hetwelk bewoond wordt door den toeziener of wachter van wega den
eigenaar, zijnde zijne Majesteit W il l em I I , Koning der Nederlanden.
PRINCENHAGE (’S ), gem. in de bar. van Breda, prov. Noord-
Braband, Vierde distr., arr. en kant. Breda (1 1 k. d., 13 m. k., 6 s. d.) ;
palende N. aan de Mark, welke haar van Terheyden scheidt, 0 . weder
aan de Mark , waardoor zij van Terheyden en Teteringen gescheiden
wordt, voorts aan Breda en de gemeente Ginneken-en-Bavel, Z. aan
Rijsbergen, W. aan Etten-en-Leur.
Deze gem. bevat de dorpen ’s Pr i nc e n hage en Be e k , de geh.
en b. S t e e n w e g , Heu v e l -Ei n d h o v e n - e n -VI oed , Ove r a a ,
Bo e im e e r , Hou t , E f f e n , R i t h , B a g b e n , Li e s , Vu c h t -
s c h o o t , Ya r e n d , Mol e n e i n d , We s t r i k , G r o o t^ e n- K le i n -
Ov c r v e l d , Bü r g s t , Ove rbroek , He i l a a r , G a g e l d o n k ,
Bu u r s t e d e -He i d j e en Eme r , benevens de pold.: Hal l e - e n -
St r i jp en , de Hi l len , 0 o i j e n d o n k -We r f - e n -Kr a a i j e n n es t ,
We ime r e n , La n g e -Bu n d e r s - e n - S l a n gwi j k , A s t e r d , Hin-
t e l a k e n , Abroek en Boeimeer.
De gem. ’s Princendage heeft van bet 0 . naar het W. slechts een
nur lengte , terwijl hare breedte van het Z. naar het N. ruim drie
uren gaans is. Zij beslaat, volgens het kadaster, eene oppervlakte van
6642 bund. 26 v. r. 89 v. ell., waaronder 6419 bund. 74 v. r. 62 v. ell.
belastbare grond. Men telt er 728 h., bewoond door 1024 huisgez.,
uitmakende eene bevolking van 6300 inw., die zieh meest met den land-
bouw generen, terwijl mede velen dagelijks groenten en fruit naar
Breda ter markt brengen. Ook heeft men er eene lijmfabrijk, eene
slijfsetmakerij, levens eene azijnmakerij, twee leerlooijerijen, eene bier-
brouwerij , eenen olie- en drie koornmolens, van welke laatste eene in
het dorp zelf, de Nieuwe-Molen geheeten.
De R. K., die er 6140 in getal zijn , maken de parochien van ’s Pr i n -
c enh ag e en B e ek ui t, welke ieder eene kerk hebben.
De Herv., van welke men er 166 telt, maken eene gem. uit, welke
tot de klass. en ring van Breda behoort, en tot eersten Leeraar gehad
heeft J ohannes L ampe , die in het jaar 1648 herwaarts kwam en in het
jaar 16o2 naar Obdam vertrok. Onder de hier gestaan hebbende Pre-
dikante.n verdient melding C obnelis van de» B b o e k , die er van het
jaar 1764 tot aan zijne dood, den 2 November 1793 , stond, en zieh
door onderscheidene schriften voordeelig heeft bekend gemaakt. Het
beroep is eene koninklijke collatie.
( 0°k bestaat er in deze gem. een huisgezin van de Israelitische gods-
dienst, uit 6 personen bestaande.
Men heeft irf deze gem. twee seholen, als: eene te ’s P r i n c e n h a g e
en eene te Beek , welke gezamenlijk gemiddeld door een getal van
360 leerlingen bezocht worden.
Het d. ’s P r i n c e n h a g e , meestal in de wandeling H a g e of het H a a g jb
genoemd, is een zeer schoon vermakelijk dorp , dat eertijds M e r t e b s e n
of M e b te r s h e im geheeten was , waarscbijnlijk naar zijnen Beschermheilige
S t. M a a b te k .
Het ligt ^ u. Z. W. van Breda , 1^ u. 0 . van Etten , even zoo ver
N. N. 0 . van Rijsbergen en u. W. N. W. van Ginneken , tusschen de
Mast-en Liesbosschen , aan de straatwegen van Breda op Antwerpen en
Bergen-op-Zoom , welke elkander te midden van dit dorp verlaten. De
weg van Breda derwaarts' is ter wederzijden met hoog opgaande boomen
beplant, die echter, tijdens de Belgische onlusten, van de stad
af tot op zekeren afstand, wegens de inbelegslelling van die vesting,
omgehouwen zijn. Het aangename lommer , dat men op dezen weg
heeft en de andere wandelingen , die rondora ’s P r in c en h a g e , en vooral
in de nabijgelegene Lies- en Mastbosschen gevonden worden , lokken
vele wandelaars uit Breda derwaarts, terwijl de gestadige doortogt van
rijtuigen naar Belgie dat dorp nog al eenige levendigbeid bijzet.
Ook treft men in de nabijheid eenige fraai aangelegdc buitenplaatsen
aan. Men telt in de kom van het dorp 160 huizen en 1200 inw. en
met de daarloe kerkelijk behoorende geh. en b. S t e e n w e g , Heu-
v e l - E i n d h o v e n - e n - V l o e d , Ov e r a , B o e ime e r , H o u t ,
Ef f e n , Ri t h , B a g b e n , L i e s , V u c h t s c h o o t , Bu u r s t e d e -
Hei d j e en de zuidelijke zijde van Va re n d—• scheidende op den grooten
weg naar het Liesbosch — benevens het lust- of jagthuis van Prins
F b e d e r ik der Nederlanden in bet L i e s b o s c h , 446 h. en 2260 inw.
Te midden van het dorp heeft men een vrij ruim marktveld , aan
welks oostzijde het nelle Cn in 1792 nieuw gebouwd, zeer doelmatig
ingerigte dorpshuis zieh vertoont, naar hetwelk men längs eene dub-
bele stoep opgaat, terwijl het dak met een kloktorentje prijkt.
De parochie van ’s P r in c en h a g e , welke thans 3100 zielen telt, onder
welke 2400 Communikanten , wordt door eenen Pastoor en twee
Kapellaans bediend. Yroeger was hier'slechts eene kapel, welke van
de kerk van Gilte afhing. In het jaar 1261 werd zij tot eene halve
kerk, die een aanhangsel van de Moederkerk van Gilze uitmaakte ,
verhevcn. In het jaar 1316 werd zij daarvan geheel afgescheiden en
tot eene parochiekerk verklaard , onder welke parochie mede begrepen
was , al hetgene thans binnen de stad Breda tot aan de rivier de Mark ,
ligt. De kerk -, ter eere van den H. M a r t in u s ingewijd , is een zeer sterk
en aanzienlijk gebouw, van koor en orgel voorzien. De toren had vroe-
ger eene naald of spits, die wegens hare aanrfierkelijkc hoogte en fraaije
bouworde , zeer geroemd werd, doch deze spits is met den storm van
9 November 1800 afgewaaid. Thans heeft de toren een hoog pyrami-
daal dak , hebbende een rood klokkocpeltje op het spits. Nadat deze
kerk sedert de lleformatie bij de Hervörmden in gebruik was geweest ,
werd zij, den 6 December 180 0 , aan de Roomsch Katholijken terug
gegeven.
Toen de Ilervormde gemeente het gezegde gebouw aan de Roomsch
Katholijken had moeten afstaan, ontbrak het haar in den beginne, niet
alleen aan eene plaats om hunne godsdienst te oefenen , maar ook aan
eene woning voor haren Leeraar. Eerst door huur en vervolgens door
aankoop , meester geworden van een bnis, hetwelk tot woning voor den
Predikant bestemd werd , rigtte men daarvan het grootste vcrtrek tot
de oefening van de gemeenschappelijke godsdienst in. Hiermede moest
men zieh behelpen tot men , door günstige beschikking van den Koning
, in slaat was, om , den 22 Maart 1819 , den eersten steen aan
het tegenwoordige kerkgebouw te leggen , waarin reeds den 50 September
van dat zelfde jaar, de eerste godsdienstOefening werd gehouden (1 ).
Het is een klein gebouw, met een net torentje , waaraan zoowel het
uitwendige aanzien , als de inwendige inrigting door kiesche smaak ,
aan het oog „ en door doelmalige orde , aan de Protestantsche eeredienst
nitnemend voldoet. In deze kerk heeft men, in 1846, een fraai en
net huis- of kabinetorgel geplaatst, rüstende op vier pilaren, met
(1) Zie daarover Dader het Voorberigt van de Aanspraak en Leerede bij de stickling van een Nieuw
kerkgebouw , door A. N . VAN Pe l l eCOM, Predikant te ’s P rincenhage , Amst big J . Al l a r t
Comp. 1820.