S e h r a a r d , T j e rkwe r d - e n -De d g um, Wi tma r s s ume n Wons-
c n - E n g w i e r , die 24 kerkcn hebben en door 15 Predikantcn bc-
diend worden.
De Doopsgez., die er ongeveer 470 ziele» teilen, maken gedeeltelijk
de gem. van Ma k k u m en W i tm arsu m- en »Pi ngj u m uit, welke
dric kerken kebben , waarin de dienst door twee Predikanten wordt
waargenomen, en bebooren gedeeltelijk tot de gem. Boisward, Harlingen
of Workum.
De R. K., van welke men er ongeveer 1500 aantreft, maken ge-
dceltelijk de stat. van Makkum u it, welke eene kerk heeft, waarin
de dienst door eenen Pastoor wordt waargenomen, en behooren gedeeltelijk
tot de stat. van Boisward } bet Blaauwhuis of Workum,
Men beeft in deze griet. 20 scholen , als : ¿¿ne te A r um, ¿¿ne
te ß u r gwe r d , ¿¿ne te Cornwe rd , ¿¿ne te D c d g um, ¿¿ne te
Exmo r r a , ¿¿ne te F e rw o u d e , ¿¿ne te Ga a s t , ¿¿ne te Uicl i-
t um, ¿¿ne te Kimswe r d , ¿¿ne te Lo l l um, twee te Makkum,
¿¿ne te P a r r e g a , ¿¿ne te P i n g j um, ¿¿ne te S c b e t t e n s , ¿¿ne
te S c b r a a r d , ¿¿ne te S u r i g , ¿¿ne te Tj e r kwe r d , ¿¿ne te Wi t-
ma r s um en ¿¿ne te Won s .
Vroeger stonden in deze griet. tweo voorname kloosters: Olde-
k l o o s t e r en Oeg e k l o o s t e r . Zie die art.
Ook waren er voorheen de staten : Ade len , A e b i n ga , Ag-
g ema , Ay l v a , B e ijem of Be yma , Bon g a , B o n n ema , Doni a ,
Erninga, Hai tsma , Hi d d ema , Ho o g h u i s t r a , Ny s t i n s t r a ,
Oc k i n g a ,Oz i n g a , S y t sma , Wal ta, Wa l t i n g a e nWi b r a n d a ,
welke tbans of gebeel verdwenen of in boerenplaatsen hersebapen zijn.
In de griet. W onsebadeel worden vele groote en kleine watcreu
gevonden, en vooral in bet zuidelijke gedeelte in de läge landen.
Onder deze wateren körnen inzonderheid in aanmerking bet Wo rk u -
me r -me e r , het P a r r e g a s t e r -me e r en het Ma k k ume r -m e e r ,
die van Workum tot aan Makkum, aan elkanderen geschakeld, voort-
loopen, en zeer vischrijk zijn. Voorts zyn er zeer vele kleine meertjes
en poelen, als het S i l l a a r d e r -me e r , het Ker k -me e r , het Ypen-
b u u r s t e r -m e e r , het U i l k e -me e r enz.
Bij de Littenzcrzijl komt de L e e uwa r d e r - j a a g v a a r t in deze
grietenij, en loopt, voorbij Burgwerd, naar Bolswerd. Van Bolswerd
naar Workum loopt insgelijks eene jaagvaart, ongeveer in de zelfde
strekking naar het zuidwesten , door Tjerkwerd en Parrega, tusschen
het Workumer-meer en de Nijebuister-Ee. Het jaagpad dezer vaart
is van Tjerkwerd tot aan Workum verbreed en bepuind , en thans de
gewone rijweg tusschen deze twee plaatsen ; terwijl men van Tjerkwerd
naar Boisward den Hemdijk moet gebruiken. Van Makkum loopt ook
eene groote vaart, door het Makkumer-meer, naar Boisward, en van
daar , onder den naam van de Wyme r t s , in Wymbritseradeel. Ook
kan meu van Workum, over de Workumer-, Parregaster- en Makku-
mer-meren, door de Schaarderzyl naar Witmarsum, Arum en Fra-
neker varen. Bij Arum kruist de vaart van Franeker naar Pingjum
die , welke van Harlingen naar Boisward loopt. Eindelyk, om van
geene mindere vaarten te spreken, loopt er nog eene vaart van Bols-
ward, door Tolzuma-zyl in den Slagtedijk, naar Tjum en Franeker.
W onsebadeei. wordt verdeeld in B i n n cn d ij k s en B u i t e n d i j k s ,
door eenen dijk of slagte, die van den Pingjumer Halsband of Ringdijk
Zuidoost aanloopt j voorts zuidwaarts over de Schraarder-zyl j dan oost-
waarts over de Exmorster-zyl door Exmorra j daarna met eene bogt over
de Tjerkwerdcr-zyl, en voorts , längs den nuordkant van betSensmecr,
in Wymbritseradeel. Door dezen dijk wordt de griet. zoodanig gedeeld,
dat er juist dcrlieii dorpen ten Westen of Buitendijks, en dertien andere
len Oosten liggen ; wordende van bet zeven en twiuligstc dorp, hx
morra, de kerk en pastorij op den dijk gevonden, en het dorp zelf, in binnen
en buitendijksler gedeelten gesclteiden , echter z6ö , dal het eer-
ste ver het groolste is. Over de reden der eerste aanlegging van dezen
dijk wordt verschillend gedacht. S ghotanus lioudt het voor waar-
schijntijk, dat bij gemaakt i s , niet zoo zeer ter afscheiding van hoo-
ger en lager landen, vermils men daar buiten wel hooge, en daar
liinneu wel läge landen vindt, als wel tot eene grenssebeiding der ge-
regligbeid van beide de Grictmannen , die eertijds deze grietenij regeerden
, namelijk de eene binnen- en de andere buitendijks ; maar dat
veeleer de Marudijk tot eenen sebeiddijk van hooger en lager landen
is gemaakt. Anderen aebtten het niet onwaarschijnlijk , dat meu dien
dijk allereersl hebbe aangelegd, om het indringen van zeewater , bij
booge vloeden, in voorlijden , te beletten , boewel bij tevens tot oene
grenssebeiding diende van de twee grielenijen, waarin W onseradeel
eertijds verdeeld was. Deze scheiding in tweeen bad plaals tijdens de
onlusten der Schieringers en Vetkoopers , doch verviel , toen de Sak-
sische en Bourgondiscbe Vorsten bet bewind voerden ; waarorn bet niet
onwaarschijnlijk is, dat men deze verdeeling voor een tusschenkomend
tijdperk , gekenmerkt door onlusten en verdeeldheden, houden mag ,
en dat het derhalve ook vroeger slecbts ¿¿ne grietenij geweest is.
Hoe hetzij, van den Pingjumer Halsband komt nog een andere booge
binnendijk, die tevens tot eene verlenging strekt van Franekcradeels
slagtedijken ; deze loopt, onder den reeds gemelden naam van Marn-
dijk, door Wilmarsum; voorts zuidwestwaarts , met eene bogt over
Harke-zyl, en van daar zuidoostwaarts , ten Westen van Boisward ,
waarna bij zieh eindelijk met den eerstgenoemden vereenigt bij de
Tjerkwerder-zijl.
De zeedijk, die deze grietenij ten Westen beperkt, behoort ten deele
onder de contribulie der vijf deelen , te weten tot aan Makkum toe.
Doch te Makkum begint de dijk , die door W onsebadeei alleen moet
worden onderhouden , tot nabij Workum. Deze dijk is boven tonne
rond, en men rydt, aan den binnenvoet, op eenen weg, die in het
inidden der vorige eeuw aanmerkelijk verbeterd is door den afval der
Makkumer glasblazerij. Franekcradeels Slagte-dijken vereenigen zieh
in deze grietenij met den Pingjumer Halsband en sluiten bij Bonnema-
zathe ook aan den zeedijk ; zoodat, indien deze dijk van Oosterbierum
tot aan voornoemde zathe in eenen goeden Staat i s , het zeewater, bij
eene onverhoopte doorbraak, in deze geheele mimte niet ver landwaarts
in kan dringen. De gemelde Slagte-dijk gaat, bij zijne vereeniging
met den Halsband , over in eenen rijweg door Pingjum naar Wons ,
Cornwerd, Scbraard , Longerhouw , Makkum enz. met vele zijlakken
en bijwegen , te menigvuldig om ze alle te beschrijven. Van Kimswerd
rijdt men ook , over Arum en Witmarsum , naar Boisward, en van
daar, längs den hoogen en breeden Broeredijk , naar Nieuwland en
Sneek. Doch de rijweg van Boisward naar Franeker loopt door Ilich-
tum , längs den Paal-dyk, naar den oostclijken tak des Slagle-dijks,
die van Achluin door Hennaarderadeel loopt.
By den watervlocd van Fcbruary 1825 bad deze griclcny byzonder
veel te lijden. Met uitzondering van het groolste gedeelte van P i n g j
um, benevens cen gedeelte van Wi tma r s um en Arum en gebeel