Holland, Groningen en Friesland verzonden wordt, alsmedo in het aaii»
en vervoercn van turf en steenen aan de steenbakkerijen , waarvan e r , wet
is waar, in deze gemeenle slechts twee , maar in den omtrek een groot
aantal, gevonden wordt.
De inw., die allen R. K. zijn, retaken, met uitzonderirig van den
Ki j fwaard en nog een paar huisgezinnen, welke tot de par. van
Herwen behooren , eene par. uit, welke 470 Communicanten telt, tot het
aartspr. van Gelderland behoort, en door eenen Pastoor bediend wordt.
Een enkel Herv. gezin , dat zieh hier, tijdens de Reformatie , had neer-
gezet, gaf aanleiding tot de oprigting eener afzonderlijk Herv. gem.,
wier zielental nimmer dan door het gezin van den Predikant en dat
des Eosters vermeerderd is. Eerste Leeraar dezer gemeente was J ohannes
R ongius , die in hetjaar 1601 herwaarts kwam , en in het jaar 1616 opge-
volgd werd door K asper K eydwerd . Na het vertrek van den Predikant
J ohannes G erhardds C aroles K alkhoff , naar Hoofdplaat, hetwclk in het
jaar 1799 plaats had, is zij in het jaar 1804, met H e rw e n - e n - A a r d t
vereenigd. Sedert de opheffing dier gem. zijn hier geene Hervormden
woonachtig gebleven, zoo dat er slechts een Rijks Arerbtenaar, tot die
gezindte behoorende, gevonden wordt.
Men heeft er eene school, te P a n n e r d e n , welke heteigendom der
R. K. gem. is en geiniddeld door een getalvan 80 leerlingen bezocht wordt.
P annerden was van oudsher een eigen goed (allodium) van den Proost van
Luik, hetwelk door het kapittel van Emmerik, in 1284, van hem gekocht
en in 1288, met het regtsgebied en inkomsten, aan W illem D oys in erfpacht
werd opgedragen. Deze W illem D oys bezat reeds in 1278 ter leen van den
Graaf van C leve , het huis en slot S c a t e bij P a n n e rd en , dat naderhand
Bi j land genoemd is. Hij zal waarschijnlijk den naam van B ijland aan-
genomen hebben , die zijne nakomelingen nog dragen. Dus werd D ie -
s e r ic h , Heer van B ijlan d , Ridderin 1303, door den Graaf van C levh
met Bijland, en door het kapittel van Emmerik met P annerden beleend.
Hij bezat ook Millingen. J ohan , Heer van Bijland, Ridder , volgdc
hem op , die van 1317 tot 1339 gemeld wordt. In 1346 was hij over-
leden , want S o p h ia , vermoedelijk zijne dochter, en kleindochter van
Heer D ied er ik , bragt de heerlijkhcid P annerden , aan haren man W illem ,
Heer van den Bergh , die zieh reeds in 1346 , Heer van Bijland noenide.
Sedert dien tijd is zij hij dat aanzienlijk huis gebleven , tot dat z e ,
in het begin dezer eeuw , verkocht en in 1803 overgedragen werd aan
den Heer K arel H erman , Baron van N ispen van P annerden , van wien
zij hij versterf, in het jaar 1829 , is overgegaan aan den Heer Mr. K arel
E verard . J ozef F rans Baron van N ispen van P annerden , Lid der Rid*
derschap en der Provinciale Staten van Gelderland en Burgemeester te
Zevenaar, lid eener familie, welke, volgens t e W ater (1), eeuwen lang
in Holland wel bekend en in groot aanzien geweest is , als gesproten
-reit G ehhit van Y oorne , Burggraaf van Zeeland; terwijl zij naar
-Smallegarge(2), als in Holland, Braband en Zeeland edel gerekend werd.
Deze heerl. is steeds allodiaal gebleven en daaraan was hooge en lage
jurisdictie, uitsluitend regt van jagt en visscherij in de geheele uitge-
strektheid, een eigen dijksbestunr en schouwregt, tot aaastelling van alle
heambten , verbonden ; zoodanig dat, niettegenstaande de graving van het
Pannerdenscbe-kanaal, in de jaren 1701 tot 1707, door deze heerl., waar-
door zij in twee deelen gesplitst is , het gedeelte ten W. van het kanaal,
(1 ) Historie van het Verbond der Edelen , D. -Ill , pag. 163,
(,2) Beschrijving van den Zeeuwsehen Adel, bl. 5.
pewoonlijk doHo nd er d-Mor gen genaamd en in de Over-Betuwe gelogen,
steeds onder de heerl. is bly ven behooren, ofschoon het burgerlijk,
bij de organisatie van het platteland in 1818, aan de gem. Bemmel
loegevoegd en bij de invoering van het nieuwe polderregiement, in het
jaar 1838, tot eenen afzonderlijken polder-verbeven en onder de Over-
Betuwe gevoegd is. Te zelfder gelegenheid is het gedeelte len O. des
kanaals, met de polders van H e rw e n en A e r d t , die tot dns ver ook
elk een afzonderlijk dijksbestuur hadden, tot een polderdistrikt, onder
den naam van He rw e n -Ae r d t - e n - P a n n e r d e n , vereenigd, welk
polderdistrikt eene oppervlakte beslaat van 701 bund. 91 v. r., waarvan
148 bund. 8 6 v. r. 27 v. eil. onder Herwen, 288 bund. 93 v. r.
8 8 v. eil. onder jie rd t en 267 bund. 11 v. r. 18 v. eil. onder Pannerden.
Deze dorpen , welke van eene zijde door den Boven- cn Ncder-Rijn
of het Bijlandsche- en Pannerdensche-kanaal en van de andere zijde
door den Ouden-Rijn worden omgeven , vormen, zoodra de Berm en
den Ouden-Rijnmond te Lobith overstroomt, geheel een eiland, en zijn
zeer dikwijls door overstrooining en doorbrakep in de dijken geteisterd,
zoo als ten jare 1789, 1799, 1801, 1809 en laatstelijk in 1820.
Het overtollige water , van hetwelk P annerden bij hoogen rivierstand
veel te lijden heeft, ontlast zieh door twee sluizen op den Ouden-Rijn,
waarvan de eene onder Aerdt, de andere onder P annerden gelegen is ,
welke laatste door het Rijk is daargesteld en onderhouden moet worden.
Het bestuur van dit polderdistrikt bestaat uit eenen Dijkgraaf,
twee Heemraden en vier Hoofd-Ingelanden ; terwijl elk dorp nog een
afzonderlijk bestuur van twee Poldermeesters heeft.
Het d. P annerden, gemeenlijk P anderen geheeten, ligt 3 u. Z. O. van
Arnhem, even zoo ver O. van Nijmegen, 1 u. Z. van Zevenaar, bij
het punt van scheiding van Rjjn en Waal ¡ 81° 83' 21" N. ß ,,
23° 42' 10" 0 . L.
De kerk, aan den H. Martinds toegewijd , is een hecht en goed
gebouw , met eene zeer hooge torenspits en van een orgel voorzien.
Tijdens de Reforinatie werd de kerk door de Hervormden in bezit ge-
nomen, terwijl de R. K. tot aan de staatsomwenteling van 1794, hunne
godsdienstoefening verrigtten in eene kerkhuis, te dien einde gebouwd
op het eigendom van den bezitler der heerlijkheid, het hoog grafelijk
huis 'Bergh. De geestelijken uit het nabij gelegen Hulhuizen", eene
heerl. tot het Pruissisch gebied behoorende , hedienden deze kerk. Toen
nu , ten gevolge der omwenteling van 1798 , de wetten bepaalden,
dat de kerk en goederen door die gezindte- konden genaast worden ,
waartoe de meerderheid behoorde, maakten P annerdens ingezetenen
daarvan gebruik, om het bezit der kerk, pastoriehuis en goederen terug
te verwerven; zij betaalden den Hervormden hun aandeel uit en kwa-
men alzoo titulo oneroso in het bezit daarvan. De Wel-Eerwaarde
Heer A. J anssen werd het eerst in het jaar 1797 weder als Pastoor
derwaarts gezonden.
De kermis valt in op den eersten Zondag der maand October.
Dit dorp heeft zeer dikwijls door overstroomingen te lijden gehad.
Zoo werden er bij die van Januarij 1809 de meeste huizen beschadigd ,
terwijl er eenige wegspoelden.
PANNERDENrBEWESTEN-HET-KANAAL o f DE H onderd-M orgen,
bnurs. in de Over-Betuwe, prov. Gelderland, distr., arr. en 3 u. N.
ten 0 . van Nijmegen, kant. en 3 u. Z. Z. 0 . van E is t, gem. en
2 u. Z. 0 . van Bemmel, 8 min. 0 . van Doornenburg, waartoe het
behoort; met 44 h. en 480 inw.
IX. D eel. 4