F'i
H'a ^ r h.
meeräir
voBUeit.
^ htig.
If ^ ua.
h.tze
hruikt
word.
D ' A M B O I N S C H E
neer de vreemde handelaars daar aankomen: In raeerder overvloet vind men her op
B ä t f i h i a n , en op Haiemahera. de We lVz y d e van 't groot Eiland Gelalo : " Na de groote
aardbevingin'tjaarii674 . dit Landfchap overgekomen, heefc het zieh ook;.geopenbaart
by den rooden berg cen OoHen vanhec KaÜeel V i S i o r i a , dochkomtnietr'sjaatlyks
voor den dag. Ik heb bevonden, dat het Amboinfche Zand grooter is dan 'c Molukfche,
enweleenvierdedeelzwaarder^defgelyksdathetzwarte Amboinfche Zane^.-met het
fynewittevergeleken,medeveel7.waarderis: In't jaar 1678. heefc de Heer Robberm
i'adbrugge doenmaals Gouvernenr vS^-Ternaten ondervonden, dat de zeijileen 't 1 war•
^ tezandvan G e l o l o z o o welaantrekt, entot haairtjesformeert, als hetvylfelvanflaal,
waar uit men oor d e e l t , dat het.yfer-ryk moet zyn : Het Amboinfche word van den zeilfteenookaangetrokken,
dbchveelflapper da n h e tTe r n a t a a n f c h e . Zoohebi k ookaangemerkt,
dat het vylfel van yfer of f taal, door den zeilfteen aangetrckken, als men 't
aan een kaarshoud, terftondt'zaamen fmei t , enzich tot kört e draadjes formeert ; anders
heeft t fwarte zand geen gebruik, als by de Schry vers op 't verfche fchrift te ftrooi-'
,en, daarom onze Secretaryen en Comptoiren zieh 'sjaarlyks van Hkulnmmavoorzien :
doch men moet het eerft in verfch water opkoken, ^^^ inde zondroogen, eermenhet
gebniikt.
V a n ¿ i t f - ^ a r t yßrachtt ^ Z a n d , wy door den Sardammer, bereifden Heer Calf, •
keurtg verJamHaar vanuitmuntende xoo natuurlyke als konflige xaaken, eendoosjevol
W J / f - ^ ' ' f f medegebragtvanVMx ^ zu, ¿ l e g e n over Genua,
hende d e / , he etgmfchap als m dejen gvmelt is , namentlyk ' '
, - _ - s - - , dat het door de Magneet
t aangetrokken, gelyk ^ t v y l f e l vanßaal enyfer : Het heeft volkomen de Qsäaante
i a n d ; en t i s k o r l i g , bara en g l i n ß e r i g , doch ^ ikz ^wart van koleur.
X V l l . H O O F T D E E L .
C i n i s Sampacni l s : Ahn Mm.
N't L andfchap T s j a m ß a a , by d'onze genaamt, legt de Stad
agter welkeomtrent Idagreizens landwaarts in een'plaatsis, in degroott e van
't Kafteels binnen plein hier op Ambotna, aldaar weit in 't heetfce van den Somer
eentroebelwateralsflykop. 'tgelyktalsof'tkookte, ofalseen pap borrelciDit
w a t e r , zoo draa het de heete Son befchynt, droogt in, en verändert in aleh , wit-'
achtig, eenwemignaar dengeelen trekkende, otvuilwit: De pkats isomringtmet
v e n d e t e T ^ r ' do o r e e nOf f i c i e rme t 50 Soldaten, op datniemand
V ndeze afch wegdraage; want men moetze den Koning des Lands brengen , die
' f i Z t / ' 7 ^ ^ een koopm.nfchap door geheel lndien getrokken
engeldden Ficol m Tsja ^ j ^ aa 10 u i l zilvers, dat is, 3-Ryksdaalders: Li ten dien
vermenge, daar van mag een leder nemen.
W'at beter is die digt aan de muur valt, waar van men 00k niet neemen derf, .is
m e t t o e f c e m m m g e r a n d e n P a g t e r . m a a r d e b i n n e n f t e a f e h . i n z o n d e r h e i t d i e i n ' t m i d -
denvan tbeflotene pleinopwelt, isdewifteen fynfte, zonder eenig zand, in klontcrsalseenvuiicgroot,
dewelkeegterzeerligtvan malkandervallen ,al .menze wryfr;
D e S i n e e z e n r ^ - . . . / . / . . , datis, Tsjampaa-
' l i i r . , . f r ? ' op f ^ e l l e n d eAf c h , gelykdegoederyftin't
p S ::. i zommige neemen ze ook Abu m a k i j o . ^ ' ^ >
Haar gebruik ismeeit tot alle d ingen, daar menzeeptoe gebruikt, aisomkleedeookomdehanden
wit temaaken: Inde loogkooktmen
de langrF
« bebaut
de»
JCfl«/»^.
Hier 'J3
metrdtr
foorl ^ n.
Häar k
.—
yjiijleheri .
»tkt, J'en en 1) nwaat te waiTchen
R A R I T E I T - K A M E R : IllBoeL 22$
delangwerpige ryft, Brasboele genaamt, die daar van een aangenaame geur krygt,
daar van men allerhande koekjes maakt : inzonderheit Word ze veel gebruikt tot het
maaken van Cafomba- ^ exssa ^, in plaats van afch , die men anders van gebrande 'Du' Ook ^
nci-ÄJ-fchillen en C«/<2^/aJ-fchuitjes maakt , en menkan met een lepel vol van deze
afch meer uitrichien, dan met een grootehand vol andere afch; ook wor d de verwe
veel klaarder daar vah ; egter zommige zeggen, dat het lynwaat dikwils daar in gewaffchen,
en als men de loogtef ter k maakt , ligt verbrandtenverflyt.
X V I I I . H O O F T D E E L .
V e r f c b e i d e V m r f l e f f n e n . BatU Api.
N de Amboinfche Eilanden worden op verfcheide plaatfen goede Vuurßeenen ge- • VuHfßeenenbevonden,
niet alleen tot het vuurflaan dienttig» raaar ook bequaam om Snaphaan- J^^fj'»^^
fleenen daar van te maaken-: Zy zyrtdriederlei vankoleur ? zwart o f h o o r n v e r - ¿ „ ^
wig, dewelke de beile zyn; daar na de vaale oHeververwige j maardebruine
ofroodachtige zyn de ilegtle: De beü? zyn ook niet grooter dan een vuifl , want de
groote Üukken zyn van gemengd'e fubilantie en brokkelig, van buitenkalkachdg,
g r a u w e n r u i g , gelyk andere keilleenen, doch zwaarder, zy zyn ookhoekig, glad ^^^^^
en blinkende : De belle vaüen op 't Varkens Eiland, aandeszel fsZuidzyde, in 't bochtje
Sonahola is een droog riviertje längs een heuvel,- daar menze onder andere keißeenen
vind : Op flrand flaan wel verfcheide klippen van vuurfteen , doch zyn vol
fcheuren en brokkel ig: Op Kerams Noordkuft heeft men ze ook op Ca/o- ^ ay , aan
deszelfs Zuidzyde omtrent Goeli Goeli van de rivier f V a t t a l o m i i Q K . A f f a n t T i ' D a w a n
t o e , daar men fyne en maffive Rukken van een kop groot in zeevind: Desgelyks op
denNoord-WeilenhoekvanSiiTi), teweeten, B a l a t e t t o , en aan de Zuidzyde by
K a r i k e : Op Makkaffar heeft men ze ook, en zoo ik verltaa geheele klippen daar van »
daar onder zommige 200 fchoon en fyn zyn, dat menze voi r Aehaatzoudeaanzien;
en zeker de Achaat en Vuurileenhebben zoo groote overeenkomfte met malkander,dat zMergelyk.
het geloofiyk is, dathetbuitenfle ofgrofft e van Achaainietdan Vuur f teenzy, gelyk
veele edele gefteenten een groove moeder om zieh hebben, in de G e m m a r i i s , M a t r i x
Gernmarum genaamt : Iramersmy zyn van Stirattemm%z ftiikjtsruuw Achaat toegezonden,
waar van men de meefte voor Vuurfteen zoude houden. Dit onderfcheid is
alleenlyk daar onder, dat de Vuorfteenen meer of min toetfen, als meri gout à^zx¿czeh*
o p f t r y k t , maar de Achaat geenzins, dewelke ookveelebreede äderen of banden heeft
enhalt dootfchynend is, maar de Vuurfteen niet : De bette onder d'Ooft-indifche,
die ik tot noch toe gczienhebbe, worden van Bmagchvzgi , uit het gebergte van
S a r r i i waarvanziebovenin'tHooftdeelvanT^KÄ B i m a . Zyzyn vandriederlei koleur,
rood, hoornverwig,. enwi t , die men voor Achaatzoudeaanzien, zoo zy äderen
hadden: Zylatenzichzoowelklievenals de vaderlandfche, en geeven veel vuur//«»
op den miniten llag tegen malkander of tegen ilaal : Zy zyn ook zoo glad, inzonderheit
de witte foorte, dat men daar op niet toetfen kan ; het is bekend, dat men in
Europa van denltaliaanfchen Achaat ook Snaphaantìeenen maakt, die men op piliolen
zet . dewelke weinig, dochrood en doordringend vuur geeven. Onfe Amboinfche
Vuuriteenen hebben die fauten, datzezoo welniet klieven offchilfferen alsde Euro- ^^ ^^
pifche, ofdefdutemoellby onze onkunde zynomdezelve te handelen. De Makkaf-^,^^^^'' •
faren leeren ons, dat men de geheele klompen eeril een dag in water moet kooken <
ZOO zullenze te beter klieven, 't welk gefchied met een klein hamertje, alsmenderi"
fteenop devlakkehandofeenhardkuffenlegc, enaande hoekendaaropflaat, datde
t ;
[ |li ' IUi
1 i
% m