s , q u i f e t ro u v e n t au b e fo in
d a n s u n o r d r e & a v e c u n e n e t t e t é m e r v e i lle u fe ? E t
c om m e i l y a d iv e r fe s n u a n c e s d e g ra d a tio n s e n t r e le s
h om m e s , & q u ’u n id io t d e p a y f a n a b e a u c o u p m o in s
d ’ id é e s q u ’u n p h ilo fo p h e d u p r em ie r o r d r e , n e p e u t -
o n p a s c o n c e v o i r e n D ie u to u te s le s id é e s p o f lib le s
a u p lu s h au t d e g r é d e d ift in & io n ? N ’e ft-il p a s in d ig
n e d e D ie u d ’e n t r e r d an s d e p a re ils d é ta ils ? P a r le r
a in f i , c’ e ft fe f a i r e u n e fa u ffe id é e d e la m a je ft é d e
D ie u . C om m e i l n ’y a n i g r a n d , n i p e t it p o u r l u i , il
n ’ y a r ie n n o n p lu s d e b a s & d e m é p r ifa b le à fe s
y e u x . I l e ft a u c o n t r a i r e p a r fa item e n t c o n v e n a b le à
l a q u a lit é d’ E t r e fu p r èm e d e d i r ig e r l ’ u n iv e r s d e te lle
fo r t e q u e le s p lu s p e t it e s c h o fe s p a r v ie n n e n t à fa
c o n n o if f a n c e , & n e s ’e x é c u t e n t p o in t fan s fa v o lo n t
é . L a m a je ft é d e D ie u c o n fift e d an s l’e x e r c i c e d e
f e s p e r f e f t io n s , & c e t e x e r c i c e n e fa u r o it a v o i r lie u
f a n s f a providence. L e s a f f lig io n s d e s g e n s d e b ie n
fo n t d u -m o in s in c om p a tib le s a v e c le g o u v e rn em e n t
d ’u n D i e u f a g e & j u fte ? L e s m é c h a n s d’u n a u t r e c ô t é
p r o fp e r e n t & d em e u r e n t im p u n is . N o u s v o i c i p a r v
e n u s a u x d ifficu lté s le s p lu s im p o r t a n t e s q u i o n t
e x e r c é d an s to u s le s â g e s le s P a y e n s , le s Ju i f s & le s
C h r é t ie n s . L e s P a y e n s , fu r - to u t to u te s le s fo is q u ’il
a r r i v o i t q u e lq u e c h o fe d e c o n t r a ir e à le u r s v oe u x ,
& q u e le u r y e r t u n e r e c e v o i t p a s la r é c om p e n fe à la q
u e lle il s s ’ a t t e n d o ie n t ; le s P a y e n s , d i s - j e , f o r -
m o ie n t au ffitô t d e s fo u p ç o n s in ju r ie u x c o n t r e D ie u
& c o n t r e f a providence, & il s s ’ e x p r im o ie n t d’u n e
m a n ié r é im p ie . L e s o u v r a g e s d e s p o è t e s t r a g iq u e s e n
fo n t p le in s . I l fe p r é fe n t e p lu fie u r s fo lu t io n s q u e je
n e f e r a i q u ’in d iq u e r . i ° . T o u s c e u x q u i p a ro iffe n t
g e n s d e b ie n ne le fo n t p a s ; p lu fie u r s n ’ o n t q u e l ’a p p
a r e n c e d e la p i é t é , & le u r s a f t io n s n e p a ffe n t p o in t
ju fq u ’ à le u r s coe u r s . 2 0. L e s p lu s p i e u x n e fo n t p a s
e x em t s d e t a c h e . 3 0. C e q u e le s h om m e s re g a rd e n t
c om m e d e s m a u x n e m é r it e p a s to u jo u r s c e n om ; c e
n ’ e ft p a s t o u jo u r s ê t r e m a lh e u r e u x q u e d e v i v r e d an s
l ’o b f c u r it é , c e s fitu a t io n s fo n t f o u v e n t p lu s c om p a t
ib le s a v e c le b o n h e u r q u e l’é lé v a t io n & le s r i c h e f -
f e s . 4 0. L e c o n te n t em e n t d e l’e fp r i t , le p lu s g ran d d e
to u s le s b ie n s , fu ffit p o u r d é d om m a g e r le s ju ft e s a fflig
é s d e le u r s t r a v e r fe s . 5 0. L ’ iffu e e n e f t a v a n t a g e u fe ,
le s c a lam ite s f e r v e n t à é p r o u v e r , & fo n t to ta lem e n t
à la g lo ir e d e c e u x q u i le s e n d u r e n t , e n a d o r a n t la
m a in q u i le s f r a p p e . 6 ° . E n fin la v i e fu tu r e lè v e r a
I e fe a n d a le a p p a r e n t , e n d ifp e n fan t de s
a i f tn b u t io n s fu p é r ie u r e s a u x m a u x p r é fe n s . O n
t r o u v e d e t r è s - ju d ic ie u fe s r é fle x io n s fu r c e fu je td a n s
le s a u te u r s p a y e n s . S é n e q u e a c o n fa c r é u n t ra it é e x p
r è s . Quare v iris bonis mata accidant, cum f i t P ro v i-
aen tia. L e s m é c h a n s d ’ un a u t r e c ô t é p r o fp e r e n t &
d em e u r e n t im p u n is , a u t r e em b a r ra s p o u r le s P a y e n s .
D e - l à c e m o t im p ie d e J a fo n d an s S é n e q u e , q u an d
M e d é e s e n v o le a p r è s a v o i r é g o r g é fe s fils : tefiare
P R O 517
nullos ejje, quia veheris, deos. M a is p e r fo n n e n ’a t r a ité
Ce fu je t a v e c p lu s d e fo r c e q u e C la u d ie n d an s fo n
p o ëm e c o n t r e R u f in . L e m o r c e a u e ft t r o p b e a u p o u r
n e p a s le t r a n fe r ir e .
S ap e mihi dubiam traxit fententia mentent,
Curarent fuperi terras, an nullus ineffet
Reclor, & incerto fiuerent mortalia cafu.
Nam cum difpofiti quoefijfem fcedera mundi,
Praferiptosque mari fines , annique meatus ,
E t lu c is noclifque vices, tune omnia rebar
Confilio firmata D e i , qui Lege movtri
S id é ra , qui fruges diverfo tempore na fc i9
Qui variam Phceben alieno jujfe rit igné
Lompleri, folemque f u o , porrtxerit undis
Litto ra, teLLurem medio Ubraverit axe.
S e d cum res hominum tantâ caligine volvi
Refpicerem, Latofque d iu fiorere nocentes,
Vexarique p io S , rurfus Labefacla cadebat
R e llig io , caufoeque viam non fponte fequebar
Alte riu s , vacuo quee currere fidera motu
Affirmât, magnumque novas perinane figuras
Fortund non arte rég i, quee numina fen jii
Ambiguo, vel nuUa p u ta t, vel n e f cia veri.
A b flu lit hune tandem Rufini ptena tumultum
Abfolvitque deos, & c .
P lu fie u r s m é c h an s p a ro iffe n t h e u r e u x fa n s l’ ê t r e ;
ils fo n t le jo u e t d e s p a l l io n s , & la p r o ie d e s rem o rd s
fan s c e ffe r e n a iffa n s . i ° . L e s b ie n s d o n t le s m é c h an s
jo u if fe n t f e c o n v e r t if fe n t p o u r e u x o rd in a irem e n t
e n p o ifo n . 3 0 . L e s lo is h um a in e s fo n t d é jà p a y e r à
p lu fie u r s c o u p a b le s la p e in e d e le u r s c r im e s . 4 0.
D ie u p e u t fu p p o r t e r le s p é c h e u r s , & le s c om b le r
m em e d e b i e n f a i t s , fo it p o u r le s ram e n e r à l u i , fo it
p o u r r e c om p e n fe r q u e lq u e s v e r tu s h um a in e s : i l e ft
d e fa g r a n d e u r , & fi j ’o f e a in fi p a r le r , d e f a g é n é r o -
fit é d e n e f e p a s v e n g e r im m é d ia tem e n t a p r è s l’ o ffen -
fe . 5 0 . L e tem s d e s d e ft in é e s é t e rn e lle s a r r i v e r a , &
c e u x q u i é ch a p p e n t à -p r é fe n t à la v e n g e a n c e “ d i v in e ,
& q u i jo u if fe n t e n p a ix du c ie l i r r i t é , fe ro n t o b l ig é s
d e b o ir e à lo n g s t ra it s le c a lic e q u e D ie u I le u r a
p r é p a r é d an s fa fu r e u r . Voye^ Particle du Manichéisme.
Providence , ( Mythol. ) L e s R om a in s h o n o -
r o ie n t la Providence c om m e u n e d é e f fe p a r t ic u liè r e ,
à la q u e lle il s é r ig e o ie n t d e s fta tu e s . O n la r e p r é fe n -
to i t o rd in a irem e n t f o u s la f ig u r e d ’u n e fem m e ap p
u y é e fu r u n e c o lo n n e , te n an t d e l a m a in g a u c h e u n e
c o rn e d’ a b o n d a n c e r e n v e r fé e ; & d e la d r o i t e , u n b â to
n , a v e c le q u e l e l l e m o n t re u n g lo b e , p o u r n o u s a p p
r e n d r e q u e la Providence d iv in e é t e n d fe s fo in s fu r
t o u t l ’u n iv e r s . E l le e ft a ffe z fo u v e n t a c c om p a g n é e
d e l’a ig le o u d e la fo u d r e d e Ju p i t e r , p a r c e q u e c ’e ft
à J u p i t e r , p r in c ip a lem e n t c om m e a u f o u v e r a in d e s
d i e u x , q u e le s P a y e n s a t t r ib u o ie n t la Providence q u i
g o u v e r n e to u te s c h o fe s .
P R O V I D E N T I A 9 ( A r t numifmat. ) V a il la n t
n o u s d o n n e d an s fe s c o lo n ie s u n e m é d a ille d’A u g u f t e
a v e c le t it r e d e D ivu s , a u r e v e r s d e la q u e lle e ft u n
a u t e l a v e c c e t t e lé g e n d e . Mun. ital. provident,
perm. Aug. & u n e d e T ib e r e , d o n t le t y p e d u r e v e r s
e ft u n a u t e l , fu r le q u e l e ft l’in f c r ip t io n , Providen-
tiæ Augusti. L a lé g e n d e d u c o n to u r e f t , Munic.
italic. perm. divi Aug, C e s m o t s , permifiu A u -
gu jli o u d iv i A u g u fi i, n e fe r a p p o r te n t p o in t au t y p
e , m a is à la p e rm iffio n d e b a t t re m o n n o ie , a c c o r d
é e à c e tt e v i l l e p a r A u g u f t e . ~
L e m o t d e providentia , q u i fe t ro u v e jo in t à c e t
a u t e l fu r c e s m é d a ille s & fu r u n e a u t r e , fig n if ie
q u ’A u g u f t e e f t m is a u r a n g d e s d i e u x , p a r c e q u ’ il a
im it é le u r p r o v id e n c e dans le s fo in s p a te rn e l s q u ’ i l
a p r is d e l’ em p ire . A u f li p lu fie u rs d e c e s m é d a ille s
jo ig n e n t l e t it r e d e pater a u n om d ’A u g u ft e .
M u r a to r i n o u s d o n n e u n e io fc r ip t io n d’A u g u f t e