te gelijken tijde alle hunne geloofsgenooten, die zieh met hen wilden
vereenigen, aanmanende, om , binnen dien tijd , hunne milde giften ,
ter aangewezene plaatse , te doen bezorgen; terwijl zij aan alle welda-
digelieden, in of buiten de gemeente , die genegen mogten zijn , het
hunne tot opbouw dier gemeente bij te dragen , zonder daarvoor bc-
kend te willen wezen , hiertoe gelegenheid gaven; en deze uitnoodiging
was niet te vergeefs, want niet weinigen uit andere kerkgenootschappen
openden de milde hand voor hunne broederen Lulheranen 9 die zij ,
in onderscheiding van de anderen, als zoodanigen, wilden erkennen.
Daar het nu de Herst. Luth. gem. aan eene plaats ter vergade-
ring ontbrak , en deze niet onverwijld in gereedheid konde zijn, ver-
kregen de oprigters van Burgemeesteren, op hun aanzoek, ter hand-
having van de openbare eerdienst, bij voorraad, het gebruik van de
Nieuwe Wale nkerk, voor de morgenbeurten op zon-enfeestdagen; ten
van de Ga sthuiskerk , voor de avondbeurten des Zondags en Woens-
dags , onder hetaling van zoodanig eene som , als Directeuren der nieuw
opgerigte gem. met Kerkmeesteren dier beide kerken zouden kun—
nen goedvinden. Ingevolge hiervan hield de medeuitgeweken Leeraar
J ohannes H amelad , die eene hoofdrol in al dit bedrijf gespeeld had ,
voor deze afgescheidene gem. de eerste leerrede , op den 3 Augustus
1791 , in de Gasthuiskerk. Door de rnime bijdragen in Staat gesteld,
kochten de Herst. Luth. eerlang het stadsgebouw , op den Kloveniers-
burgwal naäst het Oostindische huis , onder den naam van het Kr an k-
z i n n i g e n - of D o l h u i s bekend. Dit braken zij af en bouwden
op dien grond eene ruime kerk , die in 1793 voltooid was , en thans
nog tot Ke r k v o o r de He r s t e i d e L u t h e r s c h e g eme e n t e
dient. Het is een langwerpig vierkant gebouw, dat van binnen zeer
doelmatig ingerigt is, twee gaanderijen keeft en, boven den jiredikstoel,
met een zwaar orgel prijkt; terwijl aan de fraaije koperen kaars-
kroonen in het ruim lampen van hetzelfde metaal bangen. Van de vijf
ingangen zijn twee in den voorgevel. De frontespies rust op eene kroon-
lijst, die door zes pilaren geschoord wordt, wordende in deze frontespies ,
door zinnebeeidige figuren , de godsdienst en haregewone attributen voor-
gesteld. Op de kroonlijst leest men , in gouden letters : En zij hieven
volstandig in de leere der Apostelcn. Thans wordt deze gem., die onge-
veer 10,000 zielen te lt, door 4 Predikanten bediend. In het jaar 1820
werden er door de Synode der Ev. Luth. kerk pogingen aangewend
tot eene zoodanige wijdere of naauwere vereeniging met dg Herst.
Luth. gem., als met de belangen der beide gemeenten ineest over-
eenkomstig zoude zijn , welke pogingen echter vruchteloos afliepen.
De Hernhutters, eene gezindte, die niet voor het jaar 1731 bekend
is geworden , en wier gevoelens meest met die der Lutherschen
schijnen overeen te komen (1) , badden hier vroeger ook hunne bijeen-
komsten , in een huis in de Haarlemmerhouttuinen, maar dit heeft
thans niet meer plaats.
De Doopsgezinden , die ook wel, naar M enno S imonsz, Mennoniten
genoemd zijn, hebben reeds kort na hunne opkomst, omtrent het jaar
1530, heimelijke vergaderingen in en buiten A msterdam gehouden;
maar konden, aangezien zij destijds aan zeer gestrenge vervolgingen
ten doel stonden , toen aldaar nog geenc gemeente vestigen. Nadat
( i ) O v e r deze g e z in dte zu llen w ij op h e t A r t. Z e i s t g e leg en h e id v in d en , nader
te spr ek en ,
de tijdcn echter gematigder werden , kwamen zij allengskens bijeen
en kregen eene aanzienlijke gem., welke evenwel, door de hevige twisten
en sebeuringen , die er onder de Doopsg. zelven plaats hadden ,
later merkelijk verviel. Ten gevolge van deze twisten waren er drie
of vier afzonderlijke gem. der Doopsg. te A msterdam ontstaan, die
zieh allen echter later vereenigd hebben en nu slechts eene gem.
uitmaken , welke 2100 zielen te lt, en door 3 Predikanten bediend
wordt; terwijl de beide Hoogleeraren der Algemeene Doopsgezinde
Societeit ieder jaar nog twaalf predikbeurten waarnemen. Er is
thans niet meer, da» 6ene Doopsgezinde kerk te A msterdam,staande
tussclien den Singel en de Heerengracht, niet ver van het Konings-
plein. Deze kerk is in het jaar 1639, van den grond a f , in de te-
penwoordige gedaante gebouwd op de plaats, waar te voren een pak-
huisstond, dat tot de brouwerij h e t Lambehoorde, natir welke sland-
plaats zij dan nu ook bij den naam van de Doopsgezinde kerk
het Lam bekend staat. Zij heeft drie ingangen, twee op den Singel
en een op de Heeren gracht, en van binnen twee gaanderijen, die op
zes houten pilaren rüsten, ook is zij van een net orgel voorzien, en
wordt bij den avondgodsdienst met lampen verlieht. Vroeger bestonden
er nog meer Doopsgezinde kerken te A msterdam ; als , onder anderen ,
twee op den Singel, van welke eene in de nabijheid van den Jan
Rodenpoortstoren, de Ke r k bij d e n To r e n genaamdthans tot
bergplaats dient, en de andere bij den Blaauwburgwal, de Ker k de
Zon geheeten, later tot vergaderplaatsvan de beide Amsterdamschedepartementen
der Maatschappij Tot Nut van ’t Alyemeen gediendheelt,
en tegenwoordig tot verkoopplaats van roerende goederen gebruikt
wordt. _ . . . .
De Kwakers , die oorspronkelijk uit Engeland afkomstig zijn, en
zekeren G eorge Fox tot stichter hadden, vergaderden te • A msterdam
eerst in of kort voor het jaar 1636, zeer geheim, in bijzondere liui-
zen , en voornamelijk in den Engelschen gang aan de Sckans , bij de
Regulierspoort, naderliand echter meer openbaar in, een huis m de
Driehoekstraat bij de Brouwersgracht, tot dat zij in bet jaar 1673 een
huis op de Keizersgracht kochten, waar zij in een ruim binnenvertrek ,
dat tot eene kerk ingerigt is , bijeenkwamen. Deze gem. telt thansslechts
een lid. ' . ,
De R. K., die v66r de verandering der regering, in 1378, al de
openbare kerken te A msterdam in gebruik badden, moesten zieh ter-
stond na die verandering in bijzondere huizen behelpen , waar de regering
hunne heimelijke bijeenkomsten oogluikend toeliet. Maar toen
de afval van den Graaf van R enneberg in het jaar 1d80 aanleiding gal,
om den R. K. te verbieden, in de Provincie Holland T hunne-
godsdienst uit te oefenen, werd ook te A msterdam het prediken,.
trouwen, doopen enz. naar de R. K. wijze, bij eene bijzondere
keur, verboden. Na het jaar 1609 hebben zij echter van tijd tot tijd
meer vrijheid gekregen en genoten eindelijk, even als alle andere ge-
zindheden , eene ongestoorde rust, hoewel hunne kerken echter uit-
wendig in niets van bnrgerwoningen onderscheiden mogten zijn. Na de
omwenteling van 1793, en zelfs kort te voren , zijn de meeste dezer
huizen in wezenlijke kerken veranderd, hoewel men ze altijd bij de
vorige namen blijft onderscheiden. Thans beloopt het aantal R. K.,
te A msterdam , 32,000 en met die , welke buiten de poorten , maar
onder het reglsgebied der stad wonen , 43,000, zij behooren tot het
aartspr. vau Ilolland-en-Zeeland, dek. Amstelland, maken binnen