6oo
S C H O L I A
I N
L I B R U M S A C R A M E N T O R U M
B. G R E G O R I I M A G N I ,
à F. A n g e l o R o c c a , Camerte
De libri nomine & AuUore.
A N t e qju a m Scholia in Gregorii Magni Sacra-
mencorum Librum aggrediamur, duo potiffimùm
Ici eu digna videncur : atque illud in primis , eue
fcilicet hujus generis Codex, preces & orationes cbmple-
dens, Liber Sacramentorum, vel potius Sacramentarium,
five Sacramentarius liber nuncupemr. Olim namque, ut
Pamelius teftatur , facramenta vocitabantur non folùm
Millie facrificium, verumetiam Miftàrum orationes, quæ
Euchariftiæ facr amentum in primis circumfpiciunt,quæque
Colledæ item dicuntur ob rationes fuo loco aflignandas.
Hinc Codex, quem præ manibus habemus , Liber Sacramentorum,
vel potiùs, & rediùs fortaflè, fàlvo meliori
judicio, Sacramentarius inferibi folet, ut videre eft apud
veteres & probatiffimos Catholicæ Ecclefiæ Scriptores : è
quorum numéro funt Albinus Flaccus Alcuinus de Eccle-
fiafticis ofliciis, cap. de Quadragefima in Sabbato ante Palmas
, & Feria fexta in Parafceve : Amalarius Fortunatus
lib. i. in fècunda Præfatione, non fèmel » 8c cap. i. 9. 12.
23. & lib. 3. cap. 40. 8c lib. 4. capt 23. 30. 42. Miéro-
loguscap. 13. 24. 2j. 31. 42. 49. 55. Hi omnes didis in
ldcis non libri Sacramentorum, fed Sacramentarii voce
fèmper u(î funt. Ex recentioribus autem Scriptoribus,item-
que probatiffimis, Jo. Francifcum de Pavinis in Canoni-
zatione fàndi Bonaventuræ, ante art. 1. part. 1. tom. 7.
Jo. Stephanum Diirantum, lib. 2. de ritibus Ecclefiafti-
cis cap. 17. num. 8. Cæfarem Baronium S. R.*E. Car-
dinalem in Martyrologio die 18. Januarii, 8c Jacobum
Pamelium in Præfatione ad Micrologum, Sacramentarii
nomine ufos fuiflè inveni. Nam tametfi Pamelius in fè-
cùndo tomo Liturgie«n in Prolegom. de beati Gregorii
Sacramentorum codice, rediùs Sacramentorum librum,
quàm Sacramentarium inferibi affirmât i in loco tamen citato
didum librum Sacramentarium abfblutè nuncupavit.
Quamvis itaque fôlus "Walafridus, Strabo huic feritendi
modo fuis in feriptis adverfàri vidc|(ttrj 8c exemplaria mfs.
quæ à Librariorum arbitrio plerumque pendent, Walafrido
favere videantur : tamen ad ambiguitatem faltem vitan-
dam, Sacramentarium, quàm librum Sacramentorum reclus
inferibi debere videtur. Si enim hujus generis opus,
a B. Gregorio confcriptum, Liber Sacramentorum inferi-
batur, feptem Sacramenta Ecclefiæ in eo comprchendi facile
quis illico fùfpicabitur. Si autem Sacramentarium,
vel Sacramentarius nuncupetur, non facramenta, fèd fà-
cramentalia, quæ circa Euchariftiæ fàcramentum verfàn-
tur, in eo contincri quifque poterit non ab re judicare.
Utcumque autem fît •, opus, de quo loquimur, liber Sa-
cratnentorum infcriptu'm non inconfulto relidum eft, ob
codices mfs. Varicanos, qui Sacramentorum libri nomine
prænotantur, & præfèrtim ille, ceteris infignior, quem
impreffimus.
, Jacrarii jifoflolici Pnefefto conjcryta.
\ Reliquum eft ut fccundo loco a nobis propofitum ex-
plicemus: nam hujus generis codicem opus Gelafii Papa:
nomine prius editum invenio •, deinde a Gregorio Magno
reformatum, 8c nonnullis rebus ab aliis poftremo audum,
ut Walafridus Strabo in lib. de rebus Ecclefiafticis cap. 22.
teftatur in hanc verborum formam: Gelafins Papa tam a
ft , qudtn ab aliis compofitas preces dicitur ordinajfe: &
G alii arum Ecclefia fuis orationibus utebantur, qua &
adhuc d mult is habentur. Et quia tam incertis audoribu*
multavidebantnr inferta, & fenfus integritatem non ha-
bentia , curavit B. Gregorius rationabilia quaque coadu-
nare, & feclufis iis, qua vel nimia, vel inconcinna vide-
bantur, compofuit Librum, qui dicitur Sacramentorum,
ficut ex titulo ejus manifcftijfime declaratur. In quo fi
aliqua inveniuntur ad bunc fenfum claudicantia, non ab
illo inferta, fed ab aliis minus diligentibus pofiea credenda
funt fuperaddita. Hxc W alafridus: cujus verba ad ver-
B bum hoc loco reciravimus , ne ipfa amplius tamquam
Scholiis hifee pro quibilfdam locis dilucidandis, frequenter
defervientia, repetamus. Dehacitem re luculentiffi-
mum extat teftimonium Johannis Diaconi in vita ipfius
Gregorii Magni lib. 2. cap. 17. in quo ait hunc in mo-
dum 1 Sed & Gelafianum codicem de MiJJarum folemniis
multa fubtrahens, pauca convert ens, nonnull a adjiciens,
pro exponendis Evangelicis ledionibus, in unius libri vo-
lurnine coardavit. Hxc de libri Sacramentorum nomihe
& audore, pro folutione dubitationum, qux alicui fefe
offerre poflent.
S c h o l i a .
Col. 1. A. Item dicitur, Gloria in e*celfis Deo, Si
Epifcopus fuerit, dec. Alii codices habent, affuerit. Sed
prior Iedio videtur magis congruere verbis fubfequenti-
bus, quae funt: A Prejbyteris autem minime dicitur nifi
folo in Pafcha. Nunc autem alius, viget ulus.
Ibidem legitur: Deinde fequitur Apoflolus. Alii codices
mfs. habent: Deinde legitur Epiftola. Hxc autem le-
dfcio eft prioris declarativa, ipfam emendans.
Col. 2. A. In prima canonis parte, qux incipit hifee
verbis : Te igitur,aliquot confignationes cmcis, qux nunc
fiunt in ipfo canone, inter ilia verbal Hgc dona, hac mu-
nera, hac fantta facrificia illibata ; 8c inter alia ilia :
Benedidam, aferiptam, ratam, &c. atque aliis in locis,
non extant, negligentia fortafle Librariorum praetermiflae.
Hx namque crucis confignationes omnes antiqua: funt, 8c
myfteriorum plena:, qua: didtis in locis & alibi defide-
rantur: quia non folum ante confecrationem ad fandtifi-
candum oblata ,• fed etiam poft^confecrationem adChrifti
Salvatoris paffionem ac mortem reprxfentandam toties
in Canone repetuntur, ut aperte docent S. Auguftinus lib.
de Spiritu fandlo, Micrologus de Eccl. obferv. cap.
601 Sandli Gre
Amalar. Fortun. lib. 3. de Eccl. offic. c. 24. Ivo Carnoten.
ferm. de Convenicntia veter. 8c nov. Sacrifiai, S. Tho.
3. part. q. 83. art. 5. S. Bonavent. in expofit. Miflæ^ Gabriel
Biel in Can. Miffie, Gulielmus Durandus lib. 4. de
divin, offic. in expofit. Can. Stephanus Durantus de ritibus
Ecclef. 8c alii permulti. Hæ tamen confignationes fiiis
in locis repofitæ non funt, ut textus, prout jacet, fideliter
oftendatur, apertiflimis mendis, & innumeris quidem, turn
ad pundtuationem, 8c ad orthographiam, turn etiam ad
voces ip fas pertinentibus, exceptis,quæ fine ulla hæfitatio-
ne corrigi.debebant.
Col. 3. B. Legitur in codicibus mfT. Vaticanis Ta-
thai, pro Tbaddai• Hanc enim vocem Tathæus per aphæ-
refim figuram, originem à fonte Hebraïco traherc fùfpicari
poflumus, hoc eft ab eo nomine, quod eft Mattathias, id
eft Donatus à Domino, vel Donum Domini : hæc namque
vox, quæ componitur ex Ai at that, quod eft donum,
vel donans; 8c Ia, Deus, vel Dominus, quafi Donum Dei
vel Domini interpretaturi Eamdcm fignificarionem habetJ
Matthias per figuram fyncopen, fyllaba media detradla,
necnon Matthæus, id eft Donatus. Græci enim ta. in
ai diphthongum convertunt., dum aliquid ab aliis lin-
guis transferunt infuam : earn autem Græcorumdiphthon-
gum Latini per ae pronuntiare fblent. Quare hi non-
nihil à Græcisin formandis vocibus mutuantes ex a 8c 1,
formant diphthongum ae dicentes, Matthæus. Hinc
Tathæus per aphærefim quafi Mattathæus, vel Mattathias,
Aiat fyllaba detraóta, formatur. Cum vox igitur, Thath
aus, tambellè ad Hebraïcam vocem accedat; hanc di-
ftionem, non illam, retinendam die duxi. Adde etiam,
quod Pamelius in Sacramentorum item libro, quem fiib
Gregorii Magni nomine impreffit, hanc vocem, Tathai,
hoc loco invenit, & reliquit : fed in margine, Tatdai, ap-
pofuit cum afterifeo. Thaddæus autem, Laudans, five Con-
fitens, Latine dicitur.
Col. 3. D. Qui pridie qudm pateretur. Hoc in loco
defiderantur dux particular, quæ in Miflali nunc extant}
fed ea non inconfulto relieftæ videntur. Legitur enim Ele-
vatis, fine conjundione & ; ita etiam Deait, ablque par-
ticula enclytica ifta, que.
Col. 4. B. Super Diptycha. Mendosè legebatur, Dy-
ptitia. Diptychum enim five , Diptychon Græçè,
duplicatum Latinè dicitur, à <fi(, bis, 8c vel plica.
Diptychum autem pro duabus tabulis, quarum una vi-
vorum, altera verb mortuorum nomina continebat, quæ
in Mifla publicè recitabatur, hoc fumimr loco. Vivorum
enim nomina in ilia Canonis parte, qux incipit, Aiernen-
to, Domine, poft ilia verba : famulorum, famularum-
que tuarum, &c. Defundorum autem poft ilia verba :
Qui nos pracejferunt cum figno fidei, & dormi un t in fom-
no pads > redtabantur. De more hoc in Ecclefia fan&a
perantiquo, hoc eft de commemoratione tam vivorum,
quàm defundorum in Miftæ facrificio, quorum nomina in
Tabuljs confcripta erant, menrionem faciunt Gelafius Papa
feribens ad Anaftafium Auguftum, ut videre licet in 2.
Tomo concil. longè poft medium Epiftolæ*, Innocentais
primus epift. ad Decentium Eugubinum Epifcopum : id-
que legitur de confecratione dift. 1. cap. 73. S. Cyprianus
epift. 10. Tom. i. ubi offerri nomen, 8c epift. 66'. nomi-
nari in Sacerdotum prece pro T abularum recitatione dixit}
S. P. Auguftinus ad Clerum Hipponen. ep. 137. & ha-
betur 2. q. 1. c. 12. Nomen. Et. n.q. 3. c. 50. Quid obefi ?
Gregorius item in Regiftro lib. 3. ep. 37. & alii permulti.
Non defmit etiam, qui de Diptychis exprefsè fcribant.
DionyfiiiRnin^ Areopagita lib. de Eccl. Hierarchia cap.
3. expreflàm facit mentioncm de facrarum Tabularum my-
ftica recitatione. Nam quamvis in Latino textu legatur,
Aiyflica fandorum récitatio, nulla penitus de facris Tabulis
mentione fada} Græca tamen litera habet /t/JV
hoc eft, facrarum tabularum ; id quod ab interprète
fuit prætermiflum, vel obcarentiam hujus vocis,
, in ejus exemplari : aut quia de Sandorum tantum
recitatione in Mifïæ facrificio fieri folita Dionyfium
loqui putavit, ut Pamelius opinatur. Innoc. item ad Area-
:gorii Papæ. 602
A dium lmp. necnon Eudoxia Imperatrix ad eumdem Innocent.
mentionem de Diptychis expreflàm fàciunt. Has autem
litteras videre eft apud Gregorium Alexandriæ Ar-
chiepifc. in vita Chryfoftomi, ut refert Stcph. Durant.
Viguius quoque Papa diptychorum meminit in damna-
tione Theùdori Epifcopi Cæfareæ Cappadociæ, ut legitur
2. Tom. Concil. inter Décréta ejufdem Papæ. Fit etiam
mentio de iifHem diptychis apud Theodorum in hiftoria
Eccl. quam vocant Tripartitam, lib. 10. c. 25. in quo de
Chryfoftomo legitur : Is ergo Pontifex Johannis Magni
vocabulum Ecclefiafticis primus inferuit. Alcuinus
infûper de celeb. Miftæ longè poft medium, Diptychorum
meminit hifee verbis : Poft ergo ilia verba, quibus
. dicitur, in fômno pacis, ufus fuit antiquorum, ficut etiam
ufque hodie Romana agit Ecclefia, ut ftatim recitarentur
ex Diptychis, id eftfTabulû, nomina defundorum. Idem
ferè legitur apud Florum Magift. in expofit. Miftæ. Fit
etiam mentio de fâcris Diptychisin Liturgia S. Marci, nec-
^ non in Synodica Procli Archiepifcopi Conftantinopolita-
ni ad Domnum Epifcopum Antiochenum epift. ante med.
quæ extat in 2. Tom. Concil. Ad. 14. Concilii Chalcedo-
nenfis. In quinta item Synodo generali, Conftantinopol. II.
Tom. 2. Concil. ConfefT. vel Coll. x. in lireris Juftiniani
lmp. ad Synodum feriptis de Theodoro, qui Mopfueftiæ
Epifcopus fuit, legitur hunc in modum : Deletum eftnomen
ejus d facris Diptychis Ecclefia, cujus fuit Epifcopus. Et
infra : Hortamur autem etiam illud difeeptare, quod vanè
profertur a b eis, qui dicunt non oportere poft mortem hareti-
cos anathematiziari ; & fequi in boc dodrinam fandorum
Patrum, qui non foltlm vivent es hareticos condemnaverunt,
fed & poft mortem, utpote in fua impietate mortuos ana-
thematiz.averunt, ficut eos, qui injufte condernnati funt,
revocaverunt poft mortem,&in facris diptychis feripferunt.
Quod fadum eft in Johanne (fcilicet Chryfoftomo ) &
in Flaviano religiofa memoria Epifcopis Confiantinopoli-
2 tanis. Hæc ferè omnia in Decreto Gratiani 24. q. 2. c. 6.
quod incipit : Sane profertur d quibufdam, qui dicunt oportere,
&c. Quæ quidem fèntentia ab Juftiniani litteris de-
fiimta, eumdem fenfùm habet cum eo, qui in iifdem litteris
extat j fèd infùlfa videtur & mutila, verbis quibufdam
à Gompilatore demtisj quibufdam verb mutatis. Nam
didio ilia fane, loco illius adverbii vane pofita, negatio-
ne ablata, non fignificat bene & fapienter, ut Gloflà
hunc locum interpretatur} fèd folùm affirmantis eft vox -,
nifi dicatur, Sane bene profertur, &c. vel, Vane fatis
profertur a quibufdam, qui dicunt non oportere, dre. ne-
gatione in fiium locum repofita. Sed de his hadenus, ut
ad diptycha, unde, occafione fùadentc, difgrefll fumus,
revertamur. Hic fânè de diptychis locus in Decreto Gra-
trani depravatus olim extabat, fèd Romæ fuperioribus an-
nis ex dido Concilio fuit émendatus : nam prius pro diptychis,
Didicis, legebatur. Hinc gloftà didionem illam,
D Didicis, corruptam explicans, ait, Didicas efîè tabulas, à -
dico, diets, nuncupatas: atque hunc in modum textui men-
dofo mendosè Gloftà refpondebat. Hujufcè namque verfùs
Audor, voce falfa pro vera utens, mediamque fyllabam
producens, dixit :
Clerice, didicam lateri ne demferis umquam.
Verfùm hunc depravatum, quem Gloftà Martiali adfcri-
bit in Martiali reperire non potui, atque hunc in modum
reftituendum cenfeo :
Clerice, Diptychium lateri ne demferis umquam.
Ver fus enim à Gloftà citatus textui nunc emendato non
refpondet j fèd hoc modo reftitutus, redam etymologiam,
genuinum fenfum, 8c fyllabarum quantitatem confèrvat :
nam vox, Diptycha, vel diptychium, cum pty, fyllaba
correpta, ut initio hujufce Scholii explicatum eft, aliam
habet etymologiam, à complicatione duarum fcilicet ta*
^ bularum didam. Diptycha enim, ut omnes interptetan-
tur , erant Tabulæ ex quavis materia confèdæ, five char-
tæ, vel columnæ, in quibus imagines Patrum in fuo cata-
logo ponebantur. Et quia diptychum Græcè, duplicatum
Latinè interpretatur, ut didumeftj duplices illæ Tabulæ
P p iij