houten bak gestampt, en vervolgens in een’ groven zak onder
een pers gelegd, waarua door middel van een’ hefboom het
weinige achtergebleven sap er wordt uitgedrukt en in potten
opgevangen.
De e e r s te en beste soort, van g am b ie r , d. i. die, welke
van de jonge bladeren verkregen wordt, is blank of witachtig-
geel van kleur; de twe ed e soort is bruin, en de derde of
slechtste is zwart, en staat gelijk aan de g am b ie r -o e ta n
of w ild e g am b ie r , die van een’ heester verkregen wordt.
De beide eerste soorten zijn het bekende bittere ingrédient bij
de sepah of de b é t e l - of siri-pruimpjes der inlanders. -
De prijs van een koekje g am bie r is op E iouw gewoonlijk
/ l , en die van 1 pikol van / 3 tot / 5 à / 6 ; doch de
pikol g am b ie r bedraagt op Sumatra f 10 à / 1 2 , omdat de
gambie r van Sumatra boven die van E io uw en D in g a gezocht
is. Trouwens op Sumatra wordt ze meest bij het la k sa , dat is
10.000 koekjes, en niet bij den pikol, verkocht. De op-
brengst der gam bie r-tuin en te E iouw wordt per jaar op
100.000 à 120,000 pikols geschat, en van die op Sumatra
op 5000 pikols. In 1854 werden er van E iouw naar S in -
g a p o e r , C h in a , C o ch in -C h in a en Java 97,927 pikols
uiigevoerd (1).
Ter voortplanting van den gambier-struik worden zijne pitten
of zaadkorrels, ten getale van p. m. 25 st.uks, in kuiltjes gezaaid,
e n , als de plantjes eenige duimen hoog zijn opgeschoten, worden
deze op drooge gronden op 6 voeten afstands van elkan-
der overgeplant. Naar men zegt, wordt de gambier-plant
8 à 10 jaren oud, en kan ze op een’ leeftijd van 6 maanden
reeds geplukt worden. Yan insekten heeft ze niet te lijden,
daar hare bladeren zamentrekkend en bitter zijn, even als de
kamfer-bladeren. De uitgekookte of uitgestampte en uitgeperste
bladeren worden tot mest (ba.djaj voor de g am b ie r—tumen
(1) Ook de peper-kultuur slaagt op Riouw zeer voordeelig, hebbende de
Riouwsche pepcr—tuinen 15,168 pikols peper in 1854 afgeworpen.
gebezigd, doch men beweert dat de gronden, waarop gambier
tuinen zijn aangelegd, na verloop van 15 jaren geheel
zij» uitgeput.
De eilanden van den Eiouw-Archipel brengen ook de
g e ta h -p e r tja of gebroken gom voort, d. i. het gedroogde
sap of gom van den boom, die den technischen naam van
iso n a n d r a -g e ta h draagt, en ook op J a v a , Malakka, B o r n
e o , Sumatra en vele andere eilanden van den Indischen
Archipel voorkomt. Naar men beweert, is. per tja een ver-
ouderde naam van Sum atra, en zou dus g e ta h -p e r tja be-
teekenen n S umatrasche gom” . De boom, die deze «om
produceert, en gewoonlijk niet bij groepen, maar geisoleerd,
groeit, wordt 2 ä 3 voeten dik en 60 ä 70 voeten hoog. De
inlanders maken in den boom, nadat ze hem omgekapt hebben,
kerven of insnijdingen in den bast van 2 a 3 duim diepte,
waaruit de melksap uitsijpelt, doch hebben ongeveer 100 boomen
te kappen en in te kerven, eer ze 1 pikol g etah be-
komen, hebbende de pikol eene waarde van / 35. Ook zijn er
bij hen nog verscheidene boomsoorten bekend, die de g e t a h -
pertja geven, als de b a lam , de k a tje l, de ba ttam, enz.
En van hier is het ook dat de getah in zoovele soorten ver-
deeld is , als b. v. op Sumatra: de g e ta h -b a la rn -tem b a g a
of koper-getah, g e t a h -k a t j e l , g e ta h -b a ttam -sum p a a i,
g e t a h - s u m p a a i, g e t a h - la h o e , g e ta h -b a lam en g e t a h -
m a la b o e i; - op Borneo: de g e t a h -b a lam - t ja b e , b a lam -
tr o en g , b a lam -ta n d o ek en b a lam - s o n t e , welke laatste de
beste soort is; - op E io uw : de g e ta h -d a d a um , g e t a h -
k o la n -n ja to h , g e t a h -k e - t io u w en g e ta h -ta b a n of roode
gom; - en op Java: de g e t a h - t ir o p , g e t a h -k ia r a , g e t a h -
k ie n d a n g , g e ta h -em b e r a n g en g e ta h -p en k a la r . Des-
gelijks weten de inlanders de e ch te getah van de onechte
goed te onderscheiden, en beweren dat van de 7 g e t a h -p e r t j a -
boom-soorten op Borneo er slechts 3 zijn, die de e ch te
g etah afwerpen. Het liout dezer verschillende boom-soorten is