kerk. Behalve de stedelgke regering houdt op drt stadhuis ook de
mihtieraad zijne zitting. Achter dit gebouw is het I Jklokaal , waar
de maten en gewigten van het arrondissement B r e d a geijkt worden.
Het Pa leis van J us t i t i e , in de St. Catharinastraat, in het jaar
1828 gebouwd , is met ruime vertrekken voorzien , waarin de arron-
dissements-regtbank en het kantongeregt .zitting houden. Naar dit
gebouw, hetwelk met eenen cenvoudigen, maar netten voorgevel
prijkt, gaat men ter wederzijden längs trappen op, onder welke de toe-
gang naar het Yalkenberg gevonden wordt.
Het Ilnis van a r r e s t , vroeger het Rasp- of Tuchthui s , staat
aan de Oostzijde van de Halstraat, op den lioek van de Oude Fest
ter plaatse waar vroeger de Yleeschhal gestaan lieeft, naar welke deze
straat liaren naam draagt. In het jaar 1707 werd het daar destijds
staande gebouw tot een Tuchthuis ingerigt. Dit Tuchthuis is, den 8
April 1774, geheel afgebrand , waarbij zeven aldaar opgeslotene vrou-
wen, jammerlijk omkwamen ; terwijl al de overige tuchtelingen het
ontvlugtten , behalve een , die de Regenten om die reden mede heb-
Len vrijgelaten. Dit huis, kort daarna in zijnen teg’enwoordigen staat
herbouwd zijnde, is thans zeer geschikt tot het doel, waartoe het
bestemd is.
Men had vroeger te B r e d a nog twee Gevangenhuizen , als: een
voor de krijgs'magt, gemeenlijk de Gewcldiger geheeten, zijnde een
’ *n 6et Jaar 1684 gestiebt, gebouw , nabij de Antwerpsche
poort. Het andere was bestemd voor de misdadigers, die in de stad en
baronnie van B r e d a , uitgezonderd binnen de vrijheden van Oosterhout
en Roosendaal, gevat werden , hetwelk op het einde der Molenstraat stond
en een overgebleven toren der stadsveslen was, waarom het onder den
naam van den Gevangentoren bekend was. Deze zijn. echter beide
in het jaar 1823 afgebroken en door burgerwoningen vervangen.
Y‘ee.s c h h a l i aan de Groote Mar kt , is gebouwd in het jaar
1613. Het is een ruim en fraai gebouw. Boven deze hal houden die van
het St. Jor i sgi ld of de Broederschap van den voetboog, hunne
gewone vergaderingen , waarom ook St. Joris , den draak doodende in
den niet onaanzienlijken voorgevel gebeeldhouwd is.
_ De Waa g, aan de Oostzi jde van de Haven, bij de Hooge
b rug, is in het jaar 1639 gebouwd, ter plaatse, waar vroeger een
gebouw gestaan heeft, dat vermoedelijk reeds in het jaar 1583 tot dat
gebruik bestemd was. Het tegenwoordige gebouw is in het jaar 1838
van eenen nieuwen voorgevel voorzien en even als de daar tegen aan-
• palende R iv i e r - v i s c h m a r k t , waarvan het dak thans aan de voor-
zijde op zeven kolommen en aan de achterzijde tegen de Waag rust
aanmerkelijk verfraaid. Boven de Waag komen die van het St. Se-
bast iaansgi ld of de Broeder schap van den Edelen Handboog
bijeen. De Ze ev i sc hma r k t , die overdekt is door een dak , dat op 32
in vier rijen staande, kolommen rust , en de in het jaar 1838 ver-
nieuwde Loskraan worden in de nabijbeid gevonden.
De inwendig niet ondoelmatig ingerigte Schouwburg is een parti-
kulier gebouw, waarin des winters door reizende tooneelgezelsehappen
.voorsletlmgen gegeven worden, terwijl het tevens ook tot het geven
van concerten en dergelijke gebruikt wordt.
Onder de verdpre openbare gebouwen verdienen melding de volgende,
alle aan de Gasthuisvelden gelegen, als: het Groot -Arsenaal , ruim
60 eil. lang en 14 breed, zijnde een zeer schoon gebouw, dat twee
verdiepingen en eenen zolder heeft, en in tijd van oorlog geblindeerd
wordt; het 'Ni euw-Ar senaal , lang 3 4 , breed 10 eil.j het Klein-
Ar senaal , lang 40, breed 13 eil.; eene Hout loots en een Kogelpark
met loots. Voorts het Nieuw - L a b o r a t o r i u m, in de hat van
bastion Martini; het Oud- La bo ra tor ium, achter het Kasteei; twee
groote bomvrije B u skru idm agazij n e n , het eene aan de Gasthuisvelden
en het andere, Schorsmolen geheeten, achter den Haagdijk; vijf
kleinere bomvrije B uskr uidina gazijn en , gelegen in de bastions Holland,
Maurits en Bekaf en tusschen die van Ginneken, Nassau en Martini.
Drie Kazemat ten in de bastions Duifhuis (zijnde voormaals gedurende
een beleg de bomvrije wjjkplaats van den Gouverneur der vesting ge-
weest), ’s Boschen Ginneken, thans allen in vervallen staat. TweeKruid-
torens , waarvan een den naam van Tur f toren draagt, ter herin-
nering aan de vermeestering der vesting, door middel van het turf-
schip van A d h ia a n v a n B e rg e n ; drie verwulfde Sor t i en en drie verwnlfde
Commu nicat ien onder den hoofdwal, leidende tot de buitenwerken ;
de Hoofdwacht , aan den hoek van de Hai- en St. Janstraten, en het
voormalige Statenhuis , in de St. Janstraat, tegenwoordig tot kazerne
dienende ; werdende, behalve dit gebouw , nog tot kazerne gebezigd :
het voormalig klooster St. C a t h a r i n e n d a l , de Groot e -Rui ter -
s t a l , de Kleine-Rui ters tal en de zoogenaamde Hooge b a r a k k e n ;
terwijl de Lage- of Antwerpsche b ar a kk e n, thans een partiku-
lier eigendom zijnde, tot woningen voor schamele lieden zijn ingerigt.
De H e r v o rm d e g e m e e n t e t e B r e d a , die tot de klass. en ring van
Breda behoort, en , behalve de militairen en hunne huisgezinuen , ruim
1730, met dezen echter ongeveer 3400 zielen te lt, moet reeds voör het jaar
1339 bestaan hebben , althans , wij vinden reeds in dat jaar A d r ia n o s
d e K d i p e r als cerste Predikant vermeld. De gemeente was zeer spoedig
in bloei toegenomen, zoodat zij in het jaar 1623 , toen B r e d a aan de
Spanjaarden overging , reeds door drie Leeraars bediend werd. Deze zieh
toen genoodzaakt ziende de vlugt te nemen , bleef de gemeente herder-
loos , tot in het jaar 1637 , toen de stad weder aan de Staten kwam ,
waarop in het volgende jaar tot Predikanten beroepen werden C h r i s t ia n ü s
L o s e c a t io s , die in het jaar 1666 emeritus werd ; L o d o v ic u s ä R e n e s s e ,
die later tot Hoogleeraar in de godgeleerdheid aan de toen ingestelde
doorluchtige school benoemd werd, waarna bij in het jaar 1671 overleed,
en J o h a n n e s H a n k io s , die reeds in het jaar 1636 gestorven is. Door-
dien deze gemeente zoo aanmerkelijk toenam , werden in het jaar 1666,
een vierde en in het jaar 1739 nog een vijfde Predikant beroepen. Later
is dit getal echter weder tot drie verminderd, zoo als het tegenwoordig
hog is. Onder degenen, die vroeger hier het leeraarambt bekleed hebben ,
vinden wij vermeld den beroemden J a c o b o s T r ig ia n d o s , die , den 22 September
1703 , als Hoogleeraar in de godgeleerdheid aan de hoogeschool
te Leyden overleed. Deze was , van het jaar 1678 tot 1680 , Predikant te
B r e d a . Het beroep geschiedt ingevolge acte van collatie van den Koning.
De Gr o o t e k e rk Staat aan de Groolemarkt, en was eerst aan de
H. B a r b a r a , patrones der stad , later aan de H. Maagd toegewijd,
waarom zij de L i e v e Vr o uwe k e r k genoemd werd. Zij was niet
alleen de stadsparochiekerk , maar ook tevens eene collegiale kerk,
waarin een kapittel van twaalf Kanunniken , benevens eenen Dcken , was
gestichl, terwijl door eenen der Kanunniken altijd de pastorie der pa-
rochie bediend werd. Toen na de laatste inneming van B r e d a , door
Prins F r e d e r ik H e n d r i k , deze kerk aan de Hervormden overging , is het
gezegde kapittel vernietigd, en zijn de daaraan behoorende goederen , bij
■’s Prinsen domeinen ingelijfd , ten einde de inkomsten , tot onderhoud
II. D e e l . 4 4