ran dloermont enz., liaar nalict aan hären zoon Willem van W ijn g a a r-
»en , Heer van Benthuizen enz., na wiens overlijden daarmede in het
jaar 1702 beleend werd zijne zuster Jonkvrouw Jacoba ta n W ijn g a a r-
des , Vrouwe van Moermont, na wier afsterven de heerlijkheid gekomen
is aan hare zoster Johanna Maria van Wiingaarden , gehuwd met Jacob
ta n d e r R y t , Heer van JPoestwezel, die daarmede verlijd werd den
19 Januarij 1725, doch de heerlijkheid len zelfde dage afslond aan
hare dochter Ca tiiarin a Jacoba van » e r R y t , huisvrouw van ä r e n t J a cob
van L y e re , Heer van Oislerurijk, welke na het overlijden van hären
man daarmede anderwerf den 23 Mei 1726 heleend werd. In het mid-
den der vorige eenw werd zij bezelen door Jacob Baron van R y t , Heer
tio» Woestwezel en de Werken , Yrijheer van Wijngaarden en Ruigbroek
enz. Later behoorde zij aan Yrouwe C a ro lin a F re d e ric a H e n r ie tta geboren
Gravin van Bentheim S te in e u r t , douairière van wijlen den Graaf
van Gronseeld Diepenbroek , van wie zij , in het jaar 1788 is gekocht door
Jan Theodooit Baron de R o e s t van Alkemabe , door wiens overlijden zij
voör eenige jaren is gekomen aan zijn eenig kind, Vrouwe Maria E lizabeth
H e n r ie tte Wilhelmina Baronesse de Ro e st vanAlkemade, echtgenoote van
den Heer Jean de T rev ey de Charmail , woonachtig t e ’s Gravenhage , die
thans nog Amhachlsvrouw van Werkendam is.
Het d. W erkendam ligt 8 u. W. N, W. van ’s Hertogenbosch , 5 u.
W. N. W. van Hensden. Dit d. bestaat grootendeels uit-eene dubbelde
rij aaneen gebouwde huizen , waaronder vele fraaije woningen zijn,
van welke eenige aan den rivierdijk van den Vervoorne-polder staan. Men
tclt het onder de twee en zeventig dorpen , welke, bij het onderloopen
van den Groote-Zuid-Hollandsche-waard , in den watervloed van 18 November
1421, zijn onder gevloeid. Later is het echter weder droog
geworden, zoodat bet thans een aanzienlijk d. is.
Het dorp heeft eene haven met sas (zie het art. S as-van-W erkendam),
welke zieh uitstrekt naar de Merwede , zeer gemakkelijk voor de binnen-
landsche vaartuigen , welke hier gedurig af- en aanvaren , en een voet-
veer op Hardinxveld.
De naam ontleent het vermoedelijk van eenen dam , welke hier vroe-
ger in de Werke gelegd is.
De kerk, die reeds in het jaar 1492 bestond , was voor de Re-
formatie aan den H. Martinus loegewijd. Zij had behalve het hooge
allaar, nog vier andere altaren, welke ter eere van den H. P etrus ,
de H. Anna, de H. Catbarina en het Heilige Kruis gestiebt waren.
De twee laatsten stonden in een afzonderlijk kapelletje of koor. Dit
kapelletje, met het altaar van het H. Kruis., was den 18 November 1492
door Nicolaas van der S taël en zijne huisvrouw Mecrtildis van Hoevel
tot stand gebragt en werd zeer bezocht. Het daarin opgerigte bénéficié
werd door iemand uit de bloedverwanten der stichters begeven. Ge-
zegde echtelingen hadden mede, op het zelfde tijdstip, een armhuis
voor drie ongehuwde personen , met eene dienstmaagd , opgerigt en be-
giftigd. De pastorie stond destijds ter begeving van den Ambachtsheer.
De kerk is in 1783 vergroot en vernieuwd. Zij heeft eenen Vierkanten
dikken toren, met eene läge leijen spits gedekt, doch is van geen orgel
voorzien. In 1828 is door eenen mildadigen godsdienstvriend , die zijn
naam niet wilde vermeld hebben, de Avondmaalsdisch dezer gemeente
met kenrig gewerkte zitplaatsen voorzien , een kostbaar kleed daarvoor.
benevens een fraai stel zilverwerk, voor de geheele bediening der
H. plegtigheid geschikt, ten gesehenke gegeven , en voor de bediening
des H. Doops, een prächtig gewerkt zilveren doopbekken met deksel.
In but begin der zeventiende eenw bestond albier een Oude-mannen-
huis , doch dit is, bij gelegenheid van eenen grooten brand , indenjare
1611 , vermeid.
Het ßaadh u i s is een fraai nieuw gebouw , met een lorenlje. —
Vroeger bestond hier ook een kasteel "of bürg. Zie het volgcnde ar-
tikel.
Oudtijds lag hjer eene redoute door palissaden versterkt, gebouwd
op de plaats genaamd Zeven h u i z e n , over de haven-, Het overblijf-
sel bestaat nog heden , zijnde een huis van buitengemeenen bouwlrant,
de rond ui t geheeten , en thans dienende lot particulière woning.
De kermis valt in den 22 Julij,
W erkendam is de geboorteplaats van den Luitenant-Generaal Adriaan
van Helden, geb. 24 April 1746, f te ’sGravenbage, 14Februarij 1822,
cri op het fort Loevestein begraven , en , naar sommigen meenen , van
E lsje van Hodweninghe , de door haar burgertrouw in de Vaderlandsche
geschiedenis bekende dienstmaagd van H ugo de Groot.
In de eerste helft der zeventiende eeuw zijn in deze plaats hevige
verwoestingen door het vuur aangerigt. De eerste groote brand had
plaats in het jaar 1611 , de tweede in 1619 , de derde op 20 Julij 1641 ,
bij gelegenheid van dien laatsten brand werden 82 huizen met bijna even
zooveel achterhuizen en schüren eene prooi der vlammen. Bij die gelegenheid
verbrandden in W erkendam 64 huizen en de overige in de Werken.
In het jaar 1662—1663 woedde de pest alhier,. welke vele huizen
hesmet en een groot aantal menschen weggenomen heeft.
Ook deze gemeente heeft rijkelijk gedeeld in de rampen , welke,
tijdens den vrijheidsoorlog tegen Spanje gevoerd, het Vaderland gereisterd
hebben. In het tijdvak tusschen 1634 en 1639 tijdens de dus
genoemde retorsie , was de gemeente verstoken van het gebruik van het
kerkgebouw , en werden de godsdienstoefeningen gehouden op Zeven-
huizen, bij de redoute tusschen de palissaden , zijnde deze plaats , over
de haven gelegen , buiten contributie , het Volk zittende ten deele in het
land ten deele in schuiten. Aldaar werd ook kerkeraadsvergadering ,
deels in de open lucht deels in de hutten , welke aldaar door den Kapiteln
T. van Nes waren opgeslagen, gehouden. Op 6 Junij 1638
werd het Avondinaal gevierd in het achterste deel van de redoute
zynde toenmaals ledig. Enkele malen werd gedurende dit tijdvak gods-
dienst gehouden in de kerk, onder bedekking van een convooi solda-
ten van den Kapitein T. van Nes. Aanleiding tot die retorsie gaf
dat de btaten in verzekerdc bewaring hadden doen nemen de vier
Hooldschouten van de Mcijerij van ’s Hertogenbosch en den Pastoor
van Oss omdat deze, verachtende de bevelen der Staten , de sloten
en grendelen van de kerk te Oss (waarin op bevel van de Staten de
oetemng van de Hervormde godsdienst was aangevangen), hadden af-
gebroken. Die van de andere zijde hadden, den 29 April 1654
m hechtems genomen dpn Schout van W erkendam en vele andere
Uihcieren uit de contributie-landen , alsmede onderscheidene Pre-
dikanten van Oisterwijk Tilburg , Cuyk, Andel en uit Maas-Waal,
uaar de Heeren Staten hier tegen bij retorsie wederom deden vangen
vele Pastoors en Monmken, veroorzaakte zulks , dat niet alleen de Pas-
toors enWonmken van Braband en Viaanderen zijn gevlugt, maar ook
vele Pred,kanten m het Land van Heusden , Altena, den Bommeler-
waard Maasen Waal eenen tijd lang zieh hebben onthouden in de
naastge egene vaste Steden , zoodat de meeste gemeenten destijds zonder
bediening waren. Waarom dan ook Ds. S chevenhusius , Predi> ant te