T jikao, aan den oostelijken oever der rivier T jita rum gelegen.
Daar staan eenige koffij-pakhuizen en woont een pakhuismeester.
Vele der krawang sehe produkten worden längs deze rivier- met
zoogenaamde tien-koijangs-praauwen naar den „ hoek van K r a wang”
afgevoerd, en verder over zee naar Batavia. In de.
laatste jaren echter geschiedt de afvoer met eene partikuliere
stoomboot, die naar de rivier den naam „Tjitarum” draagt.
Bij eene der uitmondingen der T jita rum ligt P a k is , alwaar
aan het noorderstrand zout wordt aangemaakt. Eenige jaren
geleden heb ik met nog twee medereizigers een’ togt stroom-
afwaarts op deze rivier gemaakt. We vertrokken met een koffij-
praauw vroeg in den morgen van T jik a o , en lieten ons tot
T an jo n g—poera afzakken. Het vaartuig gleed snel voort, en
er behoorde veel handigheid van stuurman en op varenden toe,
om al de drooge plaatsen, rotsen, steenen en boomstammen te
vermijden, die den doortogt vaak belemmerden. We passeerden
duizend bogten en kronkelingen, en dreven dan eens oostwaarts
dan weer westwaarts, dan eens noord— en dan' weer zuidwaarts
been, - hier door vlakke streken, daar längs hooge met zvvaar
geboomte begroeide oevers, waaraan, toen de avond begon te
vallen, de apen in de takken speelden en eenige paauwen kwarnen
drinken. Het was bijna donker, toen wTe T an jo n g—poera
bereikten en onze romaneske togt was afgeloopen. —
De „ school voor zonen van inlandscbe hoofden” te Poerwa-
k a r ta , waarin 27 leerlingen (1852) onderrigt ontvangen, heb-
ben we nog te bezoeken. Zoodanige scholen zijn thans in bijna
alle residentien vari J a v a geopend. De vakken van onderwijs
zijn in bet algemeen het lezen en schrijven van het maleisch
en javaansch met arabisch, romeinsch en javaansch karakter, de
rekenkunde, de landmeetkunde en ook de aardrijkskunde van
Java. De scholen hebben ten doel de beschaving der jeugd
onder de hoogere standen der inlandscbe maatschappij, en diesen
tevens om geschikte inlandsche ambtenären te vormen voor het
binnenlandsch bestuur. Het toezigt over die scholen wordt in
elke residentie gehouden door eene kommissie, welke den resident
tot président, en de kontroleurs en regenten tot leden
heeft. Het gouvernement bezoldigt ook, waar het noodig is,
de inlandsche onderwijzers, die meerendeeis élèves zijn van de
Kweekschool te S o e ra k a rta , waarover ik later spreken zal, en
gedeeltelijk ook van de voormalige kweekschool voor inlandsche
onderwijzers te T ja n jo r, waarvan ik reeds gewag gemaakt heb.
Yeelal echter worden de traktementen der meesters, het onder-
houd der schoollokalen, en de uitgaven voor schoolbehoeften en
leermiddelen uit de eigen schoolkas bestreden, wordende deze
kas gestijfd door de schoolgelden, welke de ouders, naar gelang
van hun inkomen of vermögen, voor het onderwijs hunner
zonen maandelijks betalen. Voor zonen van minvermogende
hoofden bedraagt dit schoolgeld soms niet meer dan f 0,60
’s maands, terwijl er ook gratis-leerlingen worden toegelaten.
Van Poerwakarta, alwaar we bij den heer s c h e n c k , assistentresident
der afdeeling (1852), gulle gastvrijheid genoten, keeren
we naar W an a ija ssa terug, bezoeken de suikerfabriek te Soeban,
en verder in het distrikt T jia ssem de negorij van dien naam,
welke aan den voormaligen postweg, waarvan we hooger reeds
gesproken hebben, gelegen is. Men weet dat de naam Tjiassem
„ zuur water” beteekent, (tji of tja i is in het sundasch:
water, en assem of assam beteekent : zuur.) Hier vindt men
eenige bronnen van koud en warm water, en een in 1840 aldaar
woonachtige pangherang (prins) had van beide bronnen tot het
aanleggen van een ruime badplaats partij getrokken. De weg naar
Soeban loopt door een der schoonste dreven van Krawang, enkron-
kelt aanhoudend over heuvelen en door dalen heen. Aan het
eind der heuvelenrij gekomen, ziet men plotseling een lagchende
vallei, die met padie en suikerriet beplant is , en door de
suikerfabriek en hare gebouwen en een aantal rondom gelegen
huizen en huisjes als het wäre beheerscht wordt. — De weg
van Soeban naar P am a n o e k a n loopt längs het noorder-strand,
en het établissement Pamanoekan ligt bij den bekenden land-
8