T.er g e d a c h t e n i s v a n h e t o n t z e t d e r v e r d r u k t e b u r g e r i j (i) b i n n e n
H e u s d e n . 21 S e p t e m b e r 1 7 8 7 .
Foorzijde. De stad Heusden in het verschiet, zoo als zij te zien is uit een standpunt, geno-
men op den Aalburgschen dijk, bij den paal, staande aan de Stoep. Een Pruisischbuzaar, door
een paar gewapende boeren geleid, rertoont zieh aan bet gesloten hek en de opgehaalde brug,
voor de Wijksche poort, en roept (zegt de verklaring) dat men de poort opene. Achter
hem, dus op den voorgrond, het corps huzaren, zee man sterk, en een hoop gewapende
boeren, staande nevens de eerste woning beneden den dijk. Hechts ziet men de stadsgracht,
met het daarin liggende rietschelf en den weg naar het dorp Heesbeen ; links de steenen beer
van de vesting en gedeelten van den Hoogen Maasdijk en de Doode Maas.
l n de a f s n e d e :
O N T Z E T v a n H E U SD E N
OP D EN 2 1 S E P T : (e m b e r )
1 7 8 7 '
Keerzijde. Boven, twee gekruiste palmtakken ; beneden een draperie ; daar tusschen :
G E D E N K P E N N IN G
G E S L À G E N T E R
G E D A C H T E N IS S E VAN
H E T O N T Z E T D ER
V E R D R U K T E BU R G E R Y
B IN N E N H E U SD E N
V O O R G E V A L L E N OP
D EN 21 S E P T EM B E R
1 7 8 7
Reeds uit hetgeen hierboven, bl. 225/226, te vinden is , betreffende den penning n°. 601 (in
1784 geslagen), heeft men kunnen zien, hoe ook het Zuidhollandsche stadje Heusden door de
vrijheidskoorts bezocht werd. Zulke hevige en gewichtige gevolgen had de opgewondenheid
aldaar, d a t, vooral in Holland, veler aandacht gevesligd werd op hetgeen er voorviel. Bijna
nergens toch h ad , gelijk aldaar in 1787, een omwenteling met zoo veel geregeld geweld plaats.
Immers men bracht er toen reeds het voorschrift in loepassing, dat in 1848 Ca u s s ib iè r e als
hoofd der politie te Parijs, zieh voorstelde te volgen : de créer Vordre par le désordre. Met
een enkel woord zij, tot verklaring van den penning, de loop vermeld, dien de zaken te
Heusden, in 1787, hadden genomen.
Te Leyden woonde, gelijk reeds vermeld is (2) , de woelzieke Doopsgezinde Leeraar V a k
d e r K e m p . Deze schijnt naauwe betrekkingen en veel invloed binnen Heusden te hebben gehad ;
althans hij wist er met goed gevolg de roi van stookebrand te speien, die hij reeds te Wijk
( ' ) Zo° luidt het opsclirift van een eigenhändig geschreven aanteekening van J a n Esd r e , afgeschreven door G. v a n O rd e n
en in de boekerij van het N.-Brab. Genootscbap voorbanden. Daarin leest men verder, dat de penning zijn oorsprong heeft uit
» d e Societeit der waare Vrienden van het Doorl. Huis van Oranje te Heusden, na den 21 Sept. 1787 opgerigt door J a n E s d r e
als eerste Directeur." Op voorstel van dezen besloten de Ieden tot het vervaardigen van den penning, » ter gedachtenisse der
heugelijke verlossing uit de boeijen van de zieh toen noemende vrijheidszoonen of pa trio tten.” De voorsteller » concipieerde het
stu k ,” lie t den Stempel snijden door J . E verts , stempelsnijder in de Munt te Dordrecht, en slechts 50 stuks in zilver schroe-
ven. Vermits er in de Societeit verschil over de betaling ontstond, nam Esd r e de zaak geheel voor zij ne rekening, zoodat de
Stempel en de vervaardigde penningen zijn eigendom werden, en hij die aan zijn vrienden schonk, o f tegen een vasten prijs aan
de belangstellenden uitgaf. Later kwam de Stempel in handen van J a n v a n B a a k A b r a h am s z . , te Heusden. Naar de 60
gesebroefde penningen zijn er verscheidene in lood o f tin gegoten.
( * ) Zie Deel V III. bl. 183 ( 4 ) , bl. 189 (2) enz.
bij Duurstede vervuld had, en het zoo verre te brengen, dat op 6 Januarij 1787 de Regeering
op de meest willekeurige wijze ontslagen en een nieuwe, zoo ’t heette een gezuiverde, in hare
plaats werd gesteld. Deze daad van geweld, toen nog een ongehoorde nieuwigheid— later
raakte men aan dergelijke handelingen meer gewoon — verwekte zoo veel opspraak, dat inzon-
derheid daaraan het voorstel was te wijten, door Haarlem ter vergadering van Holland tot be-
perking van den volksinvloed ingebracht. Heusden, dat geen recht van zitting of stem in die
vergadering h ad , achtte nu het tijdstip gekomen om die te eischen; welke vordering echter
door de Staten beäntwoord werd met een besluit van 9 Maart 1787, waarbij » die van Heusden
gelast werden om alles te herstellen in dien Staat, waarin de zaken voor den 6den Januarij
zieh bevonden,” een besluit, dat op 20 Maart daaraanvolgende door een bezending uit de
Staten op de plaats zelve werd volvoerd. De oude Regeering werd hersteld; maar niet alzoo
de ru st, waartoe Vak d e r K em p het zijne deed, door een openlijke verklaring, dat hij de zaak
van die van Heusden tot de zgne maakte. Een twist over den eed, dien de bevelhebber van
de bezetting had af te leggen, gaf aanleiding, dat Heusden, bij het naderen van de Pruisen,
zonder krijgsvolk was en alleen onder bewaking der ingezeteneu: waaruit bet spolrijmpje
ontstond, welks inhoud op den penning aanschouwelijk is gemaakt:
Zeoen Pruisse knechten
En een boeren hoop
Die joegen zonder vechten
De Keezen op de loop (*).
699. P l a a t LXVIII. 1787.
Op h e t v e r l a t e n v a n U t r e c h t d o o r d e g e w a p e n d e p a t r i o t t e n .
16 S e p t e m b e r 17 8 7 .
F oorzijde. Het borstbeeld van Prins W il lem V tegenover dat van de Prinses; tusschen hen
een oranjeboom, met drie appelen, hun kinderen voorstellende, in een pot. Onder het geheel
een golvendlint, waarop te lezen staat: VIVAT OR ANIE.
Keerzijde. Links, de Leeuw met zwaard en pijlen, die afdruipt; rechts de Pruisische Arend,
die hem ngdig nakijkt. Daaronder, op een lin t:
U T R E C H T D EN 16 S E P T EM -(beu) 1 7 8 7 (»)
Deze penning behoeft geene verklaring, buiten de herinnering, dat op den 16^en September,
des nachts tusschen een en vier uur , Utrecht met groote overhaasting en met achterlating van
omlrent 200 stukken geschut, 40,000 ponden buskruit enz., door de auxiliairen en het Corps
van S a lm verlaten, en reeds in den morgen en middag van dien dag door troepen van het
leger te Zeist werd bezet. Deze gebeurtenis, die op eens door het geheele land als een don-
derslag herklonk, had de gewichtigste gevolgen. Het deed de gewapende patriotten Franeker,
ja geheel Friesland ontruimen, en de begoochelingen, waarin die van hunne partij alom ver-
keerden, op eenmaal verdwijnen. Zeven weken te voren (23 Julij) had men gezworen » van
geene overgave of capitulatie van Utrecht te zullen weten voor dat alles vernield en plat ge-
schoten zou zijn, dat niets als puynhopen voor den vyand o v e r b l e v e n e n thans repte men
zieh van daar, eer nog door de Pruisen een schol gedaan, en zonder dat een droppel bloeds
gestört was (3).
( * ) Zie Ned. Jaarb., 1 7 8 7 , bl. 54—5 7 , 103—1 2 1 , 227 , 307—314 , 494—505 , 651—6 5 2 , 1 2 2 5 , 1734 , 2002—2 0 1 0 ,
4836—5 8 4 4 ; Vad. Hist. Vera., XVI. b l. 1—5 2 ; C. W. P a p e , De sta d en het land van Heusden, ’s Hertogenbosch, 1 8 25 , II.
bl. 87—9 0 , en aant. 6 5 , b l. 6—7.
( 2 ) Deze gedreven voorstellingen zijn op de zilveren plaat aan beide zij den vastgeliecht o f geschroefd. — Een ander exem-
plaar, in der tijd bij wijlen H. Salm aanwezig, bad tot opschrift: AMSTERDAM DEN 1 OCTOB.(er) 1787." Aan het draag-
ringetje was een lin t van twee streepen oranje, met in bet midden een pijlbundel, adelaar, harp ( Ierland, doch Engeland moe-
tende verbeelden), door een keten van bloemen vereenigd, waar tusschen h e t woord ALIANZ.
( 3) Ned. Jaarb., 1 7 8 7 , bl. 4882— 4 8 9 5 ; Vgd. Hist. Verv., XVII. b l. 391—403.