Sagoe
met
roode
Boont-
jes, als
ook Sagoe
Borneo.
Cajap- ¡
pus-pit.
Canari,
euBagòa.
Wawo.
Oebi,
Combüi.
Caladi,
Batatas,
enz.
H R Y T I N G E y.A
160 B E S. C
te, cn een lid van een duim lang endifc.
Zy vinden die in oude*.verrotte Sagoe- ,
boomen. .Deze braden. zy aan fpeet$
jens, en zy iyn,zo voor hen , als vee-
le Holländers, een groote lekkerny.
Ook' hebben zy een Fchote.l, die uyt |
Sagoe met röode gekoökte booritjes ge^j
mengt, en nog eep andere van Sagoe- i
Borneo, , die. uyt korlkens als de Gierig
beilaatj daar zy ook een zeekere zoort
vaiij geen onaangenaame Bry af maaken,
|
De Cokos oF Clappus-noot, of wel’t
harde pit van dien, eeten zy ook tot hun
Sagoe j behalven dat zy ’er (gelyk wy
Kevörens zeiden);Ook have Calappus-melk
af hebben. Zy rafpen de Noot op een
rafp. , als. een korterfcharpe heekel ge-
m^kt,mengen die met watwater,kne-
den die wel door een, en maaken ’er dus
Oen goede vette melk af, die zy ook tot
velerley zoorten v,an gebakken, bry, en
andre ipyfen, gebruiken.
Öp alle maaltyden hebben zy ookCa-
• riärij 'oüde of jonge , zynde een zoort
van Amandelea, die, met zout gegeten
de onze zeer ver overtreffen. Ook ma-
ken zy van die vrugt, en van Sagoe, te
zamen geftampt, en in een blad, als de
worft by ons geitopt, een foort van banket,
by hen Bagea genaamt. Zy leggen
dit pp een mat, ’waar onder zy zo lang
rookpn, tot het,hardis , om ’t lang te
tonnen bewären,
Öntrent de volle maan in April ziet
fneri (voörnamentlyk By den Rooden-
berg, en een quartier uurs beooften het
Kafteel) zeker flag van lange dünne ros-
agtige wormen , als kleene duizend-
beenen , die zig als een ..groote; ioom
längs ftrand,'byionder daar het watklip-
pigi§', vertopnen, die men daardämmet
hanaen^völ grypen kan. Zy noemen
die Wawo. De zelve glimmen by a-
vönd , äls vüui*', tegön welke tyd ider
uytgaat, om zynen voorraad daar af op
te doen , alzo zieh die \vormen maar
drie vier dagen in ’t jaar vertoonem, e-
veri gelyk men by ons de haft, of ’t oe-
veraas ook maar een körten tyd ziet,
Deze wörmen weten zy mede zeer wel
in te leggen, en daar yan een zoort van
zeer goede bakaflam te malten, die zig,
groeri vertoont,en, zo zy zeggen, zeer
wel fmaakt dog zoo men maar eenen
dag wagt met die te zouten , ontlaten
die wörmen zodanig, dat’er niets, dan
flym, van overblyft.
Oebi, Combili, Caladi, Batatas,
- meer andere gekookte wortelen, ook wel
Soekom - ganemoe Nanglta-en Tsjam-
pedaha-korlen gekoökt , en die byna
als Caftanien fmaken , ziet men daar
mede in ’t verichiet, waar by dan nogj
velerley zoorten van Sajors (of Spena-
gieop hun manicr) en verfcheide Zoor- y er.
ten van groente, als Sajor Kalapa, <jj£fcheide-
Sajor Kangkong , (zynde uitfpruitzels n^aJors>
van zeker jong boomken , wel na- een{gn°^
kleene Galappus-boom gelykende) Saj<p'Groente,
Bajang (die ichoone Spenagie geeftjdatääSpc-
eetbare boom-bladen zyn) Sajor Gane-nagie>
moe, of Sajor Bamboe (jonge uitfpruit-
fels van die boomen).of;Sajör Kelor' (die
by na als onze Afpergie is). Palmiet (die
2eer na by bloem- koolr komt) Saior
Pakoe (dat goede Salade geeft) S'ajor
Sawi, en meer andere kruiden, gevoegt,
en die op hun wyie met Comyn, Cöri-
ander-zaad, Peper, Sout, kleene ge-
dtoogde Garnaat (die daar by Picpls,
ider van izppond, tekoop is) Calappus-
melk, Curcoma o f Bobori, en meer andre,
dingen , gelfooft , of im olie gefruit,
en aldus opgediieht word.
Zuiker-riet eeten zy meede, in ltlee- Zuikcr-
ne ftukjens gefneeden , uyt de hand,riet,
daar aan:zuigende. • Ook koken zy Mi- ?o{
lie, of Turkie Tarw (by de Amboinec- Tarw?
fen Djagon genaamt) met wat zout, en
eeten die ook zeer fmakelyk op;
Dit is zo de gemeene tränt van- hun-
ne groote Maaltyden 5 dog zo zy den
Landvoogc., of de Holländers daar by
verzoeken. (gelyk by ’t trouwen , of ’t
aanftellen van zommige grooten veel gebeult).
dan weeten zy ool^ wel zorge te
dragen, dat de ta il, voor al boven aan,
mpt goede Hollandfche-ipys, endfiink,
voorzien is. • En deze maaltyden (gelyk
mede degeduurige proceflen) beder-
ven de meeile Amböineeieti in den
grond. i
Deze hunne ipys werd niet , gelyk ©eöp
wel by'andre Ooiterfche Volkeren, doör
Vrouwen* (hoewel die alles bereiden) spyfen,
maar door mannen, opgedifcht. .
Wat nu hunnendrank belangt} de ge- Huri
meene , en ook de befte, gefondfte, ¿n EraIIJ
oudfte drank der wereldis föntein-;of ri- *’
vier-Water, dat hier zo uitnemend fchoon
valt, dat het eer gefmoltenCryftal, dän
water, gelykt, en zulks niet alleennade
gedagten der Amböyneefcn,maar demee-
•ue , ja de aanzienetykfte Hollandfe vrouwen,
en veele Europifche Matis, drin-
ken, door den dag , niet liever , dan
gekookt water , hoewel andre liever
kleen bier kielen , van welk zoort ik
altyd geweeft ben, om dat my ’t water
te. koud , en te flap in de maag. was.
Anders is ’t water van Amboina , en van
’t eiland Dinding, voor ’t befte van Indien
beroemd.
Buiten ’t water drinken zy ook geer- Water,
ne ’t zap van een jonge Calappus- bf^a|e“‘
Cokos-noot. Inplaäts van wyn gebrui- Towak,’
ken zy Saguweer, ook wel Towak, of Arak,
Suri, zynde ’t eerftc de vogt van deCIKi
Saguweer,- en het tweede de vogt van ~
A M B O I
de Calappus-boom. Op dat hen die
nu te beter bekamen-, en wat meer
kragt hebben mögt, maken zy die met
zeker hout bitter , en dan verfchilt zy
niet veel van onzen alfem-wyn} daar zy
dan al een roes van können drinken.
Dit is een drank , die ook veel Holländers
zeer wel fmaakt, cn die, matig gc-
dronken, gezond, maar fchadelykvoor
veel zoldaaten is 9 om dat zy zieh daar
in zeer veel te buiten gaan.
Ik heb noit eenigen inlander gezien, die
daar vaq ’t allerminfte ongemak had>} en
hoewel men zieh daar aan alzo dronken
drinken kan, als aan wyn, fiet men echter
zeer weinig Amboinecfen daar van
oit quaad gebruik maaken.
Arak, zynde een zoort van Anys, en
Knyp (die nög flegter als ’t eertte is)
gebruiken zy over tafel, in plaats van
Wyn, en wel by andre gelegentheden
als Morgendrank } dog zy drinken zeer
geerne Spaanfche, en zoete Franfche,
dog houden van geen Rynfche Wyn}
maar al de Hollandiche dranken en ge-,
ly ken hen niet, om de hooge prys , alzo
een kan Wyn of- Bier zes of agt
Schellingcn,en een fies Brandewyn van
drie pinten trweeä drieRyxdaalders gcl-
dcnmoct.
■ Nog is ’er een drank by den Inländer,
Brom genaamt, die yan Ryft gemaakt,
dog by hen niet- veel gedronken
word}' hoedanig het ook metSackiyeen
Japanlche drank, en Sampfoe (een Chi-,
heefche) is, die beide wel zeer eoed en
verwarmende zyn } dog de ccrfte is_vry
dier , alzoo een fles wel op io;of iz
ichellingen komt te ftaan} maar de Samp-
foe is veel minder van prys, dog al wat
koppig, en een Amboinees drinkt nog
veel liever Saguweer.
De Vrouwen der Amboineefen drm-
ken meeft water, maar /können zy by
gelegentheid (dat hen weinig , dog by
mynkomft wel gebeurdej wat Spaanfche
Wyn krygen , daar können zy
wel zo veel af drinken,' dat het hen. be-
vangd. Anders heb ik noit vaneendron-
kene Amboineefche yrouw hooien fprei
Van Kaweh (dat is , Goffi) of Thee
te drinken , weeten zy zeer weinig}
hoewel zy ’t laatfte nog wel eens (voor
al .als ’er Holländers by hen komen)
doen.
Men heeft in Amboina met alleen
N Ä. 1^1
Na dat.wy nu alles , dat zy op tafel
opdiffchen, hebben gefproken, ’t geen
voornamentlyk gefchied is , om dat het
weinig van andere, en ook, niet wel be-
fchreven is, zo moeten wy nog: van hun
vuur, en zout, een weinig melden.
Het vuur, waar op zy hun fpys koo- Wyfe
ken, maken zy zo niet, als wy , maar||jg
zyn veel behendiger , en vemuftiger,
om zig daar van, al waren zy oök in ’c
bofeh, zonder tintel-doos (die zy noit
gebruiken) metter haaft te voorfien,
Wry vende of draejende maar zeker kleen
hard , zoo fterk tegen een ander zagter
uytgehold , houtje dat zekere brandbare
ftoffe, of een zoort van plukfel,
daar ontrent gehouden , aanftorids in
brand vliegt*.
1 Om ’t Sout te maken, hebben de Am- En Sout
bpineefen een byfondere maniei*, en dit te ma-
was van ouds een voorrecht van die van en>
Hoekorila , op Leytimor , om dat die
zulks ’t befte wiften te doen,’t geen zy
niet als ’t onfe, te weeten kleen, enge-
korrelt, maar in groote klompen, hebben.
Ja, zoo imand anders zig aanma-
tigde Sout te maken , daar over was
ftraks Oorlog.
Zy nemen zeker oud vcrmolmd
hout, dat by hen aan ftrand komt aan-
dryven , dat zy befweeren , droogen,
verbranden , en welker aflehe , zy. al
geduurig met fout-water. zoo lang be-
gieten , tot dat’er op de grond een gro-
te klamp. Sout van voortkomt. Ook
maken zy,Sout van zee-water, en de afch
vän zekere bladen , die zy wel twee á
drie dagen aan een in een pot koken , en
vinden dan’t zelve, wel gekookt zynde,
zeer goed op de grond leggen.
1 Zulken of wel een diergelyk Sout ,
plagt men in oudé tyden ook (zoo & -
vinus Lcmnius , de Occultis natura mira-
culis L. 3. C. 3. zegt) in ganfeh Ne-
derland te gebruiken. Zy dolven zoo-
den uyt de aarde, wellte dagelyks door
de zee befpoclt , en dan van hen tot as-
fche verbrand wierden. Deze afch be-
fprengden zy ook allenskens met water,
en kregen’er een fchoon helder-blinkend
Sout van } Zel - of Zil- fout genaamt.
Zelf wil men, dat de Stad Salt-Bommel
na dit Sout-maken zo genaamt zou zyn.
Dog dit was een geheel ander als ’t
Franfch , of Spaanfch Sout , dat. Zee-
water was , door de hitte der Zonne
droog en hard gemaakt > dat, fwart van
fchoon water, maar ook uytnemend | aard zynde, daar na hier te land in K.ee-
bom-water, niet verrc van den Olifant, ten gezuivert en wit gemaakt word j
ontrent een Thuin, die my toegeko-
men heeft, daar het wel twee drie voe-
ten hoog uyt de grond borreit} dat men
het ziet. Men heeft dat in de tyd van
de Heer Schaghen eerft ontdekt, en zeer
dikwils hecrlyk daar van gcborncert.
II. Deel.
welk hoe langer hoc meer doorbreken-
de, is die oude , koftelyker , en oDge-
makkelyRer wyze van Sout te kooken
nagelaten.
Ook plagten de oude Holländers
wel om de drie vier jaaren de fteenen
X uyt