heeft vier ingangen, als een op -den Singel, waarvoor een plein, dat
mct een ijzeren hek afgesloten is , twee op liet Spni en een in de Hand-
boogstraat. De kerk, welkein 1837 veel verbeterd is , heeft van binnen
drie gaanderijen boven elkander , waarvan de onderste op hardsteenen
pilaren van de Dorische orderust, een vierkant welgeschikt doophuis, eenen
deftigen predikstoel en een zeer fraai orgel , met kunstig gemaakt beeidwerk
versierd, welks deurcn door l’tin.ip T ideman schoon beschilderd waren,
doch , in het jaar-1833, bij de hcrstelling van het orgel, weggenomen zijn
en thansin de consistoriekamcr bewaard worden. Voorts hingen in deze
kerk d rie groote en twee en twintig kleine keperen kaarskroonen , diethans
door lampen verVang'en zijn. In de consistoriekamer is mede een echt
geschilderd afbeeldsel van den groolen M aabten L uther te zien , bene-
vens vier kleine stukken , dien Hervoriner , zijne vronw , zijnen vader
en zijne moeder vctors teilende. Men vindt er ook nog een honten
model, waarschijnlijk van het gewezen pakhnis de Pot en drie daar-
aan palende hnizen. Het is in deze kerk, dat de Maatschappij Tot
Nut van 't Älgemeen hare jaarlijksche algemeene vergadering, door het
honden eener plegtige redevoering opent.
De L u t h e r s ehe Ni e uwe k e r k , die in het jaar 1668 ge-
stieht was, stond mede op den Singel, niet ver van de NieirweHaar-
lemmersluis. Zij was een der fraaiste gebonwen der stad, naar de
schets.van den Bouwmeester Dorsmam vervaardigd, en geleek in g'e-
daante naar. de kerk de Rotonda te Rome. De fraaije ronde kap van
het voorgebonw der kerk, uit welke een sierlijke lantaren stak, die
eene zwaan, het zinnebeeid van Lutii.er , tot windwijzer had, was
van bniten gedekt met rood koperen platen , en rustte op vier paar
ronde gekoppelde en zes half ronde steenen pilaren van de Dorische
orde , 'die op-vierkante voetstukken gevestigd waren. Dit ronde voor-
g.ebonw werd , van achteren, omvangen met een half rond gebouw, dat
van binnen , daarmede vereenigd en welks plat van boven desgelijks met
koperen platen gedekt was. De kerk had vier ruime ingangen , en
van binnen in het halfronde gebouw, twee gaanderijen boven elkander,
naar welke men längs eenen breeden wenteltrap zonder spil , en die
altijd voor een meesterstuk der bouwkunde gehouden is , opklom. Naar
den predikstoel, die met kunstig snijwerk , verbeeldende de voornaam-
ste Evangelische geschiedenissen, versierd was, en in het voorste ofronde
gebouw stond , ging men längs eenen trap , die in den muur verborgen
was. Het. sierlijke dubbele orgel, dat'met fraai geschilderde deuren
en kunstig beeidwerk versierd was, was in 1719 boven den predikstoel
geplaatst. Het gebouw ontving het licht, behalve door den lantaren
, die op het * midden van den ronden koepel stond, door twee
rijen glasramen boven elkanderen. Onder den lantaren hing een zware
koperen kerkkroon en daar rondom zeven en twintig kleine. Het ge-
heele gehouw was, van den grond af tot in den lantaarn , 43,86 eil.
lioog. Deze kerk, die op Kersdag 1671 ingewijd was, werd den 18
September 1822 , binnen zes uren tijds, op de Luiten muren n a , ge-
heel afgebrand. De algemeene kerkelijke vergadering der Evangelisch Lu-
thersche gemeente besloot dadelijk, omdenherbouw uit vrij willig bijcen-
gebragte penningen te beproeven ; de inzameling en deelneming , zoo
1 e A msterdam zelve als. elders , was zoo ruim , dat men spoedig met
de herbouwing een aanvang maakte , en de kerk op den 18den September
1826 tot hernieuwd gebruik inwijdde. Dit gebouw is bijna in
alle opzigte gelijkvormig aan het afgebrande , met dit onderscheid ,
dat het halfronde gedeelle, dat vroeger aan de zuidzijde niet zoo ver,
als aan den noordkänt, het ronde gebouw omgaf, thans, door aaiikoop
van beiendende gebouwen , zieh ter wederzijde even ver uitstrekt; dat de
vrouwen stoelen, die voorheen matten zittingen, hadden, nu mct paar-
deharen , door zwart Ruweel of trijp overfcrokken, zittingen voorzien ,
en de inansbanken alle van fraai gebruind eikenhout zijn ; dat de lan -
taren vau eehe andere gedaarite is en dat het gebouw siechts drie
ingangen .heeft; terwijl het geheel in alles een nog veel fraaijer voor-
koinen , dan v6or den braud , heeft , en ook het koepeldak 4 eil. 5
palm. 4 duim, hooger dan dat der vorige kerk , ofschoon naar men wil ,
niet zoo stevig gebouwd, is. En zoo Staat dan nu dit kerkgebpuw
daar, als. een toonbceld van den Godsdienstigen zin der Niederländers ,
die, even als luin edele Xoniug en zijn waardig gezin, niet geaarzeld
hebhen r om, door ruime bijdragen, de Luthersche gemeente te A msterdam:
in Staat te stellen, hären tempel zoodaiiig te herbouwen , dat
bij met zijn prächtig koepeldak , even als weieer, tot een der boold*
sieraden van de A mstelstad verstrekt.
Omstreeks het midden der achttieude eeuw ontstonden er onder de
Lutherseben, bijzonder in. Duitschland , veie geschillen ten aanzien der
Hervorming en kerkleer. Eene overmatige gehechtheid aan het oude
aan de eene zijde, eene gretige gesteldhcid op nieuwigheden aan den
anderen kan t, verbitterden de partijen en deed lien , hoe längs hoe
wijder uit elkander loopen. Lit dien hoek waaiden deze geschillen
ook hier te lande over , en beroerden eene en andere gemeente , der
Äugsburgsche geloofsbelijdenis toegedaan. Nergens evenwel liep dit
geschil hooger dan in A msterdam., ’ waar men de aanzienlijkste en
talri jkste gemeente dier belijdenis hier te lande aantrof. Een en ander der
Lceraren drukten zieh, ten aanzien: van deze o£ gene leerstelling,
niet op de- oude- wijze u it, en werden daarom geoordeeld schadelijke
liegrippen te koesteren en voort te planten. Zij- vonden echter liunne
aanhangers , die met den naam van Voorstcmders van het Nieuwe Licht
bestempeld werden; terwijl allen , die geen smaak in hunne leerwijze
vonden , zieh gaarne met den titel van Voomtanders van het Oude Licht,
zagen onderscheiden. Reeds eenige jaren had hetvuur van dezen kerk-
twist in de Amsterdamsche gemeente gesmeuld en geyonkt , toenbetten
jare 1791 met zulk een openbaar geweld ten dake uitsloeg, dat het
eene volkomen scheuring teil gevolge had. Een aantal leden der
Luth. gern-, konde niet langer goedvinden, zieh te vereenigen met
de thans in hunne kerk openbaar voorgedragene-leeringen, en kwam
tot het veel gerucht makende besluit, om zieh van de kerkgemeenschap
liunner overige medeleden af te scheiden en eene nieuve gem. o-p
te rigten. Eene openbare scheiding was eene daad van zulk eenen
aa rd , dat zij zonder toestemming en goedkeuring der Regering vaii
A msterdam niet mögt plaats hebben. Hiervan bewust, verzechten eemgen
dier leden, den 13 Maart van dat jaar , dat niet. sleehts aan hen,
maar aan allen, die met hen in godsdienstige begrippen gelijk stonden,
en verder tot hun gemaakt plan zouden willen toetreden , het houden
van vrije en openbare godsdienstoefening mögt verleend w orden ; liet-
Welk hun . op de plegtige verklaring , dat gCen andere , dan de zuivere
Luthersche / \ 1 n de Onveranderde Nugshurgsche Geloofsbelijdenis.,
onder hen zou worden geleerd , toegestaan werd. Zij , die
het bestuur over de nieuw opgerigte gemeente, welke zieh dellerstelde
Luthersche noenide, op zieh genoiuenhadden, noodigden hierop , in
het begin van Mei, de declnemcrs in hun plan uit, om de sommen,
waarvoor zij ingesehreven hadden, in den loop dier maand te betalenr